Олигархия парчаланиши ва идеократия мафкура устунлигининг қулаши - История - Рефераты

Олигархия парчаланиши ва идеократия мафкура устунлигининг қулаши

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

60.5 KB

Олигархия парчаланиши ва идеократия мафкура устунлигининг қулаши Режа: 1. Олигархия парчаланиши ва идеократия мафкура устунлигининг қулаши 2. Иқтисодий ва сиёсий хилма-хилликнинг фуқаролар томонидан амалга оширилиши «реал социализм»

Олигархия парчаланиши ва идеократия мафкура устунлигининг қулаши Тараққиёт ва қайта қуришни жадаллаштиришга ҳаракат қилаётган Горбачев ва унинг тарафдорлари мамлакатда бу ўзгаришларни амалга ошириш учун, дунёнинг энг йирик мамлакатлари – АҚШ ва унинг иттифоқчиларидан, ва ХХРдан қуролланиш соҳасида орқада қолиб кетмаслик учун сарфланаётган харажатларни камайтирмай эриша олмаслигига қаттиқ амин бўлдилар. Горбачев тан олишича «мудофаа харажатлари халқ хўжалигининг деярли барча тармоқларидан ҳаёт шарбатини сипқираётган эди». Шунинг учун янгиланган совет раҳбарияти халқаро кескинликни ва қуролланиш пойгасини тўхтатишга чақириқларни фаоллаштирди. Бу йўлдаги асосий нарсалар Горбачевнинг 1986 йил бошидаги қуролларни қисқартириш тўғрисидаги кенг миқёсдаги таклифлари, унинг КПСС съездидаги урушда ҳам, қуролланиш пойгасида ҳам ғолиблар бўлмаслиги ҳақидаги нутқлари, унинг АҚШ ва бошқа йирик мамлакатлар раҳбарлари билан учрашувлари бўлди. СССРдаги йирик ҳарбий харажатлар зарурлиги ҳақидаги шубҳаларни Ҳаво Хужумига қарши Мудофаа тизими томонидан хорижий самолётнинг қизил майдонгача учиб борганини пайқалмагани ҳамда Афғонистондаги урушнинг беъмани ва келажаги йўқлиги кучайтирди. Шу нарса аён бўлдики, СССРнинг юксак технологиялар соҳасида қолоқлиги ўсиб бораётган бир пайтда АҚШ томонидан бошланган янги қуролланиш пойгасига қўшилиш ўз жонига қасд қилиш билан баробардир. Сиёсий бюро мамлакатнинг тинкасини қуритган конфрантация -қарама-қаршиликни тўхтатишнинг радикал (кескин) чораларини излашга мажбур бўлди. Мамлакат раҳбарияти совет қўшинларини Афғонистондан чиқаришга рози бўлди, дунё мамлакатларини ҳарбий соҳаларда ақл-идрок билан иш юритишга даъват этди, «нол-вариант», яъни Европада Буюк Британия ва Франция ракеталари сақланиб қолгани ҳолда СССР ва АҚШнинг ўрта ва қисқа масофага учириладиган ракеталарининг йўқ қилинишига розилик билдирди.

1988 йилнинг охирида эса Горбачев БМТда «умуминсоний манфаат» ва «умуминсоний консенсусни излаш» (ўзаро келишув йўлларини излаш) устунлигини маъқуллаб барча мамлакатлар томонидан яшаш тарзининг ўз сиёсий ва ижтимоий тартибини танлаш эркинлиги» ҳақида баёнот берди. Бу, моҳиятан, нафақат социализм манфаатларининг миллий манфаатлардан ҳам устунлиги тўғрисидаги «Брежнев доктринаси»дан, балки «пролетарча байналмилалчилик» ва СССРнинг ленинча-сталинча дунёвий мақсадидан ҳам бутунлай воз кечишни билдирар эди. 1989 йил 15-февралда Совет қўшинларининг Афғонистондан чиқарилиши, кейинчалик СССРнинг Европанинг кўпгина мамлакатларида «реал социализм»ни қулатган воқеаларга аралашмаганлиги ҳамда 1988 йил охирида АҚШ билан совуқ муносабатлар урушини тугатиш ҳақида келишиб олиши бу баёнотларнинг нақадар жиддийлигидан далолат берарди. Коммунистларнинг бир бутун бўлган буюк мақсадининг бир қисмидан (Бу мақсад йўлида СССР яратилди ва ривожлантирилди) унинг раҳбарияти томонидан воз кечилди: идеократия (мафкура устунлиги) кемтик бўлиб қолди. Энди ўткирлашган инқироз туфайли заифлашган СССР, Европа ва бошқа қитъаларда совуқ уруш туфайли ўз аҳамиятини йўқотган позицияларини сақлай олмас эди. Бу маълум харажатни ҳам талаб қиларди. Совуқ уруш туфайли иттифоқчиларни қўллаб-қувватлаш беъманилигини англаган совет раҳбарияти уларга ёрдам беришни тўхтатди ва иттифоқчилардан маҳрум бўлди. Ўзаро Иқтисодий Ёрдам Кенгаши (ЎИЁК) ва Варшава Шартномаси Ташкилоти (ВШТ) ўз мавқеини йўқотди ва аъзоларининг қарорига кўра тарқатиб юборилди. Совет қуролли кучлари қисқара бошлади. Стратегик ҳужумга мўлжалланган қуролларни қисқартириш тўғрисидаги янги келишувлар тузилди. Мамлакатнинг заифлашгани ва қайта қуриш учун вақтдан ютишга интилиш музокараларда икир-чикирларни муҳокама қилишга имкон бермас эди. Шунинг учун Горбачев кўпинча СССРда ҳали кўпчилик томонидан танилмаган ва тан олинмаганлар билан курашда кўпинча уларга ён берарди?

