Рим цивилизацияси - История - Рефераты

Рим цивилизацияси

Загружено в:

23.10.2023

Скачано:

0

Размер:

144 KB

Рим цивилизацияси Режа: 1. Рим цивилизациясининг дастлабки даври. 2. Рим цивилизациясининг ривожланган даври 3. инқироз сабаблари, маданият ва санъат.

Қадимги Италия Апеннин ярим ороли, Сицилия, Корсика, Сардиния ва бошқа майда оролларни ўз ичига олган мамлакатдир. Уни шимол томондан Алп тоғлари ўраб туради. Ярим оролни шарқ томондан Адриатика, Жанубдан Иония, ғарбдан Тиррен денгизлари ювиб туради. Денгиз қироларида кемалар тўхташи учун қулай бухталар бор. Италия ҳудудида инсон хўжалик фаолияти учун қулай бўлган текислик ва унумдор ерлар кўп. Апеннин ярим оролининг қулай географик муҳити жуда қадим замонлардаёқ ибтидоий одамларнинг диққат эътиборини ўзига тортган. Археолог олимлар Апеннин ярим оролидан қадимги тош асрига мансуб одамларнинг маконлари, меҳнат қуроллари, ғор деворларидан эса қадимги ибтидоий расмларни топганлар. Айни пайтда ярим оролдан 80-100 минг йиллар муқаддам яшаган қадимги одамларнинг бош суяги ва менат қуроллари ҳам топилган. Милоддан аввалги III минг йилликда Италия аҳолиси мисдан, II минг йилликда жездан ва II минг йилликнинг охири- I минг йилликнинг бошидан бошлаб темир қуроллардан фойдалана бошлаган. Темир қуроллардан фойдаланиш ишлоқ хўжалигининг ривожига катта таъсир кўрсатган. Милоддан аввалги I минг йилликда Италия ҳудудида этруск, лигур, лотин, венет, оск, ва самний (самнит) каби турли туман қабилалар яшар эдилар. Лигурлар ва этрусклар мамлакатнинг қадимги қабилаларидан бўлиб, улар Италиянинг шимоли-ғарбий томонларида яшаганлар. Мамлакатнинг шимоли- шарқий чеккасида венетлар, унинг жануби билан Сицилия оролида италий қабилалар яшаганлар. Айни пайтда ярим оролда лотин қабилалари ҳам яшаганлар. Улар яшаган жой Лация деб аталган. Лацияга ёндош Кампания текислигида окслар яшаганлар. Қадимги ёзувлардан Этруск ёзувлари милоддан аввалги VIII - VII асрларда мансубдир. Бундай ёзувлар тўққиз мингдан ортиқ бўлиб, узоқ ватқдан бери ўқилмай келинмода. 1988 йилда Россиядаги Челябинск Унисерситети олими, филолог Туберт этруск ёзувларини ўқиб чиишда катта муваффаиятга эришди. Милоддан аввалги VI асрга мансуб илк лотин ёзуви намуналари Пренестин тепаси ва Ромул қабри жойлашган ердан топилган “Қора тош” даги ёзувлардир.

Қадимги Рим тангаларини ўрганиш эса афсонавий манзаралар, эътиқодлар, санъат, архитектура тарихини ўрганишга ёрдам беради. Италиянинг маркази ғарбий исмида яшаган қадимги Этрусклар хўжалик соҳасида катта муваффақиятларга эришиб, дастлабки давлат тузган халқлардан бири эди. Қадимги римликлар уларни “тусклар” юнонлар “тирренлар” Этрусклар эса ўзларини “расен” лар деб номлаганлар. Милоддан аввалги VIII - VI асрларда этрусклар Падус (По) дарёсининг қуйи оқими билан Тибр дарёси оралиғидаги ерларда яшаганлар. Этрусклар кучайган вақтларда Илва, Корсика оролининг шарқий соҳилларини ва Кампаниянинг бир қисмини ҳам босиб олганлар. Милоддан аввалги VIII асрда этрусклар шимолий ва ўрта Италиянинг катта қисмида тарқалиб яшар эдилар. Канопдан тўқилган матодан ёзув воситаси сифатида ҳам фойдаланилган. Китоб варақалари ҳам каноп матосидан бўлган. Этрускларда мис, жез ва темир билан боғлиқ ҳунармандчилик жуда ривожланган эди. Усталар маъдандан турли меҳнат қуроллари, уй-рўзор буюмларини ясаганлар. Усталар аскарлар учун турли қурол-яроғ, дубулға, зирх, от анжомлари ва бошқа нарсалар ҳам ишлаб берганлар. Этрусклар жамияти қулдорлик жамияти бўлган, Уларда ҳукмдорлар лухомон, қарам кишилар латунлар деб аталган. Милоддан аввалги I минг йиллик ўрталарида этрусклар Финикия алфавити асосидаги ўз ёзувларини ҳам яратганлар. Олимлар жуда кўп этруск ёзув намуналарини топганлар. Лекин бу ёзув ҳали ҳам ўқиб чиқилган эмас. Ҳозир олимлар этруск ёзувларини ўқиш устида иш олиб бормодалар. Этрускларнинг диний эътиқоди юнонларникига анча ўхшаб кетади. Улар табиат ҳодисаларига, нарсаларга ва ҳар хил худоларга эътиқод қилганлар. Уларда ибтидоий дин шакллари анча устунликка эга эди. Рим Италиянинг энг қадимги шаҳарларидан биридир. Италиянинг марказий исмидан Тибр дарёси оқиб ўтиб, у Тиррен денгизига қуйилган. Тибр дарёсининг қуйи исми текислик бўлиб, унинг ҳар-ҳар ерида тепаликлар қад кўтариб турган. Бу текисликда лотинлар қабиласи яшар эди. Тибр денгизга қуйиладиган жойдан 25 км ичкаридаги тепаликларда милоддан аввалги I Х– V асрлардаё

