Главная страница
Рефераты
История
Rim Respublikasining ijtimoiy-siyosiy hayoti
Rim Respublikasining ijtimoiy-siyosiy hayoti
Загружено в:
20.09.2019
Скачано:
0
Размер:
119 KB
Скачать
Похожие
Rim Respublikasining qulashi. Rim imperiyasi
Milodiy I - II asrlarda Rim imperiyasida ijtimoiy iqtisodiy munosabatlar
Rim adabiyoti
Rim imperiyasining halokati
Rim harbiy tashkiloti
![www.arxiv.uz Er. avv. III asr o`rtalarida G`arbiy O`rtayer dengizi havzasi uchun ikki qudratli davlat – Karfagen va Rim o`rtasida kurash boshlandi. Bu Puni urushlari deb atalgan uch uraushni keltirib chiqardi. Birinchi Puni urushi (er. avv. 264 yil), ikkinchisi (er. avv. 218-201 yillar). Ayniqsa bu urush o`z hajmi, keng qamrovi va tarixiy ahamiyati bilan qadimgi dunyoni eng katta uraushlaridan biri edi. Tit Liviy Karfagen qo`shini bosh qo`mondoni Gannibalga yorqin tavsif beradi, karfagenliklarni Alp orqali mashhur 33 kunlik o`tishi, Kanna (er. avv. 216 yil) yonidagi qadimgi dunyoning eng mashhur janglaridan birini batafsil tasvirlaydi. O`rtayer dengizi havzasida yuz yil davomida olib borilgan urushlar natijasida qudratli Karfagen yanchib tashlandi, Rim bu havzadagi eng kuchli davlatga aylandi. XXI. I. Hikoya qiladilar, hatto Gamil`kar 1 [101] Afrika urushini tugatib, Ispaniyaga qo`shinni o`tkazishga tayyorgarlik ko`rayotib xudolarga qurbonlik keltirayotgan paytda, uning to`qqiz yoshli o`g`li Gannibal bolalik erkaligi bilan otasiga uni o`zi bilan birga olishni so`ray boshlaydi: aytishlaricha shunda Gamil`kar unga qurbonlik keltiriladigan joyga yaqin kelishni va unga qo`lini qo`yib, qachonki yoshi yetishi bilan rim xalqini dushmani bo`laman deb qasamyod qilishga buyruq beradi … 3. Gasdrubalning vorisi kim bo`lishi to`g`risida hech qanday shak- shubha yo`q edi. Uning o`limidan keyin jangchilar o`z tashabbuslari bilan yosh Gannibalni bosh qo`mondon chodiriga olib borib uni lashkarboshi deb e`lon qildilar; bu tanlov barcha ishtirokchilarni baland ovozda yoqlashlari bilan kutib olindi, keyinchalik xalq uni ma`qulladi. 4 … Shunday qilib Gannibal Ispaniyaga yuborildi. Birgina o`zini paydo bo`lishi bilan qo`shinni e`tiborini o`ziga qaratdi, keksa askarlarga o`zining eng yaxshi yillarida bo`lgan Gamil`kar go`yoki qaytib keldi: o`sha kuchli so`z, o`sha buyruqomuz qarash, o`sha ifoda, o`sha yuz belgilari! Lekin u tezda 1 [101] Gamil`kar Barka – Karfagenning mashhur lashkarboshisi va diplomati, I- Puni urushi davrida Sisilya mudofaasiga rahbarlik qilgan, er. avv. 225- yilda Ispaniyada iberlarga qarshi urushda halok bo`lgan.](/data/documents/996d7e3e-5b3a-4adf-b7a9-39738f9c414e/page-2.png)
![www.arxiv.uz qo`shinlarni unga moyil qilgan otasiga o`xshash qilgan sifatlarni ko`pchiligiga erishdi. Hali hech qachon bir kishini ko`ngli har ikkala turli xil majburiyatlarga buyurish va bo`ysinishga bir tekisda majbur bo`lmagan edi; shunung uchun kim lashkarboshini yoki qo`shin uni qadrladimi, buni ajratib olish qiyin edi. Gasdrubal 2 [102] botirlik va qahramonlik talab qiladigan ishga qism boshlig`i qilib, chin ko`ngildan hech kimni tayinlamagan edi: lekin askarlar ham unung rahbarligi ostida yanada o`zlariga ishonadigan va yanada botirroq bo`lar edilar. U xavf xartarga tashlanar ekan