1916 йилги миллий-озодлик қўзғолони. Жадидлар фаолияти - История - Рефераты

1916 йилги миллий-озодлик қўзғолони. Жадидлар фаолияти

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

79.9912109375 KB

1916 йилги миллий-озодлик қўзғолони. Жадидлар фаолияти 1910 —1914 йилларда Туркистон ўлкасида миллий ўзликни англаш жараёни кучая бошлади. Мустамлака маъмурияти идо-ралари 1911 йилда Фарғона вилоятида «идора тартибларига ва жамоат осойишталигига қарши курашдан гувоҳлик берувчи» 833 та, 1913 йилда 1220 та «жиноий иш» қайд этганлар. Сир-дарё вилоятида эса шундай айблар билан 1911 йилда 3487 киши, 1913 йилда эса 5494 киши жавобгарликка тортилган. Бу рақамлар маҳаллий халқ ўртасида мустамлакачилик зулми ва истибдодига қарши кураш муттасил ўсиб борганлигини кўрсатади. 1912 йили Тошкент яқинидаги Троицкий лагерида турган сапёрлар қўзғолони бостирилгач, генерал-губернатор унинг ма ҳаллий аҳолига таъсиридан чўчиб, вилоят ҳарбий губернаторла- рига «Андижондагига ўхшаш чиқишларга йўл қўймаслик учун» кескин чоралар кўриш зарурлигини буюргани ҳам ўлкадаги озодлик ҳаракатида кўтарилиш кайфиятидан дарак берар эди. Самсонов 1898 йилги Андижон қўзғолонини эслагани ва ана шундай озодлик чиқишларининг бўлишидан чўчиганида катта асос бор эди. Махфий полиция айғоқчилари жойларда ишчи-лар ҳаракатига янгидан ташкил топаётган социал-демократлар ва эсерлар бош-қош бўлаётгани ҳамда маҳаллий аҳоли ўртаси-дан етишиб чиққан жадидлар фаолиятининг «зарарли таъсири» ҳақида ахборотлар юборган. Сиёсий разведка Туркистон ўлка сида «Ёш сартлар», Бухорода «Ёш бухороликлар», Хивада «Ёш хиваликлар» деб аталган ташкилотлардаги жадидлар раҳбарлари билан астойдил шуғуллана бошлади. Туркистондаги рус махфий сиёсий разведка ва контрразвед-каси «Туркистон район муҳофаза бўлими» (ТРМБ) деб бежиз аталмаган. У чиндан ҳам ўлкадаги рус мустамлака тузумининг муҳофазачиси — империя ҳукуматининг Туркистондаги сергак қўриқчиси эди. Унинг архивида

ўлканинг иқтисодий, ижтимо-ий-сиёсий, маданий ҳаётининг барча соҳалари кенг қамраб олинган ва ҳамма катта-кичик воқеалар ўз аксини топган ҳуж- жатлар тўпланган. Туркистон ўлкасининг 1914—1917 йилларда-ги аҳволини ёритишда ТРМБ материаллари тадқиқотчи учун қимматли манба бўлиши мумкин-. Меҳнаткашлар аҳволи. Биринчи жаҳон уруши бутун Россия империяси, шунингдек, Туркистон ўлкаси аҳолисининг ҳам аҳволини оғирлаштирди. 1914 йил 26 июлда Туркистон ўлкаси «фавқулодда муҳофаза ҳолатида» деб эълон қилиниб, миршаб-лик назорати кучайтирилди. Ҳар қандай ташвикса.>тарғибот таъқикланиб, тартиб бузганларга Махсус қўмита тонтан 5.00 рублгача жарима солиш, ё ўн ой муддатга қамащ ҳуқуқи белги- ланди. Аммо, шунга қарамай, янгидан пайдо/бўлган социал - демократлар ва эсерлар ташкилотларининг яширин фаолияти давом этиб, корхоналарда иш ташлашлар тўхтамади. ТРМБ агентураси 1914 йил июлида Тошкент Бош темир йўл устахона-ларида ишчиларнинг урушдан норозиликлари ва ҳукуматга қарши кайфиятлари ҳақида хабар берди. Мавжуд тузумдан норозилик^ Ўзбек ишчи, ҳунармандлари ўртасида ҳам кучайди. Ҳозирги Ўзбекистон ҳудудида жойлаш-ган 425 саноат корхонасидан 220 таси пахта тозалаш, 76 таси кўн-тери ишлаб чиқариш, 32 таси пилла қуритиш заводлари бўлиб, уларда 18 минг ишчи кунига 12—14 соатдан оғир шаро-итда меҳнат қилган. Темир йўл ишчилари сафида туб миллатли ишчилар 4,5—5 мингни ташкил қилган. Худди шу темир йўл соҳасидаги қора ишда, қурилишларда ва малакали касблардаги ишчилар инқилобий фирқалар таъсири остида ўз ҳақ-ҳуқуқла-рини таниб, миллий ўзлигини англай бошлаган эдилар. Тош кент Бош темир йўл устахоналаридаги кураш қозонида қайна-ган Ўзбек ишчилари уларга яловбардор бўлишган. Шулардан бири Қосим Эшматов эди. Етим қолган бола қўшни рус темир йўлчисининг ёрдамида ишга жойлашади ва ўзи каби тенгқурла-ри билан инқилобий курашга тортилади 1 .