қатор қишқлолар бор эди. Милоддан аввалги VIII асрга келиб эса шу қишлоқлар ўрнида Рим шаҳарчаси бунёд этилган. Дарёнинг баланд қирғоғидаги Капитолий тепалигида қурилган қўрғон шаҳарнинг маркази бўлган. Қадимги Рим афсоналарида Рим шаҳрига асос солиниши Троя урушлари билан боғланади. Афсонага кўра, Трояни юнонлар хароб қилинганларидан сўнг омон қолган трояликлар Эней бошчилигида Италия соҳилларига келиб қоладилар. Лация шоҳи Лотин Энейни дўстона кутиб олади. Эней унинг қизига уйланади. Лотин вафотидан сўнг унинг ўрнига Эней подшо бўлади. Трояликлар маҳаллий аҳоли билан қўшилиб, лотин халқини ташкил этадилар. Энейнинг ўли Асканий- Юл улғайгач, Алба-Лонгу деган шаҳарни барпо қилиб, унга подшо бўлиб олади. Анча вақт ўтгач, Энея шоҳи аждодларидан бири Нумитор ўз укаси Амулий томонидан тахтдан ағдариб ташланади. Нумиторнинг қизи Силвия билан худо Марсдан икки ўғил, Ромул ва Ремлар туғилади. Башоратга кўра жиянлари томонидан тахтдан ағдарилишини эшитган шоҳ уларни Тибр дарёсига оқизиб юборишни буюради. Аммо, чақалоқлар солинган сават дарахт шохига илиниб қолди. Уларни бир она бўри сут бериб боқади. Ака-укалар улғайиб моҳир жангчилар бўлиб етишадилар. Улар подшога қарши қўзғолон кўтариб, уни ўлдирадилар. Ака-ука шаҳар бунёд қилишга аҳд қилишади. Аммо шаҳарни қаерда қуриш керак ва унинг ҳокими ким бўлади, деган масалада улар ўртасида жанжал кўтарилади. Жанжал ватида Ромул ўз укаси Ремни ўлдириб қўяди. Ромул ўз номи билан аталган Рома шаҳрини ўзларини чўпон топиб олган жой яқинида барпо этиб, шаҳарга подшолик қилади. Римликлар йил ҳисобини ўз шаҳарларга асос солинган афсонавий йилдан, яъни милоддан аввалги 753 йилдан бошлаганлар. Кейинчалик, Римдаги Капитолий тепалигида болаларни сут бериб боққан она бўри шарифга ҳайкал ўрнатилган. Рим ва унинг атрофида лотин, сабиян ва этруск қабилалари яшаганлар. Улар бирлашиб Рим давлатига асос солганлар. Булар Римнинг қадимги аҳолиси эди. Римнинг энг қадимги туб аолиси патрицийлар деб аталган. Патрицийлар (лотинча “патер” ўзбекчада ота деган маънони билдиради) ота-боболари шаҳарга асос солганликлари билан фахрланиб юрадилар. Улар

Римнинг эркин аҳолиси бўлиб, экиладиган ер яйловларга эга бўлган жамоани ташкил этганлар. Патрицийларнинг ҳар бир оиласи жамоа экин майдонидан ер олиб экин экар, жамоа яйловларида чорва молларини боқар эдилар. Рим патрицийлари далада ҳам, уйда ҳам ўзлари ишлаганлар. Улар уй ва дала ишларида қуллар менатидан ҳам фойдаланганлар. Италиянинг боша жойлардан Римга кўчиб келган одамлар ва уларнинг авлодларини плебейлар деб аташганлар. Плебейлар орасида бой-бадавлат кишилар ҳам бўлган, лекин уларнинг орасида камбағаллар кўпчиликни ташкил этган. Патристийлар Рим давлатини идора этишда фаол қатнашиб, унга плебейларни йўлатмас эди. Лекин улар ўз идора усулларини умумхалқ иши деб билганлар. Римда республика ўрнатилган бўлишига қарамай плебейлар давлат ишларига аралаштирилмаган, улар сиёсий жиҳатдан ҳуқусиз бўлиб қолаверганлар. Плебейлар патрицийлар билан тенг бўлиш ва ўз аҳволларини яхшилаш учун тинимсиз кураш олиб борганлар. Римдаги патрицийлар билан плебейлар ўртасидаги кураш подшолик давридаёқ бошланган эди. Милоддан аввалги V - IV асрларда плебейлар катта ғалабага эришганлар. Улар ҳар йили ўзларининг ҳимоячилари халқ трибунлларини сайлаш хуқуқини қўлга киритганлар. Трибунлар вето ҳуқуқига эга бўлиб, у консуллар ва сенатнинг плебейларга зид фармойиишларини тақиқлаб қўйиш ҳуқуқига эга эдилар. Трибуннинг эшиги плебейлар учун ҳар доим очиқ бўлиб, улар барча масалаларда трибунга мурожаат қилардилар ва улардан ҳимоя топардилар. Трибунлар тез орада плебейларнинг йўлбошчиларига айланиб, уларнинг манфаатини кўзлаб ҳормай-толмай кураш олиб борганлар. Плебейлар ўз йўлбошилари трибунлар раҳбарлигида амалдаги ҳуқуқларқни ёзиб қўйилишига муваффақ бўлганлар. Милоддан аввалги 451 йилда 10 патрицийдан иборат ҳайъат тузилиб, улар қонунлар мажмуасини тузишлари керак бўлган. Аммо, ҳайъат бир йилда бу ишни охирига етказа олмаган. Милоддан аввалги 445 йилда эса 5 та плебей ва 5 та патрицийдан иборат янги ҳайъат сайланган. Улар Римдаги ҳуқуқлар мажмуасини тўплаб тартибга солганлар.

Милоддан аввалги 449 йили 12 та мис лавҳага ўйиб ёзилган қонунлар форумга қўйилган ва қабул қилинган. 12 мис лавҳадаги қонунларининг қабул қилиниши плебейларнинг катта ғалабаси эди. Қонунга кўра, ер ва мол-мулк хусусий ҳисобланиб, уни меросхўрга васият қилиб қолдириш мумкин бўлган. Милоддан аввалги 326 йилда плебейлар янги қонун қабул илганлар. Қонунга кўра “қарз учун қарздорнинг тан-жони эмас, мол-мулки жавобгар бўлиши керак”, - дейилган. Қарз учун Рим фуқаросини қул қилиб сотиш қонунда ман қилинган. Айни пайтда плебейлар консуллик лавозимларни ва боша мансабларни эгаллаш ҳамда жамоа экин майдонида ер олиш ҳуқуқига ҳам эришганлар. Милоддан аввалги III аср бошларида плебейлар Римнинг тўла ҳуқуқли фуқаролари бўлиб олганлар. Қадимги йилномачиларнинг берган маълумотларига қараганда, милоддан аввалги VI аср охирларида Римни подшо бошқарган экан. Аммо, подшо римликларига ортича жабр-зулм ўтказиб, уларнинг нафратига дучор бўлган. Милоддан аввалги 510-509 йилларда Римнинг маҳаллий аҳолиси қўзғолон кўтариб, ўз подшоларини тахтдан ағдариб, уни қувиб юборганлар. Унинг ўрнига республика-маълум муддатга сайлаб қўйиладиган кишилар идора қиладиган давлат барпо бўлган. Милоддан аввалги V - III асрларда Римда республика тузумининг шаклланиш жараёни давом этган. Давлат ҳокимияти муассасалари комициялар (халқ мажлиси), магистратуралар ва сенат эди. Олий ҳокимият эгаси туб жой аҳолидан бўлган Рим фуқаролари (популис Романус) бўлганлар. Расмий жиҳатдан Рим фуқаролари халқ мажлисида иштирок этишга, давлат лавозимларига сайланишга, мулкга эгалик қилишга ва Рим қўшинида хизмат қилишга ҳақли эдилар. Триба комицияси (трибалар-уруғ-аймоғига қараб аҳолини уч гуруҳи маъносини беради. Милоддан аввалги V асрдан бошлаб ҳудудий бирлик бўлган) мажлиси. Милоддан аввалги III асрдан бошлаб қонун чиарувчилик ҳуқуқига эга бўлган.