u botir bo`lar, xavfni o`ziga nisbatan yanada xushyorroq edi. Hech qanday mehnat yo`q ediki, qaysiki u tani va yoki ruhi bilan horisa va issiqga ham sovuqga ham bir tekis chidamli edi. Huzur qilish uchun emas, tabiat qancha talab qilsa shuncha yeb- ichar edi. Vaqtni kun va tunga e`tibor bermay uyg`oq bo`lishi va uyquga ajratar edi; ishdan bo`sh qolgan soatlarni dam olishga ajratdi; shu bilan birga u yumshoq to`shakdan foydalanmadi va oson uyquga ketish uchun tinchlikni talab qilmadi, uni harbiy yopin chiqga o`ranib qorovulda yoki piketda turgan askarlar orasida yotganini tez- tez ko`rar edilar. Kiyimlari bilan u tengqurlaridan hech qanday farq qilmas edi; faqat qurollangani va otiga ko`ra uni tanish mumkin edi. Otliqlar ichida ham piyodalar orasida ham u boshqalarni ortda qoldirar edi; jangda birinchi oshiqar, jang oxirida dalani so`ngi bo`lib tashlab chiqar edi. Lekin bu yuqori xislatlar bilan u bir qatorda dahshatli kamchiliklarga ham ega edi. Uning shafqatsizligi, uning makkorligi verolomstvo dong`i ketgan “puni” makkkorligidan qochib ketar edi. U haqiqatni ham, ezgulikni ham bilmas edi, xudolardan qo`rqmas edi, qasamga rioya qilmas, ziyoratgohlarni hurmat qilmas edi. Bu yaxshi va yomon xislatlarga ega bo`lib u Gasdrubal boshchiligidagi uch yil xizmat davomida hammasini nima unda buyuk lashkarboshi sifatini rivojlantirishi mumkin bo`lsa barchasini jon-jahti bilan bajardi va barchasi ustidan kuzatdi. Er. avv. II-I asrlarda Rimda xo`jalikni tashkil etilishi va qul mehnatidan foydalanish. Plutarx. Katon Senzorning hayot tasviri 2](/data/documents/996d7e3e-5b3a-4adf-b7a9-39738f9c414e/page-3.png)
![www.arxiv.uz Katonning obro`si nihoyatda oshdi, ko`plar uni rimlik Demosfen deb atadilar, ammo u o`zining hayoti bilan yana yuqori nomga va yana baland shon- sharafga ega bo`ldi. Chunki so`z san`ati barcha rimlik yoshlar uchun o`ziga tortadigan tuzoq edi, lekin bu odam ajdodlar namunasidan borib, o`z quli bilan mehnat qilishni davom ettirdi, oddiy ovqat, sovuq nonushta, arzon kiyim oddiy uy bilan qanoatlandi, chunki bunday odam topilmas edi, chunki Rim davlati kengayib va mustahkamlanib, endi ilgarigi axloqni pokligini saqlab qolmadi. Ajablanish lozimmi-rimliklar agarda Katondan hayratratlansalar, ba`zilarni azob-uqubat bukib tashlar, ba`zilarni kayf-safo qilish nozik qilib qo`ydi va birgina uni u va boshqalar yenga olmadilar. Katonning o`zi hech qachon 100 dinoriydan qimmat bo`lmagan ko`ylakni kiyganini aytar edi. O`zining preturasi va konsulligi davrida o`z ishchilari ichadigan vinoni ichar edi, bozorda yemish bor-yo`g`i 30 assga xarid qilinar edi. Bir vaqt rangli bobil gilamini meros olib, shu paytni o`zida uni sotdi, uning birorta ham qishloq uyi suvoq qilinmagan edi, biror marta ham u qulni bir ming besh yuz dinordan qimmat olmadi, chunki u unga noziklashgan go`zallar emas, ishlaydigan kuchli, ishlaydigan odamlar- otboqarlar va ho`kiz boqarlar kerak der edi. U g`alla ekish, mol boqish mumkin bo`lgan yer ulushlarini sotib olishni maqul ko`rar edi. U [Nutqlarda] bir vaqtni o`zida yumshoq va dahshatli, mehribon va qo`rqinchli, hazilomuz va keskin bo`lishni bilar edi. Aniq va keskin gapirishni bilar edi. Bir vaqt rim xalqi bemahal