Гоя ва мафкура - История - Рефераты

Гоя ва мафкура

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

51 KB

www.arxiv.uz Режа: 1. Гоя тушунчаси. 2. Гояларнинг турлари. 3. Мафкура нима? 4. Мафкура шакллари.

www.arxiv.uz 1. Инсон ҳаётида ва жамият тараққиётида гоялар мухим ўрин тутади. Шу маънода инсоният тарихи - гоялар тарихидир. Маълумки, ҳар қандай миллат, ижтимоий тузум ва давлат муаййан бир тамойил ва қадриятлар асосида ҳаёт кечиради, ўз мақсадлари ва орзу-интилишларини кўзлаб ҳаракат қилади. Шу билан инсон бошқа тирик мавжудотлардан фарқ қилади. Инсон онгини шартли равишда икки қисмга бўлиш мумкин: инсоннинг руҳий олами ва тафаккур олами. Инсон тафаккури воқеликни идрок этиш мобайнида турли фикрлар, қарашлар, гоя ва таълимотлар яратади. Бинобарин, гоя ҳам инсон тафаккурининг махсулидир. Лекин ҳар қандай фикр, мулохаза ёки нуқтаи назар гоя бўла олмайди. Фақатгина энг кучли ва таъсирчан фикрларгина гоя бўлиши мумкин. Гоянинг оддий фикрдан фарқи шундаки, улар гарчи тафаккурда пайдо бўлсада, инсон рухиятига, хатто туб қатламларига сингиб боради. Гоя шундай қувватга эгаки, у одамнинг ички дунёсига кириб бориб, уни ҳаракатга келтирувчи, мақсадга етакловчи руҳий ва ақлий кучга айланади. Гоя мохиятан ижтимоий характерга эга. Муайян гоя, одатда алохида олинган шахс онгида шаклланади, кейинчалик жамиятнинг турли қатламларига тарқалади. Мустақил ҳаётга қадам қўяётган янги авлод жамиятда мавжуд гоялар таъсирида тарбияланади, муайян қарашларни ўз эътиқодига сингдиради, ўз навбатида янги гояларни яратади ва таргиб қилади. Ҳар нарсанинг ибтидоси ва интихоси бўлганидек, гоялар ҳам ўз умрига эга. Улар ҳам маълум маконда ва замонда пайдо бўлиши, жамият ривожига ўз хиссасини қўшиши, кишилар онги ва қалбидан жой олиши, ўз умрини яшаб, жозиба ва қувватини йўқотгач, тарихий хотрага айланиши ҳам мумкин. Гояга таъриф бериш учун унинг мохиятини намоён этадиган асосий хусусиятларини санаб ўтиш лозим бўади. Энг мухим хусусияти – инсон ва жамиятни мақсад сари етаклайдиган, уларни сафарбар этадиган куч эканидир. 2. Гоя тафаккурнинг махсули сифатида теварак атрофни ўрганиш, билиш жараёнида вужудга келади. Ижтимоий онгнинг барча шакллари –