Ижро қилувчи ҳокимият бир йил муддатда халқ сайлаб қўядиган магистратлар қўлида бўлган. Улар маошсиз ишлаганлар. Бундай ҳолат мансабларга фақат мулкдор кишилар сайланиши мумкинлигини кўрсатади. Магистратлар кўпчилик бўлиб иш кўрганлар, қарорлар бир овоздан қабул қилинган. Норози бўлганлар Вето-таъқиқлаш ҳуқуқидан фойдаланганлар. Улар яна дахлсиз шахс бўлиб, ваколат муддати тугамагунча, жавобгарликка тортилмаган. Магистратлик икки хилга, фавқулотда ва одатийга бўлинган. Фавқулотда ҳолатлар бўлганда магистратларнинг одатдан ташқари, диктатор, триумвир ва децемвирлар сайланган ёки тайинланган. Диктатор тайинлаш тўрисида фақат сенат қарор чиқариши мумкин бўлган. Диктатор қарорларни якка қабул қилиши мумкин бўлган мансабдор эди. Уни ўз олий нишони бўлиб, 24 та фахрий соқчи (ликтор) кузатиб юрган. Олий мансабдорлардан консуллар ҳар йили центурия комицияларида сайланганлар. Ҳарбий ва фуқаролик ҳокимияти уларнинг қўлида бўлган. Консуллик коллегиал ҳокимият эди. Преторлар суд ишлари билан шуғулланган, вилоятларни бошқариш, консуллар бўлмаган пайтда уларни ўрнини босган сенат топшириғига кўра легионларга қўмондонлик қилган. Икки цензор одатда собиқ консуллардан беш йилда бир марта 18 ой муддатга центурия комициялари томонидан сайланган. Улар ҳар беш йилда бир марта ценз белгилаганлар. Халқ трибуни эса ҳар йили триба йиғилишида сайланган. Эдиллар тартиб сақлаш билан, квесторлар хазиначилик вазифаларидан бажарганлар. Сенат Рим республикасининг Олий давлат муассасаси ҳисобланиб, милоддан аввалги биринчи аср бошларигача 300 кишидан иборат эди. Сенат катта ҳуқуққа эга эди. Консуллар барча масалаларда сенат билан маслаҳатлашиши лозим эди. Уруш ва сулҳ масалаларида ҳам сенат аъзоларининг маслаҳатлари ҳал қилувчи аҳамиятга эга бўлган. Давлатнинг хазинаси сенат ихтиёрида эди. Сенат ҳал қилиниши лозим бўлган масалаларни, олдиндан тайёрлаб қўйилган қарорларни халқ йиғинига ҳавола этган, йиғин эса бу қарорларни ҳамиша қабул қилган.

Милоддан аввалги V - III асрларда Рим бутун Апеннин ярим оролини қўлга киритиш учун босинчилик урушлари олиб борган. Милоддан аввалги VI асрда этрусклар Рим ерларига бостириб кирган бўлсалар, V асрдан бошлаб римликлар этрускларга қарши кураш бошлаганлар. Римликлар лотинлар билан иттифоқ тузиб, Тибр дарёсининг ўнг соҳилидаги этрускларнинг Вейя шаҳри устига қўшин тортганлар. Бу уруш милоддан аввалги 406 йилдан 396 йилгача давом этган. Урушда гоҳ у томон, гоҳ бу томон ғалаба қилган. Ниҳоят, римликлар этруск қўшинларини енгиб, Вейя шаҳрини босиб олганлар. Вейя аҳолиси қул қилиб сотилган, уларнинг ерлари жамоат даласига айлантирилган. Айни пайтда Рим қўшинлари Лацийга бостириб кириб, тоғларда яшовчи эвк ва волск қабилаларини ҳам тор-мор этганлар. Ўрта Италиянинг марказий ва ғарбий қисмида самнит қабилалари яшаганлар. Самнит жангчилари талончилик мақсадида бой Кампания шаҳарларига тез-тез ҳужумлар қилиб турганлар. Милоддан аввалги 343 йили самнитлар Кампанияга ҳужум қилиб, унинг бош шаҳри Капуяга тажоввуз қиладилар. Оғир аҳволда қолган Кампания Римга ёрдам сўраб мурожаат қилади. Рим қўшинлари Кампанияга кириб келиб, самнитларга қарши кураш бошлайди. Бу уруш милоддан аввалги 343-341 йилларда бўлиб, у биринчи самнит уруши номини олади. Урушда римликлар ғалаба қозониб, Кампанияни ўзларига бўйсундирганлар. Бунга қарши милоддан аввалги 340- 338 йилларда лотин иттифоқига кирган шаҳарлар Римга қарши кураш бошлайдилар. Бу курашда римликларнинг қўли баланд келади. Самнитлар бир қанча италий қабилалари билан Римга қарши иттифоқ тузганлар. Милоддан аввалги 327-304 йиллар орасида иккинчи самнит уруши бўлиб ўтади. Рим қўшинлари самнитлар ерларига бостириб кирганлар. Милоддан аввалги 321 йили самнитлар Кавдий шаҳри яқинидаги тоғ ўрмон дарасида Рим ўшинларини ўраб олиб, уларни тор-мор этганлар. Рим қўшинлари самнитлар юртини ташлаб чиқишга мажбур бўлганлар. Аммо самнитлар билан римликлар ўртасидаги уруш милоддан аввалги 304 йилгача давом этган. Шу йили тузилган сулҳга кўра Кампания Римга ўтган.