non tarqatilishini talab qilgan paytda Katon hamfuqarolarini bu niyatlaridan qaytarish maqsadida o`z nutqini shunday boshladi: “Kviritlar, qulog`i bo`lmagan qorin bilan gaplashish og`ir masala”. Doimo mansablarni egallashga urinayotganlarga u shunday der edi: Mumkin ular yo`lni bilmaydilar, adashib qolishdan qo`rqib liktorlar bilan yurishga harakat qiladilar. Mark Portsiy Katon. Dehqonchilik Mark Portsiy Katon (er. avv. 234-149-yillar)-taniqli davlat arbobi, notiq, “Boshlang`ich” tarixiy asari va “Dehqonchilik” traktati muallifi, bu asarlar](/data/documents/996d7e3e-5b3a-4adf-b7a9-39738f9c414e/page-4.png)
![www.arxiv.uz bizgacha to`liq etib kelgan. U Rim fuqarolari uchun eng faxrli kasb qishloq xo`jaligi deb hisobladi. “Dehqonchilik” traktatida markaziy Italiyaga xos bo`lgan o`rta kattalikdagi namunaviy villani tasvirini berdi xo`jayinni boyitadigan xo`jalik yuritishning yangi vositalarini, maslahatlarni qullar va vilikni qanday ishlatishni ko`rsatdi. Qachonki u ko`rdiki pomestega qanday ishlov berilgan, qanday ishlar bajarilgan, qaysilar bajarilmagan, u keyingi kun vilik chaqirishi va so`rashi kerak, ishlardan qaysi qilingan, nima qolayapti; ishlar o`z vaqtida qilinganmi, qolganlarini u bajarishi mumkinmi, hamda vino, bug`doy va boshqalar qancha olinganini so`rashi kerak. Qachon u bularni bilib olgach, u darslar va kunlar hisobi bilan mashg`ul bo`lishi lozim. Agar u ishlarni ko`rmasa va vilik qullarni qolganini, ular majburiyatini bajardilar deb gapirsa qachon u bu va ko`pgina sabablarni aytsa, uni ishlar va kunduzgi darslar hisobiga qaytar. Agar yomg`irli ob-havo tursa, mana jalada qilinadigan ishlar: doliy 3 [104] larni yuvish, ularni smola qilish, qo`rg`onni tartibga keltirish, g`allani tashish, mol go`ngini tashqariga chiqarish, go`ng to`dasini qilish, donni tozalash, arqonni yamash, yangilarini o`rash; qullarga shu vaqtni o`zida o`z ko`rpa va yoping`ichlarini yamash bilan mashg`ul bo`lish lozim bo`ladi. Bayramlarda eski kanallarni tozalash, jamoa yo`llarini yotqizish, tikanli butalarni kesish, tomarqani qazish, o`tloqlarni o`rish, supurgi kesish, tikanli o`tlarni yulish, polbani yanchish, tozalik qilish… Qachonki xo`jayin to`la osoyishtalik bilan hammasini bilib olgach u qolgan ishlarni bajarilishi to`g`risida g`amxo`rlik qilishi lozim: pul, mol, molga tayyorlangan yem-xashak vino, moy hisob-kitobini chiqarishi; u nimani sotdi, nima undirildi, nima qolyapti, sotishga nima bor? Mustahkam ta`minotni mustahkam sifatida qabul qilishi kerak; boshqa hammasini ochiqga olib kelish kerak. Yil uchun nima yetishmaydi, nima sotib olinadi; nima ortiqcha bor, uni sotish podryat bilan nima qilish kerak, nimani topshirish kerak. Xo`jayin qaysi ishlarni o`z kuchlari bilan qilishi mumkin, qaysilarini podryadga topshirish mumkinligiga qaror qilib yozuv qoldirish lozim. 3](/data/documents/996d7e3e-5b3a-4adf-b7a9-39738f9c414e/page-5.png)
