Миллий динлар - История - Рефераты

Миллий динлар

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

165 KB

www.arxiv.uz Режа : 1. Яхудийлик. 2. Веда ва веда динлари. 3. Конфуцийчилик. 4. Даосизм.

www.arxiv.uz Кишилик жамияти тарихида дин шакллари турли-туман бЎлган. Аммо ҳар қандай дин муайян, конкрет тарихий шароит ва ижтимоий муносабатларга мувофиқ ҳолда пайдо бЎлган, Ўзгарган ҳамда ривожланган. Дин шаклларини шартли равишда учта асосий гуруҳга бЎлиш мумкин: уруғ-қабила динлари, миллий динлар ва жаҳон динлари. Уруғ-қабила динларида кишиларнинг табиат билан бЎлган муносабатлари, ишлаб чиқаришга оид фаолиятлари (овлаш, овқат излаш ва тЎплаш) билан бир вақтда уларнинг ибтидоий ташкилотчилик хусусиятлари ҳам акс этган. Уруғчиликнинг илк даврларида табиат диний эътиқоднинг асосий объекти ҳисобланган. Ўша давр кишилари қайси географик минтақада яшашлари ва қандай турдаги меҳнат билан шуғулланишларига боғлиқ ҳолда буюм ва ҳодисаларнинг турли жиҳатларини илоҳийлаштирганлар. Масалан, ов билан шуғулланувчи қабилар учун ҳайвонларнинг турли зотларига сиғиниш, деҳқончиликнинг ғоят содда шакллари билан шуғулланувчилар учун эса Ўсимликлар ва самовий жисмларга сиғинганлар. Ишлаб чиқарувчи кучлар тараққий қилиб, ижтимоий муносабатлар такомиллаша борган сари кишилар онги ҳам Ўса борган. Даврлар Ўтиши билан кишиларнинг табиат ҳодисаларига муносабатлари ҳам Ўзгара борган. Инсоннинг табиатдаги тайёр маҳсулотларни йиғиб-териб ва ов қилиб тирикчилик Ўтказишдан деҳқончилик ҳамда чорвачилик билан шуғулланишга Ўтиши жамиятда эркаклар роли оша боришига олиб келган. Матриархат (она уруғи ҳукмронлиги) дан патриархат (ота уруғи ҳукмронлиги) га Ўтилиши ва бу асосда вужудга келган янги ижтимоий муносабатлар диний тасаввурларда ҳам Ўз аксини топган. Натижада эркак худолар ҳақидаги тасаввурлар биринчи Ўринга чиққан. Урф-одат ва маросимларни уюштириш ва бажариш ҳам эркакларнинг иши бЎлиб қолган. Шу тариқа аждодларга, уруғ, қабила бошлиқларига сиғиниш кучая борган. Диний мифологиядаги ота худо қабила ҳаёти ва фаолиятида энг қудратли ҳомий ҳисобланган.

www.arxiv.uz Ибтидоий жамоа тузумининг емирилган ва синфий табақаланиш бошланган даврда худолар ҳақидаги тасаввурларнинг шаклланиши улар билан боғлиқ бЎлган урф-одат ва маросимларда ҳам муайян Ўзгаришлар бЎлишига олиб келган. Деҳқончилик билан шуғулланадиган қадимий халқларда халок бЎлиб, қайта жонланадиган мавжудот худоларига сиғиниш, ер, сув, самовий жисмларни илоҳийлаштириш, шулар билан боғлиқ бЎлган қурбонлик қилиш маросимлари пайдо бЎлган. Аммо ибтидоий жамоа тузуми даврида дин жиддий Ўзгаришларга учраган бЎлса ҳам, муайян бир системага айлана олмаган. Уруғ-қабила динларига хос диний ибодат-маросимлар Осиё, Африка, Жанубий Америка ва Океанияда яшовчи бир қанча халқларда ҳозиргача мавжуддир. Шунингдек бу дин шаклларининг элементлари ҳозирги замон миллий ва жаҳон динларида ҳам учрайди. Миллий динлар деб, одатда, бир миллатга мансуб халқлар эътиқод қиладиган динлар тушунилади. Бундай динлар шаклланишининг дастлабки ва энг сЎнгги даврларини бир-биридан фарқлаш лозим. Дастлабки миллий динлар қулдорлик жамиятида вужудга келган бЎлиб, одатда, политеистик, яъни кЎп худолик динлари бЎлган. Масалан, қадимги грек дини кЎп худоликнинг Ўзгинасидир. Зевс-пантион (қадимги грек тилида-бош худо) ҳисобланиб, бир укаси денгиз худоси, иккинчи укаси-ер ости подшолигининг худоси ҳисобланар эди. Шунингдек, муҳаббат ва гЎзаллик маъбудаси, уруш худоси, қуёш худоси ва санъат ҳомийси ва бошқа яна бир қанча худолар Ўйлаб топилган эди. Худди шунга Ўхшаш қадимги яҳудийлар диннинг худоси-Яхве ҳам кЎп худолиликнинг яққол намунасидир. Қулдорлик жамиятидаги дастлабки миллий динларнинг Ўзига хос яна бир хусусияти охират тЎғрисидаги тасаввурнинг пайдо бЎлиши ва унга ишонишдир. Аммо бу даврда бундай тасаввурлар ҳали тЎла шаклланмаган эди. Улар кейинги даврларда ривожланган. Бу даврда қурбонлик қилиш кенг расм бЎлиб ҳатто мажбурий маросимлардан бири ҳисобланар эди. Худолар йЎлида мева-чева, ноз-неъматлардан тортиб, уй ҳайвонларининг барча

www.arxiv.uz турларигача, қадим замонларда эса ҳатто одамлар ҳам қурбон қилинар эди. Миллий динлар ривожланишининг сЎнгги даврларига келиб одамлар Ўрнига ҳайвонлар қурбон қилина бошланган. Шу билан бирга охират ҳақидаги тасаввурлар кенг тарғиб қилинарди. Миллий динлар элат-миллат динлари деб ҳам юритилади. Чунки улар уруғ-қабила динларидан фарқли равишда синфий жамият қарор топиши ва шаклланиши даврида вужудга келган ва ривожланган. Бинобарин, улар аввало элатнинг сЎнгра, миллатнинг шаклланишини Ўзларида акс эттирган. Миллий динларда тасаввур қилинган худолар миллий худолар ҳисобланиб, ибодат-маросимлар асосан муайян элат ёки миллатникигагина мос тушар эди. Бинобарин, бу хилдаги қадимги динлар миллий давлат характерида бЎлиши билан бошқа дин шаклларидан ажралиб тураган. Энг сЎнгги даврнинг миллий динларига қуйидагилар киради: ҳиндуизм, жайнизм, сикхизм, даосизм, конфуцийлик, синтоизм ва иудаизм (яҳудийлик). 1. Яхудийлик. Иудаизм - энг қадимги динлардан бЎлиб, эрамиздан олдинги ХIII асрда яҳудийларнинг миллий дини сифатида вужудга келган. Бу дин Ўзининг асосий ақидаларини бевосита Ўша даврда мавжуд бЎлган политеистик динлардан олган. Унинг пайдо бЎлиши ва мустақил монотеистик дин сифатида майдонга чиқиши марказлашган яҳудий давлатининг ташкил топиши билан узвий боғлиқдир. Ҳозирги Фаластин ҳудудида қадимги замонларда деҳқончилик ва чорвачилик билан шуғулланган кЎчманчи яҳудий қабилалари яшаган. Бу қабилаларда дин сифатида анимизм, магия, фетишизм, сеҳргарлик ва турли Ўсимлик ҳамда ҳайвонларга сиғиниш ҳукмронлик қилган. Яҳудий қабилалари Ўзларини муайян ҳайвонларнинг номлари билан атаганлар. Иудаизмнинг “муқаддас” китоблар тЎпламида ҳайвонларни ва

www.arxiv.uz Ўсимликларни, табиатдаги даҳшатли, стихияли кучларни, арвоҳларни ва бошқаларни эъзозлаш излари бор. Руҳонийлар иудаизмнинг обрЎсини кЎтариш мақсадида яҳудийлар “мумтоз халқ“, унга динни худонинг Ўзи ато этган, деган фикрни илгари сурардилар; ҳозир ҳам қисман шундай. Бунинг исботи сифатида улар асрлар давомида жамиятда содир бЎлган улкан ижтимоий Ўзгаришлар иудаизм таълимотига ҳеч қандай таъсир кЎрсатмади, у ягона миллий динлигича қолди, шунинг учун унинг ижтимоий ва гносеологик илдизлари ҳам йЎқ, деб жар солмоқдалар. Аслида эса яҳудий халқининг ижтимоий-иқтисодий шароитига мувофиқ иудаизм, бошқа динлар каби, шакл ва мазмунини бир неча бор Ўзгартирган. Иудаизм политеизмдан монотеизмга Ўтгунча бир қанча тарихий жараённи бошдан кечирган. Бу жараён ибтидоий жамоа тузумидан қулдорлик жамиятига Ўтгунча бЎлган даврни Ўз ичига олади. Мана шу тарихий даврда яҳудий қабилалари кЎп худоларга эътиқод қилганлар. Ҳар бир қабиланинг, ҳар бир уруғ, ҳатто шаҳарнинг Ўз худоси бЎлган; моддий олам ҳодисаларининг ҳар бир гуруҳи алоҳида худонинг номи билан боғланган. “Сенинг шаҳарларинг қанча бЎлса, худоларнинг шаҳри ҳам шунчадир”, дейилади Таврот ёзувларида. Иудаизмда Исо (Иисус), Навин, Иброҳим (Авраам), Исҳоқ (Исаак) Ёқуб (Иаков), Юсуф (Иосиф) ва бошқаларга политеистик динлар ҳукмронлик қилган шароитда маҳаллий худо сифатида эътиқод қилинган. Эрамиздан аввалги Х асрда иудаизм яҳудий қабилалари Ўртасида синфий табақаланиш рЎй бериши ва қулдорлик муносабатларининг вужудга келиши жараёнида мавжуд қабилавий динлар асосида шаклланган. Аммо тарихий феномен сифатида иудаизмнинг ривожланиши қабилалар Ўртасидаги муносабатлар тараққиёти билан бевосита боғлиқ эди. Чунки қабилавий худолар эволюцияси натижасида ягона худо юзага кела бошлаган эди. Бу жараён Ўша даврдаги ижтимоий-иқтисодий ривожланишга асосланиши муқаррар эди. Ривожланишнинг муайян даврида энг кучли