Римликлар билан самнитлар уруши бу билан тугамаган. Милоддан аввалги 298-290 йиллар орасида учинчи самнит уруши бўлиб ўтган. Самнитлар галл ва кўпгина италий қабилалари билан иттифоқ тузиб, Римга қарши ҳаёт-мамот урушини эълон қилганлар. Ўн йиллик уруш жуда оғир ўтган. Урушда самнитлар алоҳида матонат кўрсатганлар. Милоддан аввалги 288 йилда римликлар самнитлар юртини қонга белаб, улардан шафқатсизлик билан ўч олиб вайрон қилганлар. Ниҳоят, бу юртни ўзларига бўйсундирганлар. Милоддан аввалги 341-288 йилларда Рим қўшинлари Шимолий Италияни ҳам ўзларига итоат эттирганлар. Урушлар натижасида По дарёсидан тортиб Лукания ўлкаси чегарасигача бўлган ерлар Рим республикаси ҳукмронлиги остига ўтган. Шимолий ва Марказий Италияни ўзига итоат эттирган Рим Апеннин ярим ороли жанубидаги ерларга ҳам кўз олайтира бошлаган. Милоддан аввалги III асрнинг 80-йилларида Жанубий Италияда яшовчи луканлар қабиласи Фурей шаҳрига ҳужум қилган. Фурей юнонларнинг Италиядаги колония шаҳарларидан бўлиб, бошқа юнон шаҳарлари билан рақобатда эди. Фурейликлар Римга ёрдам сўраб мурожаат қилганлар. Жанубий Италияни босиб олишни кўзда тутган Рим қўшинлари луканларни тор-мор этиб, Фурей шаҳрига кирганлар. Тарент қўшинлари шаҳар қўлтиғида турган Рим кемаларига зарба бериб, Фурейга йўл очганлар ва у ердан римликларни ҳайдаб юборганлар. Милоддан аввалги 281 йилда Рим Тарентга қарши уруш эълон қилган. Тарентликлар эса Эпир подшоси Пиррга ёрдам сўраб мурожаат қилганлар. Пирр 280 йили Италияга кириб келган. Милоддан аввалги 279 йилда Пирр қўшинлари Адриатика денгизи соҳилидаги Аускул шаҳри ёнида бўлган жангда Рим қўшинларини тор-мор этган. Аммо, бу жангда Пирр ўзининг жуда кўп жангчиларидан айрилган. Шунда у: “Агар биз римликлар устидан яна бир марта шундай ғалаба қилсак, тамомила ҳалок бўламиз”- деган. Милоддан аввалги II асрда Рим олиб борган урушлар натижасида Ўрта ер денгизи ҳавзасидаги мамлакатларнинг кўпчилиги вайрон этилиб, бойликлари шафқатсизлик билан таланган. Бу ҳол Рим ва Италияда қулчиликнинг ривожланиши учун катта имкониятлар яратган.

Рим ўз даврининг энг йирик денгиз давлати эди. Карфаген билан бошланган уруш Римга кемасозлик билан жиддий шуғулланиш кераклигини кўрсатади. Йирик кемаларни 150-200 тадан иборат эшкакчи қуллар ҳаракатга келтирганлар. Қулдор ва аслзодалар кўплаб қул сақлаганлар ва ишлатганлар. Қадимги дунёнинг ҳеч бир мамлакатида Римдагидек, кўп қул бўлмаган ва улар Римдагидек, азоб-уқубатга ташланмаган эди. Рим жамиятида қулчиликнинг тараққий этиб бориши билан қулдорлик хўжалиги тизими ҳам ривожланиб борган. Истило қилинган вилоятларга оғир солиқлар солиш, вилоят солиқларини улгуржисига сотиб юбориш йўли билан катта бойлик тўпланган. Вилоятлар солиғини сотиб олиб, уни йиғиб олувчи ижарадорлар (“публиканлар”) қатлами шаклланган. Улар солиқ тўплашдан 200-400 % гача даромад олганлар. Италиядаги эркин деҳонларнинг бошига тушган кулфатлар мамлакатдаги баъзи арбобларни ташвишга солиб қўйган. Чунки эркин деҳонлар камайса, Рим легионларида хизмат қиладиган жангчилар камайиб кетарди. Бу Римнинг ҳарбий қудратига ҳам путур етказарди. Эркин деҳонларни салмоғини салақ қолиш учун ўша даврнинг илғор фикрли кишилари айрим чоралар излаганлар. Милоддан аввалги 141 йилда Лелий, Тиберий ва Гай Гракхлар жамоат даласидаги ерларни ижарага олиш олиш ҳуқуқини чеклаш тўрисидаги қонун лойиҳасини тайёрладилар. Уни халқ мажлиси ва сенат муҳокамасига қўймочи бўладилар. Гракхлар ўз ишини сенатда тарафдорлар тўплашдан бошлаб, суворийларга таяниб иш кўрган. Рим жамиятида милоддан аввалги 130-120 йиллардаги аграр ислоотлар натижасида ер ва қулларни бир қўлга тўпланиш жараёни бир қадар секинлашган бўлса-да, милоддан аввалги II аср охирларига келиб яна кучайди. Милоддан аввалги III йилда оптиматлар (йирик ер егалари) ташаббуси билан хал трибуни Спурий Торий ўтказган қонунга биноан Рим фуқароларининг эгалик қилиб турган барча ерлари уларнинг хусусий мулки бўлиб қолган. Бу қонундан кейин майда ер егалари ўз ерларини яна сота бошлаганлар.