![www.arxiv.uz Qullar ta`minoti. Qullarga payok(ulush). Kim dalada ishlasa qishda 4 modiy bug`doy, yozda esa 4 %; vilikga, kalitdorga, nazoratchiga, ovcharga 3 modiydan. Oyog`iga kunda urilgan bandilarga qishda 4 funt non; yozda tokzorni qazish paytida 5-uzum mevasi paydo bo`lishigacha. Shunda yana 4 funtga qayt. Qullarga vino. Uzumni yig`ishni tugallanishi bilan ular uch oy Opoloski ichsinlar; to`rtinchi oyda ular bir kunda geminoladilar; beshinchi, oltinchi, yettinchi va sakkizinchi (oy) bir kunda sekstariy yoki oyida 5 kongiy to`qqizinchi, o`ninchi, o`n birinchi, o`n ikkinchida kunda 3 gemin, yoki bir oyda amforaoladilar. Buning ustiga Saturnaliy da va Kompitoliyda har bir kishiga 3,5 kongiydan. Jami vino yiliga har bir kishiga yiliga 7 kvandrantalbandilarga ularni ishiga qarab qo`shimcha qil qo`shgin ularni har biri bir yilda 10 kvandrantaldan ichsa, bu juda ham ko`p emas. Qullarga issiq ovqat, zaytun mevalar kuydirilgan, imkoniyat darajasida ko`proq tayyorla. Keyin eng kam moy olish mumkin bo`lgan yetilganlarini tayyorla. Ularni asra, qaysiki ular uzoq cho`zilsin. Qachon zaytun mevasi yeb bo`lingach, hallex 4 [115] va uksus ber. Moyni har oy har bir kishiga sekstariydan ber; bir yilda har bir kishiga modiy tuz yetadi. Qullarga kiyim. Tunika (ko`ylak ) 3,5 futog`irlikdagi va yoping`ich bir yildan keyin. Hamma vaqt qachon tunika yoki yoping`ichni bergan vaqtingda oldin eski kiyimni quroq ko`rpa uchun ol. Yaxshi yog`och boshmoqni bir yildan keyin berish kerak. Rimda agrar masala. Tiberiy va Gay Grakxlar tavsifi. Plutarx. Tiberiy Grakx II… Bu yoshlar birdek dovyurak, tiyilgan, beg`araz, chiroyli so`zli olijanob, o`z harakatlari va bosqaruv ishlarida to`la ochiqlikda har xilliklarni ko`rsatdilar, boshlanishda menimcha aytish ortiqchalik qilmaydi. Birinchidan Tiberiyda yuz ifodasi, qarashlar va imo- ishoralar, yumshoq va bosiqlik, 4](/data/documents/996d7e3e-5b3a-4adf-b7a9-39738f9c414e/page-7.png)
![www.arxiv.uz Tiberiyni qattiq va eng oxirgi choralar ko`rishga majbur qilmaslikni so`radi. Aytishlaricha Oktaviy bu iltimoslarni o`jarlik va qat`iyatni bildirmay eshitdi; uni ko`zlari yoshga to`ldi va uzoq jim bo`ldi; lekin qachonki uni nigohi to`da bo`lib turgan boylar va mulkdorlarga tushganda u ko`rinishda uyalib va ularni oldida sharmanda bo`lishdan qo`rqib, barchasiga oxirigacha chidashga qaror qildi va Tiberiy u bilan nima istasa shuni qilsin deb aytdi. Shunday qilib qaror qabul qilindi va Tiberiy o`zining ozod qo`yilgan qullaridan biriga i [118] Oktavianni kuch bilan tribunadan olib ketishni buyurdi… XV. Shunday qilib u bu safar ham yig`ilishni tarqatdi; lekin uni Oktaviyga nisbatan qilgan harakatiga nafaqat zodagonlar va xalq ham haddan tashqari zo`r berishni ko`rinishini 1 ko`rdi deb his qildi, u xalqqa so`z bilan murojaat qildi, undan uni so`zlarini ishonchli va mazmunli ekanligi tushunchasini beradigan ba`zi isbotlarni keltirish maqsadga muvofiq bo`ladi. “Xalq tribuni,-dedi Tiberiy;- muqaddas va daxlsiz shaxs, chunki uning faoliyati xalqqa va uning manfaatlarini himoya qilishga bag`ishlangan. Lekin agarda tribun xalqdan yuz o`girib unga zarar keltirsa uni hokimiyatini kamsitsa, uni ovoz berishiga to`sqinlik qilsa, shunda u o`z majburiyatini bajarmagani uchun o`z vazifasidan o`zini mahrum qiladi. Mayli u Kapitoliyni buzib tashlasin edi, Arsenalni yoqib yuborsin edi va bunday tribunga oxir-oqibat chidash mumkin edi. Shunday qilib u yomon tribun bo`lishi mumkin edi; kim agar xalq hokimiyatini inkor qilsa u tribun emas, chidab