www.arxiv.uz қабилалар худоси бошқа қабила худоларидан юқори турувчи бош худо ҳисоблана бошлаганди. Фаластиндаги Рувим, Симон, Левин ва Иуда сингари энг машҳур қабилалар обрЎси кЎтарила бошлаган. Буларнинг орасида Иуда қабиласи кучли ҳисобланиб, обрЎси жуда ошиб кетган, унинг худоси Яхве эса барча худолардан юқори турувчи якка ҳукмрон худо сифатида қабул қилинган. Бунга қадар политеизмда Яхве тоғ-тош, чақмоқ, момақалдироқ ва сув худоси сифатида тасвирланган. Қулдорлик давлатининг барпо этилиши ва ривожланиши яҳудий қабилаларини яқинлашиш ва бирлашишга олиб келган. Яҳудий давлати вужудга келиши билан яҳудий қабилалари Ўзларини ерда ҳукмдор дейиш билан чекланмасдан, ягона худони ҳам осмон ҳукмдори сифатида ҳам тасвирлай бошлаганлар. Шу тариқа Яхведан бошқа худоларга эътиқод қилишга барҳам берилган. Илгариги қабила худоларидан бири бЎлган Яхве якка деб эътироф этилган. Қуддус (Иерусалим) шаҳрида марказий ибодатхона қурилган ва яҳудий миллий-давлат дини вужудга келган. Яҳудийлик монотеизм синфий муносабатлар билан бевосита боғлиқ равишда юзага келганлиги учун жамият ҳаётидаги тенгсизлик ва эзиш-эзилишни оқлаб, унга хизмат қила бошлаган. Иудаизм миллий-давлат дини сифатида подшо ҳимоясидаги руҳонийлар мавқеини мустаҳкамлаган; улар эса подшонинг ғоявий ҳимоячисига айланганлар. Яҳудий руҳонийлари, коҳинлар политеистик динлардаги ақида, ривоят, мифологик қарашларни ҳамда урф-одат, маросимларни ҳукмрон синф манфаатларини кЎзлаб, янги монотеистик дин талабларига мослаб қайта ишлаш орқали иудаизмнинг асосий ақидавий таълимотларини Ўзида акс эттирувчи муқаддас китобларни яратдилар. Шундай қилиб, иудаизмнинг ривожланиши ва бу дин таълимотининг вужудга келиши узоқ даврларни Ўз ичига олган. Шулардан дастлабкиси Библия даври, дейилади. Библия бир неча юз йиллар давомида. У икки қисмдан-Қадимий аҳд (Ветхий завет) ва Янги аҳд (НовЎй завет) дан иборат. Иудаизм руҳонийлари Янги аҳдни таннах деб атайдилар. Иудаизм тарафдорларининг фикрича, таннахни худо - Яхве “муқаддас ёзувлар”

www.arxiv.uz сифатида яҳудийларга юборган. Янги аҳднинг ёзишда эса Қадимги Шарқ халқларининг турли диний эътиқод ва тасаввурлари, тарихий ҳикоялар ва афсоналар, миф ва диний-фалсафий қарашлар, муҳаббат қиссалари ва бошқа шунга Ўхшаш манбалардан ҳам фойдаланганлар. Қулдорлик тузуми даврида иудалистлар давлати Ассирия, Вавилония ва юнонлар томонидан бир неча бор босиб олиниши туфайли яҳудийлар Фаластинни ташлаб кетишга мажбур бЎлдилар. Эрамизнинг 70-йилларида римликлар яҳудийларнинг диний маркази-Қуддус шариф ибодатхонасини бузиб ташладилар. Ўз ибодатхонасидан маҳрум бЎлган яҳудийлар турли жойларда маҳаллий йиғилишлар-синагоглар 1 ташкил этдилар. Яҳудий диний ёзувлари асосан 2 қисмдан: Таврот ва Талмуддан иборат. Яҳудий динида муқаддас ҳисобланган Таврот эрамиздан илгариги минг йиллик ичида шаклланган 5 та китобдан иборат. Тавротни шарҳлаш натижасида аввало Мишна, сЎнг Гемара пайдо бЎлган. Уларни қЎшишдан вужудга келган рисолалар тЎплами Талмуд деб аталган. У яҳудий жамоаларида диний урф-одат, маросим меъёрлари, ижозатлар, тақиқлар, фуқаролик муносабатлари, оилавий ҳаёт ва бошқаларга оид кЎрсатмаларни Ўз ичига олган. Талмуд яҳудийлар ҳаётида тескаричи рол Ўйнайди. Қадимий «ахд»нинг ичидаги диний таълимот ва ақидага энг асосий ва обрЎли қисми тавротдир. У християнли анъанасига кЎра «беш китоб» яхудийлар анъанасига кЎра «Таврот» ҳисобланади. «Таврот» бешта китобларга бЎлинади: 1) «Борлиқ» ёки «Ибтидо», 2) «Чиқиш», 3) «Левит»; 4) «Сонлар»; 5) «Иккинчи қонун». «Ибтидо» мил ав 1400 йилларда Худонинг буйруғига кЎра Мусо пайғамбар томонидан ёзиб олинган. Унда «Худо» оламни қай йЎсинда яратгани, одамзотнинг гунохга ботиши, бунинг натижасига оламга азоб ва Ўлим келиши ҳақида хабар беради. Шунингдек, унда дунёдаги халқларнинг вужудга келиши ва жахонга тарқалиши ҳақида баён қилинган. 1 Кейинчалик синагога (грекча “йиғилиш”) яҳудийлар ибодатхонаси ролини Ўйновчи диний ташкилот ва ибодат уйига айлантирилган.

www.arxiv.uz «Чиқиш» китобида Мусо пайғамбарнинг туғулиши, хаёти, Мир фиравни томонидан қаттиқ зулумга тортилган яхудийларни Яхве амри билан халос қилган. Унга Тур тоғида Яхве томонидан Ўнта «васият» нинг берилиши ҳақида ривоятлар берилади. «Левит» китоби турли-туман урф-одат ва диний маросимларга оид кЎрсатмаларни Ўзичига олади. «Сонлар» китобига кЎра яхудий халқини Мусо пайғамбар бошчилигидаги Мисрдан чиқишини иккинчи куни уларга урушга яроқли барча эркакларни ҳисобини олишни буюрди. Бу китобда Мусо пайғамбар рахбарлигидаги яхудийларнинг қабила, уруғ авлодлар бЎйича асосий намоёндаларининг номлари санаб Ўтилади. «Иккинчи қонун» китоби 34 бобдан иборат. Библияда келтирилган ривоятга кЎра биринчи авлиё Хилкия номли шахс Иосия подшохлигининг 18 йилида мил ав ги 621 йилида Қуддус ибодатхонасида Қонун китобини топган. «Иккинчи қонун»нинг асоси ана шу Қонун китоби ҳисобланади. Яҳудий динидаги асосий ақида якка худо-Яхвега эътиқод қилишдир. Диний ақидалардан бирида замона охир бЎлгач, Яхве Ўз элчиси Маҳдий (Мессия) ни юбориб, “мумтоз халқ“ ни дунёга ҳукмрон қилармиш. Иудаизмда маҳдийлик ғояларига кенг Ўрин берилган. Мусо худонинг амрини ерга етказиб турувчи авлиё тариқасидагина эмас, балки инсонларни ёвузликдан, гуноҳдан сақлаш мағсадида худо ерга юборган вакил сифатида ҳам тасвирланган. Иудаизмда мураккаб урф-одат ва маросимлар бЎлиб, унинг таълимотининг муҳим ақидаларидан бири кишиларни азоб-уқибатлардан қутқариш билан юртда адолат Ўрнатиб, оламни янгиловчи Маҳдийнинг келишини кутишдир. Иудаизм таълимоти инсон ҳаётини 600 турдан зиёд тоат-ибодат, урф-одат билан боғлайди.