Келажакда темир йўлчиларнинг қўни-қўшнилари ва ҳам- маҳалладагилардан кўп киши шу устахона ишчилари сафи-дан жой олди. Шу жараён шоҳиди бўлган Н. Муҳамедов Миробод маҳалласида яшагани, унда рус темир йўлчилари кўп бўлиб, уларнинг болалари билан бирга ўсгани, отаси Ниёз Ризамуҳамедов ва акаси Абдусамад Ниёзовлар Тошкент Бош темир йўл устахоналарида ишлаганликларини ҳам эс-лайдилар. Устахонада 1903 йилдан бери ишлаб келган ака-ука Ҳаитбоевлар қариндошлари Ёдгор ва Олим Раҳимовни ва унинг маҳалладошларини ўз ишхоналарига киришларига ёрдам беришган. «Устахонадаги иш мобайнида, — деб эслай-ди Ёдгор Раҳимов, — мен ва бошқа Ўзбек ишчилари рус ишчиларининг ички дунёсини ўргандик. Улар мамлакатдаги воқеалар ҳақида бизга қараганда кўпроқ нарсаларни били-шаркан. Капиталистлар ва помешчиклар манфаатини ҳимоя қилувчи жаҳон импералистик уруши фақат русларга эмас, балки Ўзбек халқига ҳам кўп уқубатлар келтирган. Ишчилар ўртасида норозилик кучая бошлади» 2 . Бинокор ишчи Жамол Камолов ана шу жараённи шундай эслайди: «Оғир меҳнат шароити Ўзбек ишчиларининг онгида ҳам озодлик учун курашиш керак, чинакам кураш олиб бориш керак деган тушунчани юзага келтирди ва мустаҳкамлади. Ўзбек бинокор ишчилари билан социал-демократик ташкилот аъзолари ўртасида алоқа ўрнатиш ва уни мустаҳкамлаш бораси-да Мирзааҳмад Мирҳодиев катта роль ўйнаганини ҳам айтиб ўтиш лозим. Бинокор ишчилардан Очил Бобожонов ва бошқа-лар ҳам социал-демократик ташкилот билан яқиндан алоқа боғлаб йўл-йўриқлар олиб туришди. Бош темир йўл устахона-ларидаги рус ишчилари биз билан жуда мустаҳкам алоқада эди. Мажлис ёки бошқа бирор йиғилиш ўтказиш мўлжалланса, улар бизни М.Мирҳодиев орқали огоҳлантиришарди. М.Мирҳодиев мажлис қаерда ва қачон бўлишини айтгач, О.Бобожонов, уста Баҳром Нормуҳамедов, Хонхўжа Улуғхўжаев, Акбархўжа Қо симхўжаев ва бошқалар билан бирга

Бош устахонага келар эдик. Бундай мажлисларда кўпинча рус ишчиларидан А.Пер-шин ва Н.Финкелыитейн, Ўзбек ишчиларидан О.Бобожонов ва бошқалар чиқиб сўзлагани эсимда» 1 . Туркистон ҳунармандларининг аҳволи ҳам оғир бўлган. Рус саноати молларининг рақобати уларни хонавайрон қи-