www.arxiv.uz илм-фан, дин, фалсафа, санъат, ахлоқ, сиёсат ва ҳуқуқ муайян бир гояларни яратади, уларга таянади ва ривожлантиради. Ҳар бир онг сохасининг ўз гоялари мавжуддир. Мазмуни ва намоён бўлиш шаклига қараб, гояларни бир неча турларга бўлиш мумкин: илмий, фалсафий, диний, бадиий, ижтимоий- сиёсий, миллий ёки умуминсоний ва ҳоказо. Шу билан бирга жамиятнинг ижтимоий тузилиши билан боглиқ партиявий, синфий, этник гоялар, ҳамда кўламига кўра фарқланадиган умумбашарий, минтақавий ва махаллий аҳамиятга эга шаклари ҳам бор. Диний гоялар деб, ҳар бир диний таълимотнинг асосини, имон- эътиқоднинг негизини ташкил этувчи гояларга айтилади. Ибтидоий динлар ҳар нарсанинг жонли экани, жоннинг абадийлиги, бут ва санамларнинг, табиий жисм ва ходисаларнинг илохий қувватга эгалиги тўгрисидаги қарашларга асосланган. Мааслан, ҳиндларнинг тасаввурича жон кўчиб юради. Илоҳларнинг кўплиги ҳақидаги фикрга таянадиган политеистик динлар вақти келиб яккахудолик гоясидаги динларга ўз ўрнини бўшатиб берган. Яккахудолик гояси миллий динларда ҳам, жаҳон динларида ҳам ўз ифодасини топади. Масалан Исломда барча ақида, рукн ва қоидалар Оллоҳнинг ягоналиги гоясига асосланади. Илмий гоялар – фан тараққиётининг махсули, илмий кашфиётларнинг натижаси сифатида пайдо бўладиган, турли фан сохаларининг асосий тамойиллари ва устувор қоидаларини ташкил қиладиган илмий фикрлардир. Гояларнинг ҳаёти: пайдо бўлиши, ривожланиши, бошқа гоялар билан ўзаро кураши ва эскирган гояларнинг янгиси билан алмашиниши илмий гоялар мисолида яққол намоён бўлади. Қадимги юнон файласуфлари табиий жисмларнинг энг кичик зарраси сифатида “атом“ тушунчасини киритган эдилар. Птолемейдан тортиб то Берунийгача оламнинг маркази Ер деб келганлар, Евклид геометрияси, Дарвин таълимоти ҳам ўз даврининг энг илгор илмий гояларига асосланган эди. Илм-фан тараққиёти атомнинг бўлинишини, коинот маркази Ер эмаслигини ишончли далиллар билан исботлади, ирсият назарияси ва кўплаб кашфиётлар қилинди. 20 асрда

www.arxiv.uz инсоният жуда кўп илмий гояларни амалиётга айлантирди ва бундан буён ҳам фан тараққиёти эскирган қарашларни янги илмий гоялар билан алмаштираверади. Фалсафий гоялар ҳар бир фалсафий таълимотнинг асосини ташкил этадиган, олам ва одам тўгрисидаги энг умумий тушунчалардир. Улар бизни ўраб турган дунёни билиш жараёнида, кишилик жамиятининг тараққиёти мобайнида тўпланган билимларни умумлаштириш, инсон ҳаётининг маъно- мазмуни, бахт-саодати каби масалалар устида мулохаза юритиш асосида шаклланади. Инсоният тарихида турли халқларнинг файласуф ва алломалари турфа хил гоялар яратганлар, аммо фалсафий гоялар ҳақида гап кетганда, жаҳон фалсафий тафаккури ривожига беқиёс хисса қўшган ўзбек мутафаккирлари яратган меросни ёдга олмаслик мумкин эмас. Форобийнинг фозил шаҳар тўгрисидаги, тасаввуф даҳоларининг комил инсон ҳақидаги, Ибн Синонинг тана ва руҳ муносабатига оид, Навоийнинг адолат ва инсонийлик борасидаги теран фикрлари фалсафий гояларнинг ёрқин намунасидир. Бадиий гоялар адабиёт ва санъатнинг асосий маъно-мазмунини ташкил этадиган, ундан кўзланган мақсадга хизмат қиладиган етакчи фикрлардир. Улар ҳаётдан олинади, бадиий талқинлар асосида баён этилади, ўқувчида муайян таассурот уйготади. Бадиий қаҳрамонларга эргашиш ҳам ана шу асосда рўй беради. Инсон ва жамият онгини ўзгартиришда, шахс рухиятига таъсир ўтказишда, одамларни ҳаракатга келтиришда адабиёт ва санъатнинг аҳамияти беқиёсдир. Миллий истиқлол гоясини таргиб этиш, халқнинг онги ва қалбига сингдиришда ҳам булар мухим восита бўлиб хизмат қилади. Ижтимоий-сиёсий гоялар алохида халқ ва умумбашарнинг орзу- умидларини ифодалайди, эркин ҳаёт ва адолатли тузумни тараннум этади. Озодлик ва мустақиллик, тинчликсеварлик ва инсонпарварлик гоялари шулар жумласидандир. Асрлар мобайнида бундай гоялар халқларни ўз эрки учун курашга сафарбар этиб келган.