www.arxiv.uz Иудаизм тарихи давомида унинг бир қанча мазҳаб ва йЎналишлари пайдо бЎлган. Иудаизмда капитализм даврида вужудга келиб, фаолиятини ҳозиргача давом эттираётган ислоҳатчилар динни замонавийлаштиришга интилишлари содир бЎлмоқда. Турли танглилар иудаизмни Ўз системасига баъзи тузатишлар киритишга мажбур этмоқда. Иудаизмнинг асосий ақидалари орасидаги энг муҳимлари-монотеизм- ягона худо бЎлмиш Яхвега эътиқод; халоскорлик-худо томонидан юбориладиган халоскор Махдига ишонч; бу халаскор дунёни қайта қурар ва бутун яҳудийларни фаластиндан Синион (Қуддус яқинидаги тепалик) атрофига тЎплаши ва уларнинг душманларини жазолаши, нариги дунёга ишонч, охиратда ҳар кимнинг Ўз қилмишига яраша ажрини топиши, жаннат ва дЎзахларнинг мавжудлигига, дунёнинг охири борлигига, муқаддас китобларнинг бенуқсонлиги кабиларга ишонишдир. Илоҳиётчилар фикрига биноан, Библия 2 нинг биринчи беш китоби бЎлмиш Таврот (айнан таржимасти Қонун, Мусонинг беш китоби) яҳудийларга етказиш учун Мусо пайғамбарга худо Яхвенинг шахсан Ўзи Синион тепалигида берган дейилади. Библиянинг бошқа қисмлари эса (Қадимги аҳдга тааллуқлиси) худонинг бевосита панд-насиҳатлари таъсири натижасида яҳудийларнинг пайғамбарлари ёзган деб тушунилади. Шундай қилиб Библияни шаклланиши узоқ даврни Ўз ичига олади. Одатда иудаизм шартли равишда икки даврга БЎлинади. Биринчиси қадимий (қулдорлик даври бЎлиб, у милоднинг II асригача бЎлган бу даврда Библиянинг қадимий аҳд қисми юзага келган. Иккинчиси ХIХ асргача давом этган Ўрта аср феодал, раввин, талмуд., анъанавий даврларга бЎлинади. Шу даврларда диаспораларда (юн. тарқоқ, фаластиндан ташқаридаги яҳудий масканларининг номи) Тавротни талқин этиш натижасида иудаизмнинг янги бир муқаддас китоби Талмуд (қадимги яҳудий тилида Ўрганиш) шаклланган. Унда иудаизмнинг ақида ва маросимлари 2 Библия (юнонча-китоблар демакдир). Иудизм ва христианликлар муқаддас ёзувлар тЎплами бЎлмиш бу китоб Ўн беш аср мобайнида (милоддан аввалги ХIII аср ва милоднинг II асрлари) вужудга келган.

www.arxiv.uz батафсил ёритилган. ХVIII асрнинг охири ва ХIХ асрнинг бошларида иудаизмда янги босқич- ислоҳ қилинган иудаизм вужудга келган. Бу даврларда янги буржуа шароитига мослашиш мақсадида ақидаларни янгилаш ва Талмудда белгиланган бир қатор йЎл-йЎриқлардан, ибодатлардан воз кечишлар рЎй берган. Ҳозирги замон иудаизмида ислоҳ қилинган иудаизм билан бир қаторда ортодоксал (соф) фундаментал иудаизм ҳам мавжуддир. Ортодоксал иудаизм Исроилда алоҳида мавқега эга бЎлиб, расмий давлат дини ҳисобланади. Бунга ХХ асрда вужудга келган мухофазакор йЎналишдаги иудаизм, унинг мафкурачилари иудаизм ва сионизм иттифоқининг тарафдорларидир. Ўтган асрнинг 20-30-йилларида /арбда реконструкционизм деб ном олган, гЎёки шахсий миллий мансублигини белгилайдиган иудаизм “яҳудийлар революциясидир” деб эълон қилган янги йЎналишлар ҳам киради. Марказий Осиёда яшаётган яҳудий диндорлари орасида асосан ортодоксал шаклдаги иудаизм мавжуд ва улар шартли равишда этник кЎринишлар тартибига мувофиқ тЎрт хил; европалик, бухоро, грузин, тоғли ёки тат яҳудийларига бЎлинади. Бу жойларидаги яҳудийларнинг асосий қисми, кейинчалик улар Бухоро яҳудийлари номини олган, чамаси, сосонийлар даврида Мавр ва Эрон орқали кириб келган бЎлсалар керак. Бунга уларнинг қадимги Форс лаҳжаларининг тожик шевасидан бири бЎлмиш тили, шунингдек айрим эроний одатлари ва ҳозирги кунгача сақланиб қолган элатларнинг маданиятининг биргина обидаси-яҳудийларнинг луғати 1327 йил Урганчда ёзиб тугатилгани бундан далолат беради. Буҳоро яҳудийлари Ўзларининг этник хислатларини ҳаммадан кЎпроқ аниқ сақлаб қолган яҳудийлардир. Буларга Библия иудаизмининг асослари оилавий-маиший тартибдаги патриархал одатлар бЎлмиш “халицо”-”тЎрт тирсак”, ”кетуба”, “кадиш” Ўн кишидан кам бЎлмаган диндошлар иштирокида вафот этган ота-онага бағишланган хотира ибодатлари киради. Эҳтимол, кЎп асрлар мобайнида улар йЎқотган асосий

www.arxiv.uz нарса, фақатгина диний ибодатларда сақланиб қолган ва жуда оз, тор даражадаги кишилар-раввинларгина биладиган, қадимги яҳудий тили бЎлса керак. Тат яҳудийлари ёки улар, илгари айтилганидек, Доғистон, Шимолий Кавказда яшовчи “тоғлик яҳудийлар” Эрон лаҳжалари шевасидан бири бЎлган тат тилида сЎзлашганликлари учун ҳам эроний тилида сЎзлашувчи халқ ҳисобланади. Чамаси, улар V-VI асрларда Дербентга Эрондан кЎчиб келган бЎлиб, аввал зардуштийликни, кейин эса (VIII асрлардан бошлаб) икки асрлик Ҳазар когонларининг ҳукмронлик даврида иудаизм таъсирига Ўтганлар. Иудаизмда марказий диний ташкилот йЎқ, Москвадаги хорал синагоги ва шибатда (Ўқув юрти) руҳоний ходимлар; раввинлар, канторлар ва бошқалар тайёрланади. 2. Веда ва веда динлари. Ведалар. Эрамиздан аввалги 2-минг йилликлар Ўрталарида Ҳиндистонга Шимолдан ерлик аҳолидан тиллари ва ранглари фарқ қилган халқлар кириб кела бошладилар. Улар Европа тилларига Ўхшаш бЎлган санскрит тилида гаплашар эдилар, Ўзларини эса орийлар (аслзодалар) деб атар эдилар. Улар Ўзлари билан муқаддас ёзувларини ҳам олиб келдилар. Улар Ведалар (санск. тилида-Башорат) эди. Унинг таркибига турли даврларда ёзилган бир неча китоблар кирган бЎлиб, улар ибодат, маросимлар, фалсафий таълимотлар, тарихий ахборотларни Ўз ичига олган эди. Ведаларнинг бошқа муқаддас китоблардан (мас. Библия) ёзувларидан фарқли томони шунда эдики, улар ниҳоясига етказилмаган ва охири очиқ эди. Унга кейинги руҳонийлар томонидан ҳам қЎшимчалар қЎшиш имкони бор эди. Шунинг учун кейинчалик бу ёзувлар жуда ҳам кенгайиб кетди. Ведаларда 33 та, баъзи манбаларга кЎра 333 ёки 3339 та афсонавий худолар ҳақида мадҳиялар битилган. Бу худоларнинг энг машҳурлари-Индра, Варуна, Митра, Дяус, Адита, Агню, Вишну, Кришна.

www.arxiv.uz Веда таркибига турли даврларда ёзилган бир неча китоблар кирган бЎлиб, улар Ўз ичида ибодат, маросимлар, фалсафий таълимотлар, тарихий хабарларни олган эди. Ведалар 4 йирк тЎпламдан иборат: 1) Ригведа (мадхиялар ведаси); 2) Самаведа (қЎшиқлар ведаси); 3) Яжурведа (қурбонликлар ведаси); 4) Ахтарва веда (афсун ва жодулар ведаси). Ведаларда бутун табиатни илохийлиги хақида таълимот илгари сурилади. Шундан келиб чиқиб айтиш мумкинки, Хиндистон кЎпхудоликнинг Ўчоғи ҳисобланади. Ундаги тасаввурларда бири иккинчисидан юқори бЎлган иккинчиси пастроқ бЎлган қатор илохлар сиймоси намоён бЎлади. Брахманлик. Эрамиздан аввалги биринчи минг йилликларга келиб орийлар Ҳиндистонда Ўзларининг князликларига эга бЎлдилар. Ведаларнинг маросимлар ҳақидаги кЎрсатмалари анча мураккаблашди. Шу даврга келиб аҳоли Ўртасида брахманларнинг нуфузи ошиб кетди. Улар олдинги таълимотларини ислоҳ қилиб, янгича диний қонун-қоидаларни ишлаб чиқдилар ва брахманлик динига асос солдилар. Брахманлик таълимоти касталар (ижт.табақалар) га асосланган, яъни жамиятдаги инсонлар Ўзларининг келиб чиқишлари, мансаблари ва ҳунарларига кЎра турли табақаларга бЎлинадилар. Брахманликда энг юқори каста брахманлар . Улар худонинг тилидан яратилган бЎлиб, худолар номидан гапириш хуқуқига эга эдилар. Иккинчи каста кшатрийлар. Улар худонинг қЎлидан яратилган инсонлар ҳисобланиб, подшоҳлар, князлар, жангчилар шулар жумласига киради. Касталар-нинг яна бири вайшлар. Улар худонинг сонидан яратилган инсонлар ҳисобланиб, савдогарлар ва ҳунармандлар шу кастага мансубдирлар. Касталарнинг энг қуйи табақаси шудралардир. Улар худонинг оёғидан яратилган ҳисобланиб, оддий халқ, деҳқонлар шулар жумласига мансуб.