bo`ladimi, tribun hatto konsulni quvg`in qilishi mumkin, xalq esa tribunni hokimiyatdan mahrum qilishi huquqiga ega emas, qaysiki u xalqqa zarar qilib uni su`istemol qiladi. Axir xalq konsul va tribunni saylaydi… Shunday qilib xalqqa qarshi gunoh qilgan tribunni xalqni o`zidan olingan o`z daxlsizligini saqlashi mumkin emas, chunki u o`zini ko`targan o`sha kuchni buzadi. Agar tribun uchun ko`pchilik triblar o`z ovozlarini bergan bo`lsalar u tribunatni adolatli oladi demakdir; undan tribunatni tortib olish yanada adolatli bo`lmaydimi, agar unga qarshi barcha triblar ovoz bergan bo`lsa… Va xalq tribun hokimiyatini bir kishidan bovhqasiga o`tkazish huquqiga ega… Bu hokimiyat daxlsiz va almashmaydigan hisoblanishi mumkin emas: axir unga ega bo`lgan odamlar ko`p hollarda undan voz kechadilar.](/data/documents/996d7e3e-5b3a-4adf-b7a9-39738f9c414e/page-12.png)
![www.arxiv.uz yashirgan seni jasadingni berish uchun toat- ibodat qilish bitilgan bo`lsa kerak. Tiberiyni o`limidan keyin qonunlar va xudolarni o`zlariga tayanib bo`ladimi?” Lisiniya ko`z yoslari bilan shunday gapirdi, Gay uni qo`lini chetga olib do`stlari hamrohligida jimgina chiqdi. Uni kiyimini chetidan ushlab qolishga urinib Lisiniya yerga yiqildi, uzoq vaqt yig`isini yutib jim yotdi, xushsiz yotgan uni qullar ko`tardilar va akasi Krassga olib bordilar. XVI. Hech kim Gay jang qilganini ko`rmadi. U chuqur ta`sirlanib Diana ii [119] ibodatxonasiga ketdi. U o`zini o`ldirmoqchi bo`lganda, uning sodiq do`stlari Pomponiy va Lisiniy bunga xalaqit berdilar, qaysiki uni qo`lidan qilichni tortib olib qochishga ko`ndirdilar. Shunda aytishlaricha Gay tiz cho`kib ma`budaga qo`lini cho`zib rim xalqi yaxshilikni bilmagani va xoinlgi uchun abadiy qullik bilan jazolashini undan yolvorib so`radi, chunki xalq jazolanishdan ozod bo`lgani bilan ochiqdan – ochiq unga xiyonat qildi. XVII. Dushmanlar qochib ketayotgan Gayni taqib qildilar, unga yog`och ko`prikda yetib oldilar, o`sha ikki do`st uni qochishga majbur qilib, o`zlari dushmanga yuz o`girib ular bilan jangga kirishdilar, ularni ko`prik oldida ikkalasi ham halok bo`lib qulaganlaricha tutib turdilar. Gayning Filokrat ismli quli u bilan birga qochdi, yo`lda ularga uchragan odamlar qochoqlarni qandaydir musobaqada bo`lgani kabi faqat dalda berdilar, lekin unga hech nima bilan yordam berishga urinmadilar va hatto dushmanlar unga yetib olayotganini ko`rib Gay juda iltimos qilib so`rasada ulardan hech kim Gayga ot bermadi. Nihoyat Gay Furiya iii [120] ga bag`ishlangan uncha katta bo`lmagan daraxtzorga qochib kirdi va u yerda sodiq quli Fulokrat qo`lidan ko`ngilli ravishda o`limni qabul qildi, u xo`jayinini o`ldirgach o`zini hayotdan mahrum qildi. Lekin boshqalarni hikoya qilishicha go`yoki ular hali hayotliklarida dushman qo`liga tushadilar, shunda Filokrat xo`jayinini shunday mahkam quchoqlaydiki, hujum qilganlardan hech kim uni qulini o`ldirmasdan Gayni o`ldira olmaydi. Yana hikoya qilishlaricha qandaydir odam Gayni boshini nayzaga ildirib ko`tarib borayotganda, Opimiyni og`aynisi qandaydir Septimuley hali jang boshlanguncha e`lon qilingan kim agarda Gay va Ful`viyning boshini olib](/data/documents/996d7e3e-5b3a-4adf-b7a9-39738f9c414e/page-17.png)