“Цензлилар”, яъни ҳарбий хизмат ўташи лозим бўлганларнинг сони яна тез камая бошлаган. Натижада, Рим армияси сони ҳам камая бориб, Югурта уруши даврида (милоддан аввалги 111-105 йиллар) унинг салбий оқибатлари сезилиб қолган. Милоддан аввалги 60 йилларда учта сиёсий арбоб-Помпей, Красс ва Юлий Цезар Римни биргалашиб бошқаришга келишиб олдилар. Дастлаб улар бир- бирларини қувватлаб иш олиб борганлар. Бундай келишув биринчи триумвират дейилган. Цезарнинг асосий масади Римда ҳокимиятни эгаллаш эди. Милоддан аввалги 49 йилда у ўз ўшинлари билан Галлиядан Рим томон юради. Рим сенати Цезарнинг бутун Римга ҳукмрон бўлишини хоҳламас эди. Шу туфайли Рим сенати қўшин қўмондонлигига Помпейни тайинлаб, Цезарга қарши қўяди. Лекин Помпей Рим мудофаасини ташкил этолмай, Болқон ярим оролига кетишга мажбур бўлади. Цезар қаршиликсиз Римни ва бутун Италияни ишғол қилади. Цезар ҳар қанча машҳур ва ҳар қанча улуғ бўлмасин, унинг душманлари ҳам кўп эди. Милоддан аввалги 44 йилда Цезар шарққа ҳарбий юриш уюштиришдан олдин Юпитер байрами куни сенат мажлисига боради. Шу мажлисда Кассий ва Брут раҳбарлигидаги фитначилар Цезарни ўраб олиб, кийимлари остига яширинган ханжар билан уни 23 жойидан ярадор қиладилар. Шундан кейин Цезарнинг жасади форумда куйдирилган. Шу ерда унга мероб қўйилиб, уни илоҳий зот деб эълон қилганлар. Рим аҳолисининг кўпчилиги фитначиларни қўллаб- қувватламаган. Аксинча, уларнинг Римдан кўчиб кетишини талаб қилганлар. Рим сенатида икки оқим пайдо бўлган. Бири Цицерон бошлиқ республикачилар бўлса, иккинчиси - Цезарнинг собиқ ёрдамчиси Антоний бошлиқ цезарчилар оқими эди. Милоддан аввалги 40-50-йилларда бу икки оқим тарафдорлари ўртасида қаттиқ кураш давом этган. Бу эса мамлакатда фуқаролар урушининг авж олишига сабаб бўлган. Цезар тарафдорларидан бири унинг жияни Октавиан эди. Милоддан аввалги 43 йилда Октавиан, Марк Антоний ва Эмилий Лепидлардан иборат уч лашкарбоши иттифоқ тузганлар. Улар биргалашиб, республикачиларга қарши кураш олиб бориш учун келишиб олганлар. Антоний Ўрта ер денгизининг шарқий соҳилларидаги бой ва маданий ўлкаларни олган. Галлия, Иллирия ва Испания Октавианга топширилган. Эмилий

Лепидга эса, Шимолий Африка тақдим этилган. Италия умумнинг бошқарувида бўлса ҳам, у ерда асосан Октавиан қукмронлик қилган. Учлар иттифоқи узоққа чўзилмаган. Тож-тахт кейинчалик уларни бир-бирига қарши қилиб қўйган. Милоддан аввалги 31-30 йилларда Октавиан қўшинлари қишни Италияда ўтказганлар. 30 йили Рим қўшинлари қаршиллика учрамай, Сурияни ишол қилиб, Фаластинга бостириб кирганлар. Шундан кейин Рим қўшинлари Мисрга қараб юрганлар. Октавиан Мисрни истило қилгач, милоддан аввалги 29 йилда Римга қайтиб келган ва зафар байрамини ўтказган. Мил.авв. 27 йилда сенат йиғилишида император унвонини олган. Рим давлатида милоддан аввалги 27 йил Принстипиат тартибини ўрнатган вақтидир. Принцепс-“биринчи киши” демакдир. Сенат ҳамма вақт унга ёқадиган қарорларни қабул қилган. Сенат Октавианга Август - “Муаддас киши” деган фахрий ном берган. Милодий биринчи аср охрида сенатор Нерва (96-98 йиллар) даврида ҳарбийлар қаттиқ норози бўлганлар. Натижада Нерва ҳарбий саркардалардан бири Траянни ўзига ҳокимдош деб эълон қилган (96 йилда). Император ўлгач, давлатни бошқариш Траян ихтиёрига ўтган (98-117 йиллар). Бу император сенат билан самимий муносабатда бўлган, эркин фикр айтиш имконини берган. Траян вафотидан кейин салтанат тахтига унинг асранди ўли Андриан ўтирган. Император Андрианнинг фарзандлари бўлмаган. У ўлими олдидан галлиялик Тит Аврелий Антонинни ўзига ворис деб эълон қилган. Унинг вафотидан кейин Тит Аврелий император қилиб сайланган. Унга Антонин Пий деб ном берганлар. III - IV асрлар Рим салтанати хўжалигида жиддий қийинчиликларга дуч келинган, қулдорлик хўжалигининг инқирози, эркин ишлаб чиқарувчиларнинг хонавайрон бўлиши давридир. Эркин деҳонлар ва ижарачи корондалар ихтиро қилинган янги қуроллар билан ерга ишлов бериб юқори ҳосил олганлар. Ўроқ аравалар ёрдамида ғаллани ўриб олганлар, чунки улар ўз менатидан манфаатдор эдилар. Қулдорлар эса, янги меҳнат қуролларини қулларга ишониб топширолмасдилар. Уларга эски оддий қуроллар берилган. Қуллар меҳнатининг самарасизлигини кўрган кўпгина ер эгалари ўз хўжаликларидаги ерларни кичик-кичик қисмларга бўлганлар. Улар бу ерларни ерсиз эркин

камбағалларга ижарага берганлар. Кичик-кичик ерларни ижарага олган кишилар Римда колонлар деб аталган. Рим императорлари ва золимларга қарши курашда ожиз бўлган мазлумлар орасида ўзларига озодлик келтирадиган, золимларни жазолайдиган қудратли худога ишониш вужудга кела бошлайди. Мазлумлар қудратли худо ва унинг марҳаматли пайғамбарларини тоқатсизлик билан кутганлар. Бу худо ва унинг дастлабки пайғамбари Исо эди. Шарқ йилномаларига қараганда, милод бошларида Биби Марямдан бир чақалоқ туғилади. Унга Исо деб ном қўядилар. У ўсиб, улғайиб, пайғамбарлик даражасига эришади. У будпарастлик ва кўп худоликларни қоралаган. Бунга қарши римликлар уни бут ёғочига тортиб, оёқ ва қўлларидан михлаб ташлаганлар. Гарчи у пайғамбар бўлса ҳам, барча азоб- уқубатларга мардонавор бардош берган ва ўлган. У уч кун давомида бут ёғочида қолиб, сўнг тирилган ва арши аълога чиқиб кетган. Аммо у кетиши олдидан яна ерга қайтиб тушишини айтиб кетган. Исо христианликни тарғиб қилган киши сифатида машҳур бўлган. I аср охири-II асрда Исо ҳақидаги бу ривоят ёзиб олинган. Бу ривоятлар юнонча “Евангелиея”–“хушхабар” деб аталган. Исо ҳақидаги ривоятларга ишонган ва бу таълимотни қабул қилган кишилар ўзларини христианлар деб аташган. Улар ўз динлари ва эътиодларини христианлик деб атаганлар. Христиан тарғиботчилари бу таълимотни Ўрта ер денгизининг шарқидаги мамлакатлар бўйлаб тарғиб қилганлар. Кейинчалик христиан дини Рим салтанати бўйлаб кенг тарқала бошлаган. Христианлар орасида яҳудийлар, араблар, юнонлар, мисрликлар, Кичик Осиёликлар, галлар ва бошқа халларнинг вакиллари ҳам бўлган. Улар императорларга сажда қилишдан бош тортганлар. Шу боисдан Рим императорлари ва маъмурлари уларнинг йиғилишларини таъқиқлаганлар. Лекин христиан жамоалари ертўла ва ташландиқ тош конларида тўплаганлар. Императорлардан Диоклетиан христианликка қарши чиқиб, христиан дини аъзоларини таъқиб остига олган. У ўзини худо Юпитернинг ўғли деб эълон қилган. Императорлардан Константин христианликка кириб, уни ҳукмрон динга

айлантиришга ҳаракат қилган. У 313 йилда христианларнинг ошкора тўпланишига ижозат берган. Шундай қилиб, христиан дини қул ва камбағаллар динидан умумдавлат динига айланган. IV асрнинг ўрталаридан бошлаб, Рим салтанатида сиёсий аҳвол ёмонлашган. Тож-тахт учун кураш кучайиб, порахўрлик, давлат мулкини талаш авжига чиққан. Рим қўшинларида интизом бўшашган. Бу ҳол ташқаридан бўладиган ҳужумлардан салтанатни ҳимоя қилиш ишига катта зарар келтирган. Бу даврда эронликлар салтанатнинг шарқий вилоятларига бостириб кириб, шаҳар ва қишлоқларни талай бошлаганлар. Шимолий Африкадаги Мавр, ғарбий Европанинг Рейн ортидаги франк, хунлар, весгот, остгот ва боша қабилалар ҳам салтанатга қарши ҳужум бошлаганлар. Айни пайтда Италиянинг ўзида ҳам менаткашлар ва қулларнинг норозилиги тобора кучайиб, салтанат чор атрофдан сиқиб келаётган душманлар галаси гирдобига тушиб олган. Варварлар Рим салтанатининг бўлиниб кетишини тезлаштирган. Император Феодосий ўлими олдидан (395 йил) салтанатни икки қисмга ажратиб ташлаган. Болон ярим ороли, Миср ва Кичик Осиёдаги ерлар Шарқий қисмга кириб, унга императорнинг катта ўғли Аркадий император этиб тайинланган. Италия, Европа ва Африкадаги вилоятлар эса ғарбий қисмга кириб, унга императорнинг кичик ўғли Гонорий император бўлиб қолган. Салтанатнинг бўлиниб кетиши уни янада заифлаштириб юборган. Шу муносабат билан салтанатнинг ҳар икки қисмида варвар аслзодалари ва ҳарбийларнинг таъсири кучайиб борган. Готлар ғарбий салтанатнинг заифлигидан фойдаланиб Италияга уч марта ҳужум қилганлар. Уларнинг Италияга биринчи ҳужуми 402 йилда бўлган. Аммо, вандал саркардаси Стилихон бошчилигидаги Рим қўшинлари готларнинг ҳужумини қайтарганлар. Тез орада Стилихон ўлдирилган. 408 йили готлар Аларих бошчилигида Римга яна бостириб кириб, уни талаб қайтганлар. 410 йили Аларих ўз қўшинлари билан Италияга учинчи марта бостириб киради. Готлар Римни босиб олиб уч кун талайдилар, сўнг Италия жанубига йўл оладилар. Улар ўрта ва жанубий Италий шаҳарларини талаб вайрон қилганлар. Аларих вафот етгач, готлар Атаулф бошчилигида Римга қайтиб келиб,

уни яна талаганлар. Шундан кейин улар Римни тарк этиб, Галлия ва Испания ерларига бориб ўрнашганлар. 418 йили Испанияда вестготлар подшолигини ташкил этганлар. Ғарбий Рим салтанати қўл остидаги ўлкалар бирин-кетин унинг таъсиридан чиқиб кетган. 476 йили герман қабилаларининг Римдаги ёлланганқ ўшини саркардаси Одоакр ғарбий Рим салтанатининг сўнгги императори 15 ёшли Ромул Августулни тахтдан ағдариб ташлаган. Рим салтанати тугаши билан ўрта асрлар даври бошланиб кетади. Италия қабилалари Финикия ёзуви асосида тузилган юнон алифбосини қабул қилганлар ва фойдаланганлар. Бу ёзув кейинчалик лотин алифбоси номи билан машур бўлиб кетган. Қадимги италияликлар ўз ёзувлари асосида кўплаб нодир китоблар яратганлар. Римликлар юнонлар сингари физика, математика, денгизда сузиш, астрономия, гидротехника ва агрономия фанларига жуда қизиққанлар. Улар меъморчилик, гидротехника ва агрономиядан дастлабки қўлланмалар яратганлар. Римликлар қуёш ва сув соатларидан жуда эрта фойдаланганлар. Илгари маълум бўлган тақвимларни аниқроқ қилиб қайта ишлаганлар. Милоддан аввалги II - I асрларда Римда фласафий асарлар ҳам яратилган. Улар орасида Лукреций Карнинг (милоддан аввалги 98-54 йиллар) асарлари диққатга сазовордир. Унинг ажойиб асарларидан бири “Буюмлар хислати ҳақида” ги достондир. Буюк олим дунё, одамлар ва нарсаларнинг пайдо бўлишини илмий нутаи-назардан тушунтиришга ҳаракат қилган. Лукреций Кар машҳур юнон файласуфлари Демокрит ва Эпикурларнинг изидан бориб, табиатдаги барча жонли ва жонсиз нарсаларнинг атом заррачаларидан ташкил топганлигини таъкидлаган. Лукреций кишиларнинг узоқ ўтмиши билан қизиқиб, уни тош, жез ва темир даврларига бўлган. Одамлар момақалдироқ, ер тебраниши, улкан денгиз тўлқинлари, қаттиқ бўронлар, вулқон отилиши ва сел-совурлардан даҳшатга тушиб қўранлар. Одамлардаги қўрув ва нодонлик, дейди Лукреций, хилма-хил худоларга эътиод қилишни вужудга келтирган. Одамлар кашф этган олов, маъдан, деҳончилик, чорвачилик, ҳунармандчилик, санъат, ёзув ва бошқа нарсалар худоларнинг инъоми

эмас, балки инсон меҳнатининг самарасидир. Лукреций диний эътиодларни инсон тафаккурини жиловлаб қўядиган юганга ўхшатган. У табиат, жамият ва кишилар ҳаётида содир бўладиган воқеаларнинг сабабларини илмий асосда тушунтириб беришга ҳаракат қилган. У ўз фикрларини одамларга етказиш учун асарини содда тил билан шеърий услубда ёзган. Италияда ёзма адабиётнинг вужудга келиши ва ривожланиши милоддан аввалги V - VI асрларга бориб тақалади. Ўша давр Рим-Италия адабиётининг кўзга кўринган вакиллари Андроник, Энней, Плавт, Катулл ва бошқалардир. Милоддан аввалги I асрлар Рим-Италия адабиётининг “олтин даври” ҳисобланади. Бу даврда Вергилий, Гораций, Тибулл, Секот, Проперций ва Овидий Назон каби машҳур шоирлар ижод этганлар. Цезарнинг дўсти, ўз замонасининг маърифатпарвар кишиси Мецанат бу шоирларни қўллаб-қувватлаб, уларга ҳомийлик қилган. Шулардан энг машҳури Вергилий бўлиб, у деҳончилик тўғрисида “Георгиклар” номли шеърий достон яратган. Унинг Гомер достонлари мавзусида яратилган “Энейда” достони алоҳида аҳамиятга эгадир. Вергилий юнон ва Рим афсоналарини пухта ўрганиб, достонни ёзишга киришган. У достон устида ўн йил ишлаб охирига етказа олмай ўлиб кетади. Достонда Троя шаҳрининг афсонавий ҳимоячиларидан бири маъбуднинг ўғли Эней ҳақида ҳикоя қилинади. Афсонага кўра, қамал ичида қолган Троя шаҳри ловуллаб ёнаётган эди. Эней ёнаётган шаҳардан кексайиб қолган отасини елкасида кўтариб олиб чиқади. Улар Трояни тарк этиб, ажойиб ва ғаройиб саргузаштларни бошларидан кечириб, узоқ саргардонликдан кейин Италияга келиб қоладилар. Милоддан аввалги I асрда яшаган атоқли шоирлардан бири Овидийдир. У ўзининг “Иш санъати”, “Дард-аламлар” ва “Понтдан мактублар” номли асарларида Август давридаги аслзодалар турмушини танқид остига олиб, Август ғазабига учраган. У ўзининг бошқа асарларида ўз ғам-аламини ва менаткашларнинг оғир турмушини акс эттирган.

Қадимги Римнинг ўтмиши билан шуғулланган машур тарихчилар қаторига Тит Ливий, Полибий, Саллюстий, Юлий Цезар, Галикарнасс Дионисий, Юсуф Флавий, Корнелий Тацит, Плутарх, Аппиан, Дон Кассий, Каттон, Варрон ва бошцаларни киритиш мумкин. Август даврининг тарихчиси Тит Ливий 142 жилддан иборат “Римнинг таъсис қилингандан буёнги тарихи” ни ёзган. Милоддан аввалги I асрда яшаган Галикарнасс Дионисий “Қадимги Рим ёдгорликлари” деган китоб ёзган. I асрнинг иккинчи ярмида яшаган Ката Плиний ҳам кўп асарлар ёзган. Аммо, унинг асарлари бизгача етиб келмаган. Корнелий Тацитнинг “Тарих” китобида 68-69 йиллардаги фуқаролар уруши ва Флавий замони тарихи баён қилинган. Унинг “Йилномалар” номли асарида Август ўлими билан Нерон ўлими орасидаги воқеалар ёзилган. 155-235 йилларда яшаган Дон Кассий “Рим тарихи” ни ёзиб, унда ўзига яқин ва замонасида бўлган тарихий воқеаларни анча муфассал баён этган. Цезар ҳам “Галл урушлари ҳақидаги ёзишмалар” ва “Фуқаролар уруши ҳақидаги ёзишмалар” номли тарихий китоблар ёзиб қолдирган. Рим тарихчиларининг асарлари Италия-Рим салтанати тарихини ўрганишда қимматли манбадир. Римда марказлашган салтанатнинг вужудга келиши тиббиёт фанининг ривжланиши учун қулай шароит яратган. Биринчидан, аслзодалар ўз саломатликларини сақлашга катта эътибор билан қараганлар. Иккинчидан, Римга мамлакатни мудофаа қилиш ва ўзга ерларни босиб олиш учун жанговар ҳолатдаги соғлом қўшин керак эди. Римда тиббиёт ишлари билан қуллар, оддий кишилар, Кичик Осиё, Миср ва Юнонистондан келган кишилар шуғулланишган. Аслзодалар тиббиёт ишлари билан шуулланишни ўзлари учун уят деб билганлар. Римда яшаб, ишлаган машҳур табиблардан бири Асклепиад (милоддан аввалги 131-56 йиллар) эди. У асли юнонистонлик бўлиб, Афина ва Искандарияда таълим олган. Асклепиад милоддан аввалги 95 йилда Римга кўчиб келиб, умрининг охиригача шу ерда яшаган. У беморларни тез ва азоб бермайдиган усуллар билан даволаган. У яхши жарроҳ ҳам эди. Асклепиад беморларни

даволашда тоза ҳаво, уқалаш ва жисмоний чиниқтириш усулларини кенг қўллаган. Салтанатдаги, айниқса Рим шаҳридаги меъморий бинолар ўзининг катталиги, ҳашаматлилиги ва гўзаллиги билан кишиларни ҳайратга солган. Бу бинолар салтанатнинг куч-қудрати ва бойлигини бошқа мамлакатларга намойиш қилиб турган. Римликлар юнон меъморчилигининг ютуқларидан самарали фойдаланганлар. Айни вақтда ўзлари ҳам бинокорлик санъатида кўпгина янгиликлар яратганлар. Арк - ёй шаклидаги бостирмадир. У лотинча - аркус - камалак сўзидан келиб чиқан. Усталар Рим шаҳарларининг майдон ва кўчаларида императорлар шарафига зафар аркқлари қурганлар. Кўприклар, сув қувурлари қурилишида аркқлар кенг суратда қўлланилган. Рим усталари тоғлардаги булоқлардан пастга қараб бир текисда озгина нишаб қилиб, сув тармоқлари ўтказганлар. Бундай нишабликни ҳосил қилиш учун пастлик жойларда аркқли кўприклар қурилган. Уларнинг устига сув оқиб ўтадиган тарновлар ўрнатилган. Ўндан ортиқ сув қувури тармоқлари Римга тоғ булоларидан сув етказиб берган. Рим усталари император учун муҳташам саройлар, қасрлар, маъмурий бинолар қуришган. Римдаги император термалари ҳам меъморчиликнинг нодир намуналаридан бири ҳисобланади. Термалар иссиқ ва совуқ сувлари бўлган ҳаммомлардир. Римнинг эркин кишилари бўш ватларини термаларда ўтказганлар. Термаларда дам олиш хоналари, ошхона ва кутубхоналар бўлган. Милоднинг биринчи асрида римлик усталар гладиаторларнинг жанглари учун Колизей амфитеатри биносини қурганлар. Бу амфитеатр ўзининг улканлиги билан кишини ҳайратга солади. Амфитеатр ареналарига бир вақтнинг ўзида 11 минг йиртқич чиқарилган, 10 минг гладиатор бир- бири билан жанг қилган ва йиртич ҳайвонлар билан олишган. Тантаналар узоқ муддатларга мўлжаллаб ўтказилган масалан, император Траян томонидан ўтказилган байрам тантанаси 123 кун давом этган. Ҳайкалтарошлик Римда ҳам Юнонистондаги сингари анча қадимдан ривожланган. Лекин, Рим ҳайкалтарошлари портретлар яратишда

Юнонистон ҳайкалтарошларидан ўзиб кетганлар. Римда ишланган портретлар одам қиёфасининг ташқи кўринишини аниқ ифодалаш билан бирга унинг хусусиятларини, хулқ-атворини, ақлини, иродасини, қаҳрамонлигини, жоҳиллигини ва очкўзлигини кўрсатиб турарди. Бу жиатдан Сицион, Ганнибал, Цезар, Помпей, императорлар Август, Траян ва бошаларнинг ҳайкаллари диққатга сазовордир. Рим ҳайкалтарошлиги ўзининг бадиий жиҳатдан бойлиги ва хилма-хиллиги билан ҳам ажралиб турарди. Рассомчилик ҳам тасвирий санъатнинг бир туридир. Қадимги Рим рассомчилигининг асослари этрусклар даврига бориб тақалади. Қадимги этруск рассомлари эркак ва аёлларнинг расмларини ишлашда моҳир бўлганлар. Қадимги Римдаги рассомлик деворий расмларда ҳам ўз аксини топган. Императорлар, аслзодалар ва бой амалдорларнинг саройлари, уларнинг деворларига ҳар хил нақший расмлар чизилган. Қадим замонларда Италия аҳолиси ҳам юнонлар сингари кўп худолик бўлиб турли нарсаларга сиғинганлар. Улар осмон, сув худоларини ва маъбудаларини жуда ҳурмат қилганлар. Италиянинг атрофи сув билан ўраб олинган эди. Италия қабилалари, хусусан этрусклар денгизда сузиш натижасида дашатли бўронларни, бўронлар натижасида ҳосил бўлган ажал келтирувчи денгиз тўлинларини кўп марта кузатганлар. Табиатдаги кўп нарса ва ҳодисаларнинг сабаблари, сир-асрорлари римликларга маълум бўлмаган. Шу туфайли улар бу нарсаларда қандайдир илҳоий куч бор, деб ўша нарсаларга сиғиниб талпинганлар. Римликларнинг илк эътиқодида ибтидоий дин шакллари узоқ давом этган. Этрусклар эътиқодига кўра, уларда Юпитер, Юнона, Минерва, Марс каби ўз худолари бўлган. Бош худо Юпитер бўлиб, Минерва донишмандлик, Марс эса Рим ҳомийси ва уруш худоси ҳисобланган. Италияликлар юнон худоларини ўзларининг қадимги худоларига қиёс илганлар. Улар Юпитерни Зевсга, Юнонани Герага, Венерани Афродитага, Дианани Артемидага, Минервани Афинага ва Вулканни Гефестга ўхшатганлар. Рим салтанати кучайган вақтда унинг мулклари шимолда бутун Ғарбий Европани, Британиягача, жанубда Шимолий Африка, шарқда Македония,

Юнонистон, Парфиягача бўлган ерларга чўзилган эди. Бу жойларда турли қабилалар ва элатлар яшаганлар. Уларнинг диний эътиоди ҳар хил бўлганки, салтанатда кўп худолик эътиодининг мавжудлиги шундандир.

Хулоса Жаҳон цивилизациялари ва уларнинг тарихига бағишланган кичкинагина усулий ишланмани яратишимиз бу борадаги тугалланган иш деб бўлмайди. Бу борадаги дебоча ишлардан холос деб ҳисоблаймиз. Шунинг учун ундаги айрим камчиликлар учун муҳтарам ўқувчидан узр сўраймиз. Кўриб чиқилган мавзулар инсоният цивилизациясининг энг қадимги даврларидан янги замон давригача бўлиб, ҳозирги замон цивилизацион жараёнлари хусусида тўхталиб ўтирмадик. Биз бу мавзуни алоҳида ўрганиш зарур ва албатта уни ўрганишда кўпгина воқейликларга танқидий баҳо бериш зарур деб ҳисоблаймиз. Бу борада ғарбдан турли - туман оқим ва “маданият” ларнинг кириб келиши ва уларнинг салбий жиҳатларига алоҳида урғу берилишини истаймиз. Жаҳон цивилизациялари тарихи, уларнинг вужудга келиши, ривожланиши ва инқирози масалаларини бизнинг фикримизча, муҳим ижтимоий - сиёсий аҳамиятга эга бўлган муамо деб қараш ва уни кенг миқиёсда, дунёнинг барча мамлакатлари ва халқлари ҳаётига дахлдор масала сифатида ўрганиш, таҳлил қилиш ва баҳолаш мақсадга мувофиқдир. Ушбу ишланма ана шундай саволларнинг айримларига жавоб беради деб ҳисоблаймиз.

Адабиётлар : 1. Каримов И.А. Тарихий хотирасиз келажак йўқ. Т., 1998. 2. 2017-2021 йилларда Ўзбекистон Республикасини ривожлантиришнинг бешта устивор йўналишлари бўйича ҳаракатлар стратегияси. 2017 йил 7-Февраль. ПФ 4947-сонли фармон. //Халқ сўзи, 28-сон, 2017 йил, 8 февраль. 3. Мирзиёев Ш.М. Таныидий таҳлил, қатъий тартиб-интизом ва шахсий жавобгарлик-ҳар бир раҳбар фаолиятининг кундалик қоидаси бўлиши керак. - Т.: Ўзбекистон, 2017. - 104 б. 4. Эшов Б. Цивилизация тизимида илк шаҳарлар. Тошкент, 2005. 5. Островский А.В. История цивилизаций. Санкт-Петербург. 2000 6. Яковец Ю.В. История цивилизаций. М., 1997. 7. “Древние цивилизации”. Под общей редакцией Бангарда-Левина Г. М. М., 1989. 8. “Древнеиндийская философия. Начальный период” М., 1963. 9. “Мифология древнего мира”. М., 1977. 10. Крамер С. “История начинается в Шумере”. М., 1991. 11. Ғуломов Х.Ғ., Татибоев А.С. “Ўрта Осиё ва жахон тарихи”. Т., 1993.

Похожие

Ислом цивилизацияси

Ҳиндистон цивилизацияси

Хитой цивилизацияси

Япон цивилизацияси

Қадимги Юнонистон цивилизацияси