www.arxiv.uz Брахманликнинг кастачилик асослари эр. ав. V асрлар яшаган Ҳиндистоннинг ярим афсонавий ҳукмдори Ману қонунларларида мустаҳкамланган. Брахманликдаги руҳнинг кЎчиб Ўтиш таълим Ҳиндистоннинг деярли барча дин ва фалсафаларига таъсир этган. Ҳиндуизм - ҳозирги Ҳиндистонда тарқалган дин шаклидир. У эрамиздан олдинги динлар-брахманизм ва ведизмнинг эволюцияси натижасида эрамизнинг биринчи минг йиллиги Ўрталарига келиб шаклланган. Шу даврдан бошлаб ҳиндуизм ҳукмрон динга айланган. Ҳозирги вақтда Ҳиндистон аҳолисининг Ўрта ҳисобда 80 дан ортиқроқ фоизи ҳиндуизмга эътиқод қилади. Ҳиндуизм синкретик дин бЎлиб, турли эътиқодлар, урф-одат ва маросимлар, маҳаллий диний эътиқод ва қарашларнинг мураккаб комплекси сифатида воқе бЎлиб, уруғ-қабила динлари элементларини, брахманизм, буддизм ва жайнизмнинг асосий ғояларини қамраб олган. Ҳиндуизм Ўзининг ягона ташкилотига эга эмас. Ҳиндуизм политеистик дин бЎлиб, унда кЎп худолилик элементлари сақланган. Диндорлар тасаввурида бош худо Брахман Коинотнинг ижодкори ва яратувчисидир. Бундан ташқари ҳиндлар Вишну ва Шива худоларига ҳам эътиқод қиладилар. Ҳиндуизм таълимотида худонинг уч хил кЎринишда тасаввур этилиши (тримурти) энг олий, илоҳий, якка худонинг уч хусусияти, деб талқин қилинади. Бу христианликдаги уч юзли худога Ўхшайди. Ҳиндуизм таълимотича, олам пайдо бЎлиб, емирилиб, йЎқ бЎлиб туради, яъни оламнинг яшаши прогрессив эмас, аксинча, регрессив характерга эга; ҳар бир давр оламнинг юксак ривожланган чЎққисидан бошланиб, унинг инқирозга учраши билан тугайди, инсонлар гуноҳга ботиб кетгач, олам йЎқолади. Ҳиндуизм жамиятнинг табақаларга бЎлинишини акс эттирувчи савоб ва жазо (карма) ғоясига асосан, инсон ҳаётида 4 та асосий мақсад бор, деб даъво қилинади: 1) дхарма - оила ва жамиятда диний талабларни бажариш:

www.arxiv.uz 2) артха - фойдали ишлар қилиш, зарур материалларга эга бЎлиш; 3) кама муҳаббат туйғуларига эришиш, ҳис-туйғуларни қондириш; 4) мокша - Ўзгариш занжиридан бутунлай халос бЎлиш. Вишнуизм ва шиваизм оқимларининг вакиллари Ўз худоларига бағишлаб минглаб катта-кичик ибодатхоналар қурганлар. Бу динга эътиқод қилувчилар “муқаддас жойлар”, дарёлар ва бошқа ҳар хил нарсаларга сиғинадилар. Ҳинд халқи орасида ёвуз руҳларга эътиқод қилиш кенг тарқалган. Улар турли ҳайвонлар - ҳЎкиз, сигир, маймун ва илон кабиларга ҳам сиғинадилар, уларни муқаддаслаштирадилар. Масалан, ҳиндуизм тарафдорлари сигирни саҳийлик манбаи ва гЎзал аёл тимсоли деб ҳисоблайдилар. Руҳонийлар сигирларни сЎймаслик ва гЎштини емасликни тарғиб қиладилар. Аммо ҳиндуизм сигир сутини ичишни ва ундан хЎжаликда иш ҳайвони сифатида фойдаланишни тақиқламайди. Ҳинд халқи учун Ганг дарёси муқаддас ҳисобланади. Ҳиндуизм динига эътиқод қилувчилар Банорас шаҳрини ҳам муқаддаслаштиришган. Ривоятларга кЎра, гЎё Ганг дарёси қирғоғида киши ҳаётдан кЎз юмса, нариги дунёдаги ҳаёти анча енгиллашар, жаннатга йЎл олар деган уйдирма фикр бор. Ҳиндуизмнинг характерли хусусиятлари, юқорида қайд қилингандек, жамиятдаги кишиларни табақаларга - касталарга 3 ажратишдир. Ҳозирги пайтда кишиларни табақаларга бЎлиш тақиқланган. Аммо табақаларга бЎлиниш минглаб йиллар давом этганлиги ва кишиларнинг онгига чуқур сингиб кетганлиги учун бу масалада муайян қийинчиликлар юз бермоқда. 3 Ҳиндистонда кишиларни бир-бирига аралашмайдиган табақаларга; брахман (коҳин)лар, кшатрий (ҳарбий)лар, вайший (савдогар), ҳунарманд, Ўрта табақалар), шудрийларга, яъни бошқа табақаларга хизмат қилувчи энг паст табақа ҳисобланган хизматкорга бЎлишдан иборат қатъий диний таълимотга асосланган.

www.arxiv.uz Ҳиндуизмнинг “муқаддас” ёзувларига Веда 4 , Упанишадлар 5 киради. Кейинчалик “Махабхарата” ва “Рамаяна” достонига Ўхшаш, диний маросимлар ва урф-одатлар сингдирилган ҳар хил афсона, ривоят, ҳикматли сЎзлар, эпик достонлар пайдо бЎла бошлади. ХIХ асрнинг бошларида ҳиндуизм миллий-озодлик ҳаракати ғояларига катта ижобий таъсир кЎрсатади. Шу билан ҳиндуизмда шовинистик диний эътиқодларни тарғиб қилган бир қатор Ўнг тескаричи оқимлар ҳам пайдо бЎлган. Ҳозирги вақтда ҳиндуизм Ҳиндистондан ташқари Непал, Шри Ланка, Бангладеш, Гавана ва ҳиндлар яшайдиган бошқа ҳудудларда тарқалган. Жайнизм -диннинг асосчиси сифатида эътиқод қилинадиган ярим афсонавий пайғамбар-Жина номи билан аталган бЎлиб, эрамиздан олдинги VI асрда пайдо бЎлган. Жайнизм брахманизмдаги кишиларни табақаларга ажратиш системасига қарши пайдо бЎлган. Унинг таълимотида 24 пайғамбарга, айниқса охирги пайғамбар - Вардхамана Махавирага сиғиниш талаб этилади. Жайнизмда жоннинг Ўлмаслигига, унинг бир моддий шаклдан иккинчисига кЎчиб юришига ишониш марказий Ўринни эгаллайди. Инсон ер юзида қиладиган ҳар қандай ҳаракат ва иш ана шу жон билан тан бирлигида содир бЎлар эмиш. Жонни гуноҳдан сақлаш учун ҳаётда тЎғри йЎлни тутмоқ, яъни дин тарғиб қиладиган барча таълимотларга, талабларга сЎзсиз итоат этиш ва эътиқод қилиш зарур эмиш. Жайнизмда дигамбарлар ва шветамбарлар номли йЎналиши ҳам мавжуд. Сикхизм -(сикх-Ўқувчи демакдир) ХV асрнинг охири ва ХVI асрнинг бошларида Шимоли-/арбий Ҳиндистонда ҳиндуизмга қарши йЎналиш 4 Ведалар эрамиздан илгариги 11 минг йиллик Ўрталаридан бошлаб пайдо бЎлган. “Веда”-қадимги ҳинд тили-санкскритда “билим” демакдир. Улар 4 тЎпламдан иборат: 1) гимнлар ва дуолар; 2) маросимчиликда ижро этиладиган гимнлар; 3) қурбонликка оид қоидалар ва дуолар; 4) ёвуз кучларга қарши дуо ва афсоналар. 5 Упанишадлар эрамиздан олдинги минг йилликлар бошларида пайдо бЎлган. Упанишадлар - санкскритча “сирли таълимот” деган маънони англатувчи, ведаларни шархлаш жараёнида юзага келган ахлоқий ва бошқа характердаги рисолалар бЎлиб 250 га яқиндир.