Европа ва умуман, бутун сайёра аҳолиси эса, ўн йиллар давомида бошидан кечираётган дунё ядро урушидан қўрқув ва ваҳимадан холос бўлди. Мамлакат ичкарисида тинчликпарварлик обрўсининг тушиб кетишига қарамай Горбачевнинг халқаро майдонда обрўси ошиб кетдики, у 1990 йилда Нобел мукофотига сазовор бўлди. Бу СССР дунёнинг энг бой мамлакатларидан қайта қуришни амалга ошириш учун бир неча миллиард долларни қарзга олиш имконини берди. Шу билан бир пайтда 1989 йил кузидан 1990 йилнинг ёзигача мамлакатда, айниқса Москва ва бошқа йирик шаҳарларда турли либерал- демократик гуруҳларнинг фуқароларнинг ҳуқуқ ва эркинликларини талаб қилувчи ва КПССнинг мафкуравий-сиёсий монополиясига эътироз билдирувчи митинг ва намойишлари сони ошиб бораверди. Уларда консерваторлар танқид остига олинар ва Горбачевни эса қайта қуриш самарадорлиги пастлигида айблашар эди. Биринчи май намойишларида қизил майдонда кўпчилик «Йўқолсин КПСС!» «Горбачев истеъфога!» каби шиорлар билан чикди. Бир қатор минтақаларда аҳоли турмуши ёмонлашишига қарши йирик стачка (иш ташлаш)лар бўлиб ўтди. Ҳамма жойда кооператив ва хусусий корхоналар пайдо бўла бошлади. Баъзи норасмий ташкилотлар партия ва сиёсий ҳаракатларга айлантирилди. Радикалларни қўллаб-қувватловчи оммавий ахборот воситалари таъсири ошиб борди. Иқтисодий ва сиёсий хилма-хилликнинг фуқаролар томонидан амалга оширилиши «реал социализм» доирасидан чиқиб кетар, ижтимоий тараққиёт йўналиши либерал-демократик тус олар ва қайта қуриш ташаббускорларини янада илғорроқ бўлишга мажбур этарди. Май ойида СССР халқ депутатлари съезди Конституциядаги КПССнинг раҳбарлик роли тўғрисидаги моддани бекор қилишга мажбур бўлди. Бунга жавобан, Сиёсий Бюродаги мўътадил «янгиланганлар», Марказий Қўмитадаги, партия ва давлат аппаратидаги, генераллар орасидаги ғазабланган консерваторлар фаоллашди. Турли партияларнинг, хусусий мулк

ва бозор муносабатларининг пайдо бўлиши, Конституциядан КПСС устунлиги тўғрисидаги модданинг олиб ташланиши консерваторлар томонидан СССР асосий мақсаднинг иккинчи қисмидан ҳам воз кечишдек қарор қабул қилинди. Сиёсий Бюро ва МКдаги 1990 йилги келишмовчиликлар бош котибни дахлсизликдан маҳрум қилиб, айни пайтда олигархияни фалажлаб, унинг парчаланишини бошлаб берди. КПССда тарқоқлик юзага келди: баъзилар «принциплардан воз кечиш»ни хоҳламас, иккинчилар эса турлича талқин қилинувчи партия ва мамлакатнинг янгиланиш тарафдорлари эдилар. Учинчилар, нима қилишларини билмасдан ҳафсаласи пир бўлар, кўпчилик эса партияни тарк этди. КПСС ўзининг обрўсини ва ишга лаёқатини йўқотди. «Реал социализм» мафкураси, сиёсий тизим ва иқтисодиёти парчаланиб кетади. Сусайган ҳокимиятни мустаҳкамлаш учун узоқ ва кескин баҳс-мунозаралардан кейин 1990 йилда халқ депутатлари съезди СССР президенти лавозимини таъсис этди ва май ойида 60% овоз билан бу лавозимга Горбачев сайланди. Президентга айланган бош котиб радикал рақибларни «дўстона яшаш»га чорлар, аммо улар ўртасидаги кураш тобора кескинлаша борди. Бировларнинг ташвиши, бошқаларнинг қувончи, инқилоблар-Марказий ва Шарқий Европа мамлакатларида «реал социализм»нинг қулаши ва либераллаштириш билан мустаҳкамланиб борди. Партияни янгилаш йўли билан кучларни ислоҳотларга сафарбар қилиш ва мамлакатни бирлаштиришга интилиб, Горбачев 1990 йил июлида КПССнинг ХХVIII съездини ўтказишга муваффақ бўлди. Ельцин ва бошқа радикаллар партия сафларини тарк этишди. Мўътадил «янгиланганлар» эса консерваторлар қаршилигини бартараф этиб, СССР асосий мақсадининг иккинчи қисмини қайта кўриб чиқиб-марксизм-ленинизм концепцнясини нафақат халқ оммасига балки, коммунистларга ҳам тушунарсиз бўлган бошқа социализм концепцияси билан алмаштиришди. Съезд «инсонпарвар демократик социализм сари» шиорини қабул қилдики, у плюралистик демократик ва ҳуқуқий давлат қуришга қаратилган

бўлиб, мулкчиликнинг турли шаклларини ва «бошқариладиган бозор муносабатлари»ни тан оларди. Мамлакатда инсон ҳуқуқ ва эркинликлари ҳимоя қилиниши керак эди. Бу ғояларни КПССнинг янги дастурига киритишга қарор қилинди. Бунда партиянинг етакчилик роли, хилма-хилликка асосланган демократия шароитида ғояларни ишлаб чиқиш, оммани тарбия қилишга йўналтиришдангина иборат бўларди. Партия энди республика партияларининг федерациясига айланиб ва унинг сиёсий бюроси эса республика раҳбарларидан сайланарди. Қайта ташкил қилинган МК ўзгарган шароитда партияни фаоллаштириш йўлларини қидирар ва кескин вазиятларга мўлжаллаб яширин молиявий захиралар шакллантира бошлади. Аммо на партия ходимлари ва на оддий коммунистлар уларнинг тажрибаси ва илгариги тасаввурларидан кескин фарқ қилувчи ғояларни амалга тадбиқ қилишга қодир эмас эдилар. МКга хабар беришича илгариги кўпгина ташкилотлар ишдан чиқди, маҳаллий жойларда ташкил қилинганлари эса ишлолмас эди. «Маҳаллий раҳбарларга йўналтирилган МКнинг қарорлари бекорга кетар, уларни ҳеч ким амалга ошира олмасди. Халқ билан мустаҳкам боғланмаган партия аппарати ўз қозонида қайнаётган эди», - деган хабарлар МКга етиб келарди. Халқ КПСС ишини кўрмас ва сезмас эди. Партия қаердадир идораларда эди. Кўпчилик КПССни тарк этди. 1990 йил январ ойидан 1991 йил январ ойигача унинг аъзолари сони 19,2 дан 16,5 миллионга тушди. қолганлар эса фақатгина расман партия таркибида эди. Партия сиёсий кучдан маҳрум бўлди. Сиёсий бюро эса ўз таркиби устидан бошқарувни қўлдан бой берган ва республикалар манфаатларини мувофиқлаштирувчи органга айланиб қолган бўлиб, олигархия хусусиятларидан маҳрум бўлди ва бошқа идеократия (мафкура устунлиги)нинг олий инспекцияси бўлмай қолди. Коммунистларнинг асосий мақсадидан воз кечилиши билан парчаланган «реал социализм»ни ҳеч қандай кучга эга бўлмаган инсонпарвар демократик

социализм ғояси билан алмаштиришга уринишга қарамасдан идеократия империя билан биргаликда йўқолди. СССР мақсадлари утопияга айланди, у буюк мақсадга эришиш учун тузилган ва ривожлантирилган мамлакатга умуман ўхшамай қолди. Аммо 1990 йилда рўй берган чуқур ўзгаришларнинг тан олиниши учун илгариги давлат ва партия тақдирини ҳал қилиш учун бир йилдан ортиқроқ курашишга тўғри келди. Консерватор коммунистлар билан биргаликда социалистик йўлни танлаган Горбачев уларга мос келмайдиган демократик социализм сари юришга ҳаракат қилиб, бозор ислоҳоти ва СССРни янгилаш йўлларини излади. У социализмга бўлган садоқатини фаоллашган либерал демократик кучлардан ҳимоя қилиб, социализм ва либерализмни бирлаштиришга ҳаракат қилди. Давлат бошқаруви ва меҳнат жамоаларининг ўз-ўзини бошқарувида юзага келган қийинчиликларнинг объектив ва субъектив сабаблари дезинтеграция (парчаланиш)га ва ишлаб чиқариш ҳамда тақсимотнинг қисқаришига олиб келди. Н.Рижков ҳукумати бир неча йилга мўлжалланган режаларни, социалистик иқтисодиётга ижтимоий йўналтирилган бозор муносабатларини жорий этиш дастурини ишлаб чикди. Аммо уни амалга ошириш шарти парчаланаётган совет хўжалигининг барқарорлашувидан иборат деб ҳисобланди. Аммо бунга эришилмади. Рижков ҳукумати «мафкуранинг иқтисодиётдан устунлиги»ни бартараф этолмаслигини тан олди. Бунинг устига талаб йўқ бўлган маҳсулотни ҳар қандай вазиятда ҳам ишлаб чиқариш давом этаётган эди. Ҳукумат озиқ-овқат нархларини унинг таннархи билан мувофиқлаштирувчи зарур, аммо машҳур бўлмаган қонунларни қабул қилишни ҳам уддалай олмади. Ўзгаришларни ривожлантириш мақсадида Горбачев 1990 йил ёзида Россия Бош вазири ўринбосари Г.Явлинский томонидан таклиф қилинган ва РСФСР Олий Совет томонидан маъқулланган «500 кун» дастурини қўллаб- қувватлади. Бу дастур бозор муносабатларига ўтиш учун нархларни тезда эркинлаштириш ва корхоналарни хусусийлаштиришни кўзда тутарди. Аммо

СССР Олий Совети мумкин бўлмаган нарсани, яъни Рижков дастури билан бирлаштиришни сўрадики, у мамлакатдаги ўзгаришларни издан чиқарди. 1990 йилда «мамлакат ҳукумати хўжалик бошқарувини қўлдан бой берди» - деб ҳисоблади Қозоғистон раҳбари Н.Назарбоев. Йил охиригача инвестициялар 4%га, саноат ишлаб чиқариши 1,2% га, қишлоқ хўжалиги маҳсулотлари ишлаб чиқариши 2,3%га, Ялпи Миллий Маҳсулот (ЯММ) 2%га камайди. СССР Ялпи Миллий Маҳсулоти АҚШ Ялпи Миллий Маҳсулотининг 10%ини ташкил этди. Ишлаб чиқаришнинг қисқариши ишсизлар сонини кўпайтирди. Давлат бюджети танқислиги ва уни қоплаш учун эмиссия анча ўсди, ҳукумат меҳнатга ҳақ тўлашни оширмади, озиқ- овқат ва бошқа маҳсулотлар тобора камайиб борди. Инфляция бир йилда 119% ни ташкил этди. Унинг кескин ошиши билан жиноятчилик тобора авж олди. Қайта қуришдан ўз аҳволи яхшиланишини кутган халқ норози эди ва унинг кутилмаган оқибатларидан ғазабга келарди. Турмуш даражасининг ёмонлашуви ва ислоҳотларнинг секинлигига қарши оммавий чиқишлар кўлами 1990 йилда СССРда мисли кўрилмаган даражада кўпайди. Йил давомида 16 миллион одам иштирокида 10 минг митинг, намойиш ва иш ташлашлар рўй берди. Уларнинг 2Ғ3 қисмида тўқнашувлар, тартиб бузишлар рўй берди. Иш ташлашларда 17 миллиондан ортиқ киши соат (иш самарадорлиги бирлиги) бой берилди. Бу хўжаликни янада издан чиқариб, мамлакатни сиёсий барқарорликдан маҳрум қилди. Бу В.Павлов ёзганидек, «ҳамма нарсани қамраб олган инқирознинг барча кўринишларда намоён бўлишидан» далолат берарди.

Адабиётлар : 1. Новейшая история стран Европ ы и Америки XX век. Частъ 2 (1945-2000) М., 2001. 2. З.Р.Нуриддинов “Ғарб мамлакатларининг энг янги тарихи” (1939-1971). Т., 1976 й. 3. Г.Ҳидоятов, Х. Ғ уломов. Всемирная история стран Западной Европы и Америки. (1946-1995). Т. , 1999 й. 4. Новая и новейщая история. 1990 й. № 5.

Похожие

Гоя ва мафкура

Македониялик Александр давлатининг вужудга келиши ва парчаланиши

1948 йилдаги Берлин инқирози ва Германиянинг парчаланиши

Доминат даври. Гарбий Рим салтанатининг қулаши

XIII-XV асрларда Византия. Константинополнинг қулаши