www.arxiv.uz Озодлик ва мустақиллик гояси - энг улуг ва эзгу гоя, у мазлумларни ўз эрки учун курашга чорлайдиган, қуллик ва қарамликнинг ҳар қандай кўринишини қоралайдиган гоядир. Ҳар бир халқ истиқлол туфайли ўзига ёт ва бегона тузумдан, ижтимоий тазйиқлардан халос бўлади, ўз салохиятини тўла-тўкис ишга солиш, ўзи истаган ва танлаган йўлдан бориш имкониятини қўлга киритади. Миллий гоя халқнинг туб манфаатларини ифода этадиган, уни ўз олдига қўйган мақсадлари томон бирлаштирадиган ва сафарбар этадиган гоядир. Тарихнинг туб бурилиш даврларида ҳар қандай миллат ўз келажагини белгилайди, унга етишишнинг ўзига мос йўлларни танлайди. Ана шу жараёнга хос ижтимоий-иқтисодий-сиёсий йўналишлар билан барча гоявий тамойилларни ҳам белгилаб олади. Президентимиз Ислом Каримов томонидан назарий жиҳатдан асослаб берилган, ҳамда “Миллий истиқлол гояси: асосий тушунча ва тамойиллар” рисоласида ўз асини топган Ватан равнақи, Юрт тинчлиги, Комил инсон, Ижтимоий ҳамкорлик, Диний багрикенглик, Миллатлараро ҳамжиҳатлик кабилар ана шундай умуммиллий гоялар қаторига киради. Ҳар бир тарихий даврда унинг руҳини акс эттирадиган, халқнинг орзу-истаклари ва қадриятларига мос келадиган гоялар кишиларнинг онги ва қалбидан жой олган. Таъкидлаш жоизки, башариятнинг зиддиятли тарихи мобайнида ҳаётбахш гоялар билан бир қаторда тажовузкор ва гаразли фикрлар ҳам кўп бўлган. Бинобарин тараққиётга таъсири ва сифатларига қараб, гоялар бунёдкор ва вайронкор, ҳаётбахш ва тажовузкор бўлиши мумкин. Юртбошимиз таъкидлаганидек, миллат тараққиётига хизмат қиладиган, жамиятни олий мақсадларга сафарбар этадиган гоялар юксак гоялардир. 3. Ҳар қандай назария ва таълимот бир тизимга солинган гоялар мажмуидан иборат бўлади. Мафкура муайян ижтимоий гуруҳ, миллат ёки давлатнинг эҳтиёжларини, мақсад ва интилишларини ифода этадиган гоялар, уларни амалга ошириш усуллари тизимидир. Турли ижтиоий тузумлар, жамиятнинг турли қатламларининг мафкураси турлича бўлиши табиий.

www.arxiv.uz Бунинг асосида манфаатларнинг турличалиги, уларни қондириш имкониятлари ва усулларининг ҳар хиллиги ётади. Синфий қутблашув кучайган тузумларда мафкура ўта сиёсатлашади, ахоли қатламларини ўзаро қарама-қарши қилиб қўяди. Ижтимоий тенгликка асоланган демократик жамият барпо этишни кўзлаган давлатларда мафкура ахолининг барча қатламларини жипслаштиришга, умумманфаат йўлида бирлашишга чорлайди. Инсоният тарихи мобайнида турли шаклдаги мафкуралар яратилган, кўплаб ижтимоий-сиёсий кучлар ўз гоялари ва таълимотлари билан майдонга чиққан, масад ва ниятларига етишиш учун ҳаракат қилган. Ҳар қандай мафкурани гоялар тизими сифатида талқин қилар эканмиз, бирор бир мафкуранинг мохиятини англаб етиш учун фақат унинг таркибидаги гояларни тахлил қилишнинг ўзи кифоя эмас. Ўтмишда турли кучлар ва гуруҳлар ўз гаразли нияиларига эришиш асл мақсадларини яшириш учун юксак ва жозибали гоялардан фойдаланган. Энг ёвуз босқинчи ва разил гуруҳлар ҳам ўз кирдикорларини эзгу гоялар билан ниқоблашга уринганлар. Демак мафкуранинг мохияти фақат унинг асосий гоялари воситасида эмас, шу гояларга эришиш усуллари орқали ҳам намоён бўлади. 4. Инсоният тарихи турли гояларнинг маърифат ва жахолатга, эзгулик ва ёвузликка хизмат қилган мафкуралар шаклида намоён бўлганидан дарак беради. Гоя мафкурага асос бўлади, мафкура эса муайян гояни амалга оширишга хизмат қилади. Тараққиёт миллий асосдаги хиндуизм, яҳудийлик, конфуцийлик, синтоизм каби диний мафкураларни шакллантирди. Динлар миллат тарихининг муайян даврида давлат мафкураси даражасига кўтарилган. Айрим мафкуралар замонлар ўтиши билан ўз мавқеларини йўқотган бўлсаларда, миллат маънавиятининг таркибий қисми сифатида сақланиб қолди. Халқ улардан қувват олган, маънавий озиқланган, улар орқали ўз қадриятларини сақлаган. Жаҳон тажрибаси шуни кўрсатадики, баъзан бузгунчи мафкура ўзининг сохта жозибаси билан омма онгини заҳарлаб, жамиятда хукмрон мавқени эгаллаб олиши мумкин. 20 асрда фашизм ва коммунизм мафкурасининг галабалари миллионлаб инсонларга

www.arxiv.uz чексиз кулфат солгани, маънавий тараққиётга катта зарар етказгани тарихнинг аччиқ сабоқларидан биридир. Ана шу сабабдан ҳам бугунги кунда бутун дунёдаги тараққийпарвар кучлар бундай нохуш холатлар такрорланмаслиги учун ҳамжихатлик билан кураш олиб бориши ижтимоий зарурат бўлиб қолди. Ёвуз гояларга асосланган мафкуралардан яна бири диний ақидапарастликдир. Афсуски бу иллат 21 асрда дунёдаги тинчлик ва тарақиётга тахдид солмоқда. Ақидапарастлик қандай шаклда бўлмасин, ҳамма замонларда ҳам жамият учун бирдек хатарли бўлиб, одамлар бошига кўплаб кулфатлар келтиради. Ижтимоий меъёр ва қонун-қоидаларни тан олмасликка даъват этувчи нигилизм ёки кўп холларда ватансизликни мутлақлаштирадиган космополитизм каби мафкуралар турли кўринишларда намоён бўлмоқда. Гоя ва мафкураларнинг тарихий шаклларни, мазмун-мохиятини азал- азалдан эзгулик ва ёвузлик, бунёдкорлик ва вайронкорлик ўртасидаги кураш диалектикаси белгилаб келади. Босқинчилик, бошқалар хисобидан бойиш, тажовузкорлик, ақидапарастлик мафкураларига қарама-қарши ўлароқ, озодлик, мустақиллик ва адолат гоялари узлуксиз майдонга чиқиб, халқларнинг музаффар байрогига айланади.

Похожие

Олигархия парчаланиши ва идеократия мафкура устунлигининг қулаши

Ўрта асрлар тарихи курсининг предмети, манбалари ва ўрганиш ахамияти

Тарих фалсафаси ва ижтимоий ўзликни англаш

Марказий осиё халкларининг кадимий маънавияти

Ал-Хоразмийда ижтимоий тафаккур масалалари