www.arxiv.uz сифатида пайдо бЎлган. У майда ҳунарманд ва савдогарларнинг феодал зулм ва жамиятнинг табақаланишига қаршилигини Ўзида акс эттирган. ХVI асрга келиб сикхлар жамоасига деҳқонлар ҳам қЎшила бошлаганлар ва бу антифеодал ҳаракатни қувватлаганлар. Сикхизм монотеистик дин ҳисобланиб, жамоа бЎлиб биргаликда ибодат қилишни инкор этади, руҳонийликни тан олмайди. Моддий оламдаги барча ҳодисалар сикхизм таълимотича, ягона худо - олий кучнинг ижоди, инсонлар эса худо олдида тенг, деб ҳисобланади. Бу дин таълимоти “Грантх Соҳиб” (Жаноб китоб) номли китобда изоҳланган. Сикхизм таълимотига эътиқод қиладиганлар ҳозирги кунда кам учрайди. 3. Конфуцийлик. Конфуцийлик - Бу оқим қадимги Хитойда эрамиздан аввалги VI-V асрларда пайдо бЎлган. Кейинчалик диний мазмун касб этган бу таълимотга маърифатпарвар Конфуций (Кун-Цзи, 551-479 йиллар) асос солган. Конфуцийлик таълимотида дунёқараш масалаларига эмас, балки ижтимоий ахлоқ муаммоларига кЎпроқ Ўрин берилган. Унда “ахлоқли киши” бЎлиш, донишмандлардан таълим олиш ҳақидаги ғоялар илгари сурилади. Бу таълимотига кЎра жамиятда ҳукм сурган “жень” инсонпарварликка риоя қилмоғи лозим. Бу эса камтарлик, онглилик, вазминлик, меҳрибонлик, одиллик, саҳийликдан иборат. Инсон “жень” қонунини Ўзлаштириш учун жамиятда тутган Ўрнига қараб “ли” меъёрларини бажариши талаб этилади. Анъаналар, урф-одатлар шунга мувофиқ белгиланади. Паст табақа халқнинг “ахлоқий улуғ” бошлиқларга итоат қилиши зарурлиги шу билан оқланган. Эрамизнинг бошида конфуцийликка диний ғоялар киритилган ва у диний таълимот сифатида талқин қилина бошланган. Конфуцийликда олий илоҳий куч осмон ҳисобланиб, Хитой ҳукмрони эса худолар билан инсонлар Ўртасидаги воситачи, “осмон Ўғли”, деб талқин қилина бошлаган. Хитой императорларини ҳатто худо даражасига кЎтаришгача бориб етилган.

www.arxiv.uz Конфуцийликда аждодларга ва руҳларга сиғиниш муҳим Ўрин эгаллайди. Шу боисдан қурбонлик қилиш, туғилиш, оила қуриш, дафн ва бошқа маросимлар тантанали бажарилади. Буларни давлат ҳокимлари, оила ёки уруғ бошлиқлари бошқарадилар. Конфуцийликда коҳинлар бЎлмаган, дастлабки даврларда ҳеч қандай системали таълимот ҳам бЎлмаган. Кейинчалик бу таълимотлар яратилиб, у ҳамма классик қонунлари 13 китобда, шарҳи эса 40 жилдда баён қилинган. Буларнинг энг аҳамиятли қисми 9 та китобдан иборат. Булар: “Сншу” (ТЎрт китоб) ва “Уцзин” (Беш китоб)дир. Бу қонунлар ҳам диний “муқаддас”, ҳам дунёвий донишмандлик манбаи ҳисобланади. Конфуцийлик тарафдорлари диний китоблардаги таълимотга қатъий риоя қиладилар; бу таълимот мавжуд тузумнинг енгилмаслигини тарғиб қилганлиги учун Хитой феодализмининг асосий мафкураси бЎлиб қолган. 4. Даосизм Даосизм -Эрамиздан олдинги IV-III асрларда Хитойда пайдо бЎлган ярим фалсафий, ярим диний, синкретик таълимот. Унинг туб ғояси моддий оламдаги буюм ва ҳодисалар турли-туманлигининг моҳиятини таъминловчи, уларнинг мавжудлик сабаби ва манбаини ташкил этувчи “дао” тЎғрисидаги тасаввурлардан иборат. Эрамизнинг II асрига келиб бу таълимот асосида диний қарашлар ҳам шаклланган ва у даосизм номини олган. Бу дин қадимги дунё файласуфи Дао Цзи номи билан боғлиқ “Дао дэ цзин” китобидаги таълимотга асосланган. Даосизмда моддий олам ҳақида содда диалектика элементлари ҳам мавжуд. У дунёдаги барча буюм ва ҳодисалар Ўзгаришда, ҳаракатда, баъзи нарсалар тикланса, бошқалари сЎнади, деб ғоят тЎғри таълим беради. Аммо коҳинлар бу таълимот асосига диний ғояларни қЎйиб, ғоят кЎп руҳ ва худоларга ибодат қилишдан иборат диний системани яратдилар. Бу дин коҳинлари “даос” номи билан юритилган. Улар учун роҳиблик, дарвешлик қилишдан ташқари, оила қуриш ҳам ман этилмаган.

www.arxiv.uz Шу тариқа даосизмда оламни бошқарувчи уч худоликдан иборат худолар пантиони-қароргоҳи (Шан ди, Дао цзи, Пан гу) пайдо бЎлган. Даосизм дастлаб мулкдорлар ҳокимиятига қарши бЎлиб, камбағаллар манфаатини ифодалаган. Кейинчалик эса у ҳукмрон синфларнинг ғоявий қуролига айланган. Манчьжурлар сулоласи Цин ҳукмронлиги даврида (1644- 1511) даосизм диний таълимоти инқирозга учраган. Ҳозирги вақтда даосизм динига эътиқод қилувчилар жуда камчиликни ташкил этади. 5. Синтоизм Синтоизм (синто-худолар йЎли демакдир). Японияда кенг тарқалган, анъанавий миллий характердаги динлардан бири. Бу дин илк феодализм даврида (VI-VII асрлар) ривожланган ва уруғчилик, қабилачиликка хос анимистик ва шомонлик маросимлари йиғиндисидан иборат ҳолда вужудга келган. Синтоизм таълимотида Японияда жорий этилган ижтимоий-сиёсий тартибнинг мустаҳкамлиги ва Ўзгармаслигига, қуёш тангриси-Аматэрасунинг наслидан деб ҳисобланган япон императори- Микадо ҳокимиятининг илоҳийлигига ишониш, император аждодларини муқаддас деб тан олиш, аждодлар шарафига тайинланган оила-уруғ маросимларини бажариш кабилар асосий Ўрин эгаллайди. Синтоизмнинг пухта ишланган ақидалари йЎқ. Диний маросимларни каннушлар деб аталадиган алоҳида коҳинлар ижро этади. Каннушлик вазифаси наслдан наслга Ўтади. Ҳозирги вақтда японларнинг ярмидан кЎпи синтоизм билан буддизмни тенг кЎриб, ҳар иккаласига эътиқод қиладилар; ҳаётий маросимлар-туғилиш, никоҳ кабилар синтоизм ибодатхоналарида бажарилса, дафн этиш ва марҳумни хотирлаш маросимлари буддийлик ибодатхоналарида Ўтказилади. Синтоизм билан буддийликнинг бир-бирига таъсири кучли. Синтоистлар буддийлик дини учун ибодатхоналар қуриш билан чекланмадилар, балки Ўрта асрларга келиб синто-будда қЎшма ибодатхоналари вужудга кела бошлаган. Синтоизмнинг Ўзига хос хусусияти

www.arxiv.uz Ўзи тарғиб қилган худога сиғиниш, бошқа миллат кишиларининг бу динга сиғинишини ман этишдан иборат. Синтоистларнинг муқаддас китоби бЎлмаган, аммо ибодатхоналарда ёзилган диний афсоналар учраб туради. VIII асрга келиб оғзаки диний афсоналар асосида “Кодзики” (Қадимги ишлар тЎғрисида ёзувлар) номли диний китоб пайдо бЎл. Унда асосан императорлар сулоласининг келиб чиқиши илоҳийлаштирилган. VIII-Х асрларда сиғиниш қоидалари ишлаб чиқилган ва худолар номи рЎйхатга олинган эди. 1886 йилдан то асримизнинг 40 йилларигача синтоизм Япониянинг давлат дини ҳисобланар эди. Натижада диннинг структураси ҳам Ўзгара бошлади, илоҳий руҳлар Ўрнига император шахси улуғланди. Синтоизмда миллий ибодатхоналар кЎплаб қурилди. ХIХ асрнинг охирларига келиб моҳиятини йЎқота бошлаган синтоизм 1945 йилда давлатдан ажратиб ташланди. Ҳозирги пайтда синтоизм тарафдорлари унчалик кЎп эмас, аммо уни замонга мослаштиришга уринишлар давом этмоқда. 6. Зардуштийлик дини. Зардуштийлик энг қадимги динлардан бЎлиб, бу дин эрамиздан аввалги VII-VI асрларда даставвал Ўрта Осиёда-Хоразм воҳасида пайдо бЎлган. Унинг пайғамбари Зардушт тарихий шахс эди. У маздаийлик динини ислоҳ қилиб, унинг асосида янги Яккахудолик динини ижод этган. Зардуштийлик-илгариги диний тасаввурлар ва кЎп худочиликка асосланган диний эътиқодларни такрор Зардушт ислоҳ қилиши оқибатида юзага келган диндир. Бу қадимий дин ҳақида бир-бирини истисно этувчи фикрлар ҳануз давом этиб келади. КЎп тадқиқотчилар Зардушт тарихий шахс бЎлиб, милодгача 589-512 йилларда яшаб ижод этган биринчи илоҳиётчи, файласуф, табиётшунос ва шоир эканини эътироф этадилар. Бу ҳақиқатга яқиндир. Зардуштийлик пайдо бЎлган давр дастлабки синфий жамият, яъни қулдорлик тузуми эндигина пайдо бЎлаётган давр эди. У уруғ-қабилачилик

www.arxiv.uz тузуми емирилиб аҳоли қуллар ва қулдорларга, золим ва мазлумларга бЎлинаётган давр бЎлган. Бу дин энг аввал Ўрта Осиё, сЎнг Эрон, Озорбайжонда қарор топган эди. И.А.Каримов “Ўз келажагимизни Ўз қЎлимиз билан қурмоқдамиз” 6 деган асарида биз Ўзбек халқи мансуб бЎлган халқнинг тарихи ғоят узун, беқиёс, бетакрор эканини таъкидлаб, бундай деган эдилар; “Биз жаҳон майдонида куни кеча пайдо бЎлган халқ эмасмиз. Бизнинг миллатимиз халқимиз кЎхна Хоразм заминида “Авесто” пайдо бЎлган замонлардан буён Ўз ҳаёти, Ўз маданияти, Ўз тарихи билан яшаб келади” 7 . Ўзининг “Тарихий хотирасиз келажак йЎқ“ деган асарида бу фикрни янада кенгайтирган ва терранлаштирган академик олимимиз яна бундай деган эди: “Энг мЎтабар, қадимги қЎлёзмамиз “Авесто” нинг яратилганига 3000 йил бЎляпти. Бу нодир китоб бундан ХХХ аср муқаддам икки дарё оралиғида, мана шу заминда умргузаронлик қилган аждодларимизнинг биз авлодларига қолдирган маънавий, тарихий меросидир” 8 . Бу, таъбир жоиз бЎлса шаклан диний, мазмунан бошдан оёқ дунёвий ёзувнинг қадр- қимматини теран англаб, унинг Ўзбек ёзма маданиятининг илк сарчашмаларидан бири сифатида Хоразмда яратилган дурдонага юксак баҳо бериб, яна бундай деб ёзган эди муаллиф: “Авесто” айни замонда бу қадим Ўлкада буюк давлат, буюк маънавият, буюк маданият бЎлганидан гувоҳлик берувчи тарихий ҳужжатдирки, уни ҳеч ким инкор этолмайди” 9 . Бутун Ўрта Осиё халқлари, жумладан Ўзбек халқи моддий ва маънавий маданиятининг бешиги Хоразм ваҳаси ва у ерда яшаган туркий элатлар бЎлган. Шулардан кейинчалик Ўзбек элати, сЎнг халқи, миллати ташкил топган. И.А..Каримов юқорида қайд этилган асарида жуда Ўринли қайт қилганидек, Хоразм давлати тарихини биз 2700 йиллик тарих деб биламиз. 6 Каримов И.А. Ўз келажагимизни Ўз қЎлимиз билан қурмоқдамиз. Т., 1999. 7 Ўша рисола. 301-бет. 8 Каримов И.А. Тарихий хотирасиз келажак йЎқ. Т.: Шарқ 1998, 10-бет. 9 Ўша рисола. 10-бет.

www.arxiv.uz Бу Ўринда биринчи давлат ташкил топгандан кейинги “ёзма тарих” назарда тутилган. Юнон, Хитой тарихчи сайёҳлари Ўз хотираларида ёзиб қолдирган,кейин Зардуштийлик ёзувларида берилган тарихий далиллар ғоят Ўринли тарзда назарда тутилган. Хоразмда Ўтроқ ҳаёт ундан ҳам бирмунча олдин юзага келган; давлат эса унинг махсули тарзида ташкил топган. Бу ҳақда бундан таҳминан 3 минг йил аввал яратилган “Авесто”нинг қЎлёзмаси, бинобарин, ёзма тарихнинг илк дебочаси ишончли далолат берган. Юқорида қайд қилганимиздек, юртбошимиз “Авесто” Хоразмдек қадимий Ўлкада буюк давлат, бой маънавият, қимматли маданият ёдгорлиги эканлиги ҳеч ким инкор эта олмаслиги ҳам таъкидлаган. Зардуштнинг диний ислоҳотини тушуниш учун Ўша давр Туроннинг ижтимоий-иқтисодий аҳволи ва сиёсий вазиятни эътиборга олиш керак. Гап шундаки, Турон иқлимининг континентал, яъни нисбатан мЎътадиллиги, географик жиҳатдан икки катта қитъа Ўртасида, Аму ва Сир дарёлари оралиғида жойлашгани сабабли савдо-сотиқнинг кучайиши бу минтақада сунъий суғоришга асосланган деҳқончилик эртароқ вужудга келишига сабаб бЎлган. Худди шу тарихий даврда ҳунармандчилик ва овчилик ҳам анчагина ривожланган. Бу ҳудудда йилқичиликнинг ривожланиши, айниқса Фарғона водийсида қорабарий зотига Ўхшаш отлар боқиш кенг кЎлам олгани ҳам ижтимоий ҳаётда катта рол Ўйнаган. Бунинг устига мис ва қЎрғошин конларига бой бЎлган Олтойнинг яқинлиги бу ерда темирчилик, мисгарлик ривожига асос бЎлган. Зардушт яшаган даврда Ўтроқлик ҳаёти афзаллиги яққол намоён бЎлган. Аммо унга қабилалар Ўртасидаги қирғинбарот урушлар рахна солаётган эди. Урушлар кЎпинча ҳар бир қабила ва элатнинг Ўз худоларига кЎплаб қурбонликлар қилиш одатлари заминида ҳам юзага келарди. Ўз даврининг коҳинлари, сеҳргарлари ва мЎътабар қариялари билан кенг мунозаралар олиб борган Зардушт юқоридаги одатларни бартараф этиш ва ҳалқларга тинч меҳнат билан шуғулланиш имконини яратиш учун

www.arxiv.uz кЎпхудолик эътиқодларига ва оташпараст-ликка барҳам бериб, яккахудоликка сиғинишни тарғиб этиш деб билган ва шу вазифани бажарган. Шундай қилиб, Зардуштийлик эрадан аввалги VII-VI асрларга хос бЎлган дин сифатида ундан олдинги уруғ-қабилачилик динлари негизида пайдо бЎлган якка худолик дини бЎлган. У эрамизнинг то VII-IХ асрларгача турли шаклда давом этиб, сЎнгра унинг Ўрни ислом эгаллаган. У даставвал Хоразм воҳасида шаклланиб, Яқин ва Ўрта Шарқгача тарқалиб, айрим асоратлари ҳалигача сақланиб келмоқда. Авесто фақат диний манбагина эмас, балки дунёвий билимлар, тарихий воқеалар, Ўзи тарқалган Ўлкалар, элатларнинг ижтимоий-иқтисодий ҳаёти, маданий ва маънавий қарашлари, диний эътиқодлари, урф-одатлари ҳақилаги манба ҳамдир. Унда баён этилган асосий ғоялар диний эътиқоднинг илк содда билимлари Зардушт деган пайғамбар номи билан боғланган. У “Авесто” нинг энг қадимий қисми “Гат” (хат номи) ни ижод этган. “Авесто” таркибига кирган билим, маълумотлар қарийб миллоддан аввал 3000-йиллик охирлари ва 2000-йиллик бошларидан то милоднинг бошларигача Ўтган даврда юзага келган; авлоддан-авлодга оғзаки Ўтиб олинган, унинг буқа терисига ёзилган кЎп қисми йЎқолган, еттидан бир қисми сақланган. У милоддан аввалги 3 асрда Ашракийлар сулоласи даврида тЎпланган. Зардуштийлик дини таълимотини қуйидаги уч тарихий қисмга бЎлиш мумкин; 1.Энг қадимий қисми милоддан аввалги 3-минг йилликда вужудга келган Яштлардир; уларда уруғчилик тузумидаги эътиқодлар, кЎп худолик тасаввурлари тасвирланган; 2.Гатлар деб аталган қисмидир. Бунда Ахурамазда номли худо ҳақида фикрлар ёзилган; 3.Қадимий кЎпхудолилик ва кейинги яккахудолик ғоялари орасидаги кураш шароитларида эрамиздан аввалги V асрда ҳар иккисини келиштирган

www.arxiv.uz маздаҳийлик дини шаклланган. “Авесто” бу диннинг охирги ва асосий қисмини баён этган. Шоҳ Виштасиа фармонига биноан “Зардушт 1200 бобдан иборат пандномаси “Авесто”ни олтин тахтачаларга ёзиб, шоҳнинг оташкадасига топширган” деб ёзганди Фирдавсий. Кейинчалик бу “Китоб” 12 минг буқа терисига битилган, македониялик Искандар Зулқарнайн Шарқ уламолари бир қисмини забт этганда унинг нодир нусхасини Элладага элтиб, керакли жойларини таржима қилдирган, қолганини ёндирган”. “Авесто” юқорида айтилганидек, энг қадимий якка худочиликка асосланган диннинг биринчи муқаддас китобигина бЎлиб қолмай ҳозиргача, эътиборли тарихий манба ва маданият ёдгорлиги ҳисобланади. Унда дастлабки оддий ижтимоий- фалсафий қарашлар билан диний-мифологик тасаввурлар уйғунлашиб кетган; шу заминда маънавий, жумладан аҳлоқий баркамол одам эзгуликни барқарор қила оладиган курашчан, адолатпарвар инсонни шакллан-тириш ғояси марказий Ўринни эгаллаган. “Авесто”да табиий билим-лар-агрономия, метеорология, зоотехника, медицина, фалакиёт, астрономия, географияга доир билимлар ҳам мавжуд. Зардуштнинг диний ислоҳоти бЎш жойда юзага келган эмас. /арбий Европа ва рус тадқиқотчиларнинг фикрича, милодгача бЎлган 3-2 минг йилликларда Марказий Осиёда орий деб аталган қабила яшаган. А.П.Примакнинг айтишича, орийлар кЎчманчи чорвадорлар бЎлишган. Уларда ёзув бЎлмаган, аммо ҳайратомуз оғзаки ижод истеъдодига эга бЎлиб, улар яратган Ўзига хос ашула, гимн, панд-насиҳат шаклидаги қЎшиқлар авлоддан авлодга Ўтиб борган. Умуман Шарқда қадимдан инсон ички оламини мунаввар этиш, ният билан амал муштараклигига жиддий аҳамият бериш диний ва фалсафий фикрларнинг марказида турган. Англиядаги Оксфорд университети-нинг профессори Макс Мюллер Помир атрофида яшаган Орий қабилаларининг бир қисми бундан 3,5 минг йил муқаддам Ҳиндистонга, бир қисми Европа ва Эронга кЎчиб кетганини таъкид-лаган. Улар албатта Ўзлари билан бирга шу ердаги осориатиқаларни

www.arxiv.uz (мифология) ни ҳам олиб кетишган, деб ҳисоблаган. Демак, Европа ва Ҳиндистонга ҳамда Яқин ва Ўрта Шарққа тарқалган кЎп худолик асослари аввало Марказий Осиёда вужудга келган Шу билан бирга Зардушт асос солган якка худолик дини ҳам бошқа жойда яшаётган халқлар эътиборини Ўзига жалб этган. Зардуштийликнинг муқаддас ёзувлар тЎплами “Авесто” минтақада Искандар асос солган ҳокимият тугагач, эрамизгача бЎлган 250- йилларда аршоҳийлар сулоласи ҳукмронлиги даврида яна тиклана бошлаган; у янги матнлар билан тЎлдирилган. Сосонийлар сулоласи ҳокимияти даврида (милоднинг III-VII асрлари) бу иш ниҳоясига етказилган. “Авесто”нинг учта китоби (боби) қадимги турон тилда ва биттаси паҳлавий тилида тикланган. Унинг биринчи китоби “Вадовдот”, яъни девларга қарши қонун, деб аталган. “Ёсин” ва “Виспарад”ни қЎшган ҳолда “Вадавдот-Садэ” номи билан юритилган. “Вадовдот”ни покланиш қонун-қоидалари мажмуаси дейиш ҳам мумкин. “Авесто”нинг иккинчи китоби “Ёсин” бЎлиб, Зардушт Хат (нома)лари унинг асосий мазмунини ташкил этган. У 72 “ҳа”- башоратдан иборат бЎлиб, биринчи башоратда табиат ва ҳалолликлар ҳукмдори, ҳамма нарсани биладиган ва ҳамма нарсага қодир Охурамазданинг ваҳийлари ҳақлигига имон келтиришга доир дуолар бор. 19- башоратда олам юзага келмасдан илгари мавжуд бЎлган худолар шаънига шукроналар баён этилган. “Авесто” нинг учинчи китоби “Виспорат” деб номланган. Унда оламни ёки ҳамма нарсани билишга доир панд-насиҳатлар Ўрин олган. У ибодат намозлари йиғиндиси бЎлиб, 25 қисмдан иборат. Охирги китоб “Бундахаш” қадимги Эрон тили - паҳлавий тилида ёзилган. Ёштлар ва ёсинлар 3 қатламдан иборат: Биринчиси халқ достонларининг Зардуштгача бЎлган қЎшиқлари (шеърлари); иккинчиси Зардушт Хат (нома) лари ва учинчиси Зардушт ҳалок бЎлгандан кейин китоб ҳолига келтирилган ва Кичик Авесто номи билан юритиладиган қисмидир. Демак, “Авесто” нинг илк ва кичик (кейинги) қисмларидан унинг асосий қисми Зардушт Номаларини фарқлаш лозим. Бу Номалар кЎп худоликни,

www.arxiv.uz Ўтга ва табиатнинг стихияли кучларига сиғинишни қоралаб, якка худоликка эътиқод қилишни талаб этган. Ҳозиргача бЎлган илмий адабиётлардаги фарқлар кЎпроқ “Кичик Авеста” га асосланиб билдирилган. Бунда якка худолик ғоялари кЎп худолилик эътиқодлари билан қоришиб кетгани учун тадқиқотчилар зардуштийлик кЎп худолик ёки икки худо дини сифатида талқин этадилар. Бундай қарашлар зардуштийликнинг учинчи йЎналиши- кЎпхудолилик билан якка худолилик қоришмаси-дан иборат маздаизм билан аралаштириш оқибатидир. Зардуштгача бЎлган Охура, Митра, Мазда, Онахит ва бошқа худолар ҳақида ҳар хил фикрлар бЎлган. Аммо улар одамлардек ҳаёт кечирган бЎлсалар, Зардушт талқинида Охурамазда Олий ибтидо бЎлиб, унинг на хотини, на болалари бор. У ҳамма мавжудотларни яратувчи ва бошқарувчи сифатида, эзгуликни барқарор қилувчи, одамлар қалбини мунаввар этувчи Олий руҳ сифатида намоён бЎлар эмиш. Эрон шоҳлари Ўз империяларини барқарор қилишда зардуштийликнинг Ўрни ва ролига тЎғри баҳо берганлар. Бироқ, бу диндаги Ўртаҳол деҳқончилик, мЎътадил, камтарона ҳаётдан иборат турмуш тарзини илоҳийлаштириб, қулдорлик муносабатларини қоралаш уларга ёқмайди. Шунинг учун Эрон шоҳлари зардуштий-ликни Зардушт пайғамбаргача бЎлган ва Яқин Шарқда ҳам кенг тарқалган кЎп худолилик ғоялари билан аралаштирадилар. Зардушт Ўрнига Ўзларини худо ваҳийларини одамларга етказиб турувчи пайғамбар Ўрнига қЎядилар. “Кичик Авесто”да Охурамазда оламни яратувчи ва тартиб Ўрнатувчиликдан кЎра кЎпроқ қабилавий худоларни бошқарувчи Бош худога айлантириб қолган. Аҳамонийлар Грецияни босиб олиш учун олиб борган урушлари (бунда Марказий Осиёдаги турк жангчилари катта рол Ўйнагани учун Искандар Зулқарнайн улардан қасос олади) ҳамда грекларнинг Эрон ва Туронни ишғол этиши оқибатида Охурамазда қадимги Грецияда бош худо Зевс, Афлотун (Платон) сифатида талқин этила бошлаганига тадқиқотчилар эътиборни қаратадилар. Аҳамонийлар зардуштийликни Ўз эътиқодла-рига бЎйсундирган бЎлсалар,

www.arxiv.uz Искандар бу динни бутунлай йЎқ қилиш учун унга оид ёзувларни ёқтириб юборган. Араб истилочилари Эрон ва Туронни босиб олишгач, маздаизм кЎринишидаги зардуштийликка эътиқод қилувчиларни зЎрлик билан исломга киритганлар. Ўз эътиқодидан воз кечмаганларни Ўлдирганлар, қувғин остига олганлар. Зардуштийликнинг бизгача етиб келишида унга эътиқод қилиб келаётган Ҳиндистондаги эронликларнинг ҳиссаси каттадир. Зардуштийликнинг асосий ғоялари оламдаги барча тартиблар, эзгулик (яхшилик) ва ёмонликдаги, зиё ва зулмат, ҳаёт ва Ўлим Ўртасидаги курашга боғлиқ; дунёдаги барча эзгуликларни Аҳурамазда, ёмонликларни Аҳриман ифодалайди; бу курашда одам асосий куч ва ролни Ўйнайди, у танлаш эркинлигига эга, у Ўз ғайрати билан бу дунёда адолат топишига таъсир эта оладиган кишидир. Демак, ҳозир ҳам кимки, Ўзининг иродаси, ақл- заковатига ишониб, уни ишга солса, Ўзига бирор касбни танлаб олса, ғайратли бЎлса, адолатсиз-ликка дуч келса, унга қарши курашса асло кам бЎлмайди, адолатнинг тантанасига эришади. “Авесто” нинг муқаддас китобларида қадимги дунё фалсафанинг 4 асослари (субстанцияси)-тупроқ, сув, ҳаво, олов муқаддаслашти-рилган. Тупроқ, сув, ҳавони булғаш, ифлослантириш энг оғир гуноҳлар қаторига қЎшилган. Ҳатто марҳумларнинг мурдалари ерни, сувни, ҳавони заҳарлаб қЎймасликлари учун уларнинг жасадларини махсус сопол идишларда кЎмиш расм бЎлган. Охурамазда “ерга яхши, мустаҳкам уруғлар сепишдан ортиқ савоб иш йЎқ“, деган. Худонинг бу айтганига амал қилиш, 10 минг марта ибодат этиш ёки юзлаб жониворни қурбонликка сЎйишдан афзал ҳисобланган. Экин экиш ердаги ёвузликка барҳам бериш, ҳисобланган. “Одам гЎзаллиги деҳқондан, деҳқончиликдан, - дейилган башоратларда,- кимки ерга уруғ қадабди, у одамийликка иймон келтиради, шу йЎлгина ягона ҳақиқат бЎлиб, қолгани саробдир. Зардуштийликнинг вазмин, мусиқа билан уйғунлашиб кетган доно Ўгитлари она заминга, деҳқончилик, чорвачилик, ҳунармандчиликка ва Ватанга, халққа улуғ муҳаббат руҳи билан уйғунлашиб

www.arxiv.uz кетган. Бу ҳол унда диний мазмунга қараганда дунёвий элементлар кЎп бЎлганидан далолат беради. Зардуштийликнинг барча маросимлари, жумладан, НаврЎз, Меҳржон байрамлари тантаналарида бу руҳ айниқса улкан қудрат билан намоён бЎлган. Бойчечакнинг чиқиши, лолақизғалдоқнинг очилиши, бодомнинг гуллаши, умуман баҳор билан бирга табиатнинг гЎзаллашиб бориши эзгулик руҳининг тантанаси бЎлиб, уларнинг ҳар бири катта шодиёналикка сабаб бЎлган. Одамлар табиатнинг бу гЎзалликларини муқаддас билиб, уларни халқ байрамлари ва сайилларига айлантириб юборганлар. Зардуштийликда диний дастурлар ҳақидаги ғоялар билан бирга реал, дунёвий, ҳозир ҳам фойдали насиҳат, тавсия, чеклаш, тақиқлаш, рағбатлантиришга доир угит ва даъватлар кЎп бЎлган. Улардан ҳозирги мустақиллигимиз даврида ҳам фойдаланиш мумкин ва лозим. Ҳозирги замоннинг ҳамма динларида ворислик, яъни мерос қилиб олиш тамойили бор. Шунга биноан Ўрта Осиёда тарқалган Яҳудийлик ва исломда зардуштийликнинг муайян таъсири борлиги ҳозир ҳам сезилади. Бу дин кенг ёйилганлиги ва узоқ вақт давом этганлиги учун у аждодларимиз онги, турмушига катта таъсир Ўтказган. У ҳам вақт, шароит, Ўринга қараб Ўзгарган, замонавийлаш-ган; ижобий, дунёвий жиҳатлари бошқа динларга бевосита ва билвосита сингган. Масалан, меҳнатга, деҳқончилик, ҳунармандчилик, чорвачиликни ривожлантиришга даъватлар бажонидил қабул қилинган. Унинг тЎрт элемент: сув, тупроқ, ҳаво, оловни эъзозлаш, авайлаш, асраш ҳақидаги насиҳатлари ҳозир айниқса долзарбдир. Шунингдек зардуштийликдаги ҳалоллик, поклик, виждонлилик, одиллик, меҳнатсеварлик каби насихату даъватлари деярли барча диний таълимотларда ҳам учрайди. Зардушт асос солган ғоялар кишилар онги, турмушига сингиб, узоқ вақтлар яшаб келмоқда. Унинг олам, одамнинг яратилиши, икки дунё ҳақидаги ғоялари, жаннат ва дЎзах, қиёмат-қойим, охиратда жоннинг тирилиши, гуноҳ ва савоб ишлар ёзиб борилиши, сЎроқ-саволлар, “Чинвот”

www.arxiv.uz кЎприги, жиҳод, эркин ва озод турмушга асосланган барқарор тартиботларни қарор топтириш, якка худо билан одамлар Ўртасидаги воситачи-пайғамбар в.ҳ. тЎғрисидаги фикрлар будда, христиан, ислом динларида Ўзига хос равишда ҳануз яшаб келмоқда. Шунинг учун тадқиқотчилар жаҳон динларининг вужудга келиши ва шаклланишида Зардушт асос солган диннинг Ўрни ва ролини муносиб баҳолашлари талаб этилади. Масалан, зардуштий-ликка биноан катта ва изчил тадқиқот олиб бораётган инглиз олимаси Мэри Бойс бундай деб ёзган: “Зардуштийликнинг улуғвор ва оригинал таълимотлари бутун Яқин Шарқ ҳудудига таъсир этиб, унинг асосида иудаизм ривожланган, христианлик ва ислом пайдо бЎлган”, шунингдек, буддизмнинг махаяна оқими ҳам зардуштийликдан озиқланган. “Шунинг учун, - деган у, - жаҳон динларининг барча жиддий тадқиқотчилари зардуштийликни Ўрганадилар” 10 . Агар зардуштийлик қадимги Турон ва Бақтриядагина эмас, балки Арахозия, Сакистон (ҳозирги Афғонистон ва Шимолий Ҳиндистон), Форе, Мидия, Парфия, Ассурия, Вавилония, Лидия, Ликия ва Капподония (Кичик Осиё), Греция, Сурия, Фаластин ҳудудларига ҳам тарқалгани ҳисобга олинса, уни ҳақли равишда жаҳонга тарқалган биринчи дин дейиш мумкин. Зардуштийликнинг Марказий Осиёда вужудга келганлиги, у жаҳон маданий ҳаёти (цивилизацияси) га кЎрсатган зЎр таъсирини инкор этиш қийин. Бу дин ҳақидаги маълумотларга эга бЎлишимизда аввало инглиз Д.Ж.Бугер, сЎнгра француз тадқиқотчиси А.Дюпперондан миннатдор бЎлишимиз лозим. 1755 йилда Дюпперон Ҳиндистонга илмий сафар қилиб, у ердаги зардуштий (маздаий) лар орасида уч йил яшаган, уларнинг ибодатлари, урф- одатлари билан яқиндан танишган ва “Авесто” ни француз тилига таржима қилган. Ҳозир “Авесто” нинг тЎртдан бир қисмини энг нодир нусхаси Бомбайдаги Кама шарқшунослик институтида сақланмоқда. У 1915 йилда кЎчирилган бЎлиб, 672 бетдан иборат. “Авесто” нинг /арбий Европа, Эрон ва Ҳинд тиллари орқали бизга маълум бЎлгани учун ундаги номлар ва 10 Мэри Бойс. ЗороастрийцЎ. Верование и обЎчаи. 2-е издание, исправленное. М.,1988, С. 4.

www.arxiv.uz терминлар, афтидан аслига мос келмайди. КЎпгина осориатиқалар, исмлар, жойларнинг номлари ҳиндча тус ёки ҳинд-европа тилларига хос шакл олган. Ундаги туркона жиҳатлар кам қолган. Ҳар бир соҳада биринчи иш, илк қадам, дастлабки кашфиёт бағоят қадрланиб, инсоният бу қадамни бошлаб берган кишиларни миннатдорчилик туйғулари билан доимо эслаб туришни Ўз бурчи деб ҳисоблаб келмоқда. Шу маънода жаҳон динлари кейинги 2,5- 1,5 минг йил давомида такомиллашган, уларнинг маросимлари, урф- одатлари, расм-русумлари нечоғлик хилма-хил тус олган бЎлмасин, улар барибир Зардушт асос солган якка худочилик эътиқодларининг вориси ҳисобланиши керак. Улуғ ватандошимиз Зардушт Сепитоманинг тарихда, маданий тараққиётда Ўйнаган буюк ролини тиклаш орқали Ўз миллий қадриятларимизни ҳам тиклаган бЎламиз. Марказий Осиёликлар, жумладан Ўзбеклар ҳам миллий адабиётлар харитасида Хитой, Ҳиндистон, Греция, Эрон, Арабистон, Европа халқлари орқасидан доимо эргашиб юрадиган халқ бЎлмаганлиги, у Ўз мустақил фикрлаш қобилиятига эга эканлиги жаҳон афкор оммасига аён бЎлиб қолади. Бизнинг кунларимизда энг кичик халқлар, элатлар ҳам жаҳон ҳамжамиятлари орасида Ўз Ўринларини топиш учун Ўтмишларини илмий асосда тиклашга интилмоқдалар. Баъзи кЎп сонли ва қудратли миллатлар эса бошқа халқлар маданияти ва қадриятларини Ўзлариники қилиб кЎрсатишгача бориб етмоқдалар ва кЎпинча бунни исботлашга муваффақ бЎлмоқдалар. Аммо туркий халқларнинг бундай қалбаки ишлар билан шуғулланишлари учун ҳожат йЎқ. Улар тарихнинг “ичкариси” га кириб боришдан қайтмасалар ва босқинчи- келгиндилар қадриятлари доирасидан чиқиб олишга ақллари етиб қолса, бас, бой ва ибратомуз тарих тикланади; шунда Ўзбекнинг ҳам кЎзи очилиб, истиқлол сари интилишда қудратли кучга эга бЎлиб қолади. Бу эса унинг миллат сифатида Ўз миллий манфаатларини тЎла-тЎкис англаши, натижада махаллийчилик, уруғ- аймоқчилик, сепаратизм иллатларидан холи бЎлиш учун кафолат бЎлиб қолиши мумкин ва лозим.

www.arxiv.uz

www.arxiv.uz Адабиётлар: 1. Қуръони Карим. 2. «Авесто китоби» «тарихимиз ва маънавиятимизнинг илк ёзма манбаи». Мавзусидаги илми амалий семенар материаллари. 3. Библия. Москва, 1997. 4. Исхоқов М. Халк дахосининг қадимги илдизлари ва куртаклари. Тил ва адбиёт таълими журнали №2 1992 й. 5. Кулаков А.Е. Религии мира. М., 1996.сс 150-173. 6. Яхудий ой-қуёш календари. М., 1990. 7. Беруний Абу Райхон. Танланган асарлар. V том. Т., 1973, 157-167-бетлар. 8. Беруний Абу Райхон. Қадимги халқлардан қолган ёдгорликлар, Танланган асарлар. I том. Т., 1968. 9. ЖЎраев У., Саиджонов Й. Дунё динлари тарихи. Т., “Шарқ“, 1998. 10. Махмудов Т. «Авесто» хақида. Т., 2000 й. 11. МЎминов А. ЮлдошхЎжаев Х, Рахимжонов Д, Комилов М, Абдусатторов А, Орипов А. Диншунослик. Дарслик, Т., Мехнат, 2004. 12. www.ziyonet.uz

Похожие

Ислом Каримовнинг миллий-маънавий тикланиш концепцияси ва унинг миллий мустақилликни мустаҳкамлашдаги аҳамияти

Мустабид шуролар хукмронлиги даврида миллий озодлик харакатлари

1916 йилги миллий-озодлик қўзғолони. Жадидлар фаолияти

Гоя ва мафкура

Узбекистон республикаси миллий архив фонди ҳужжатларига илмий-маълумотнома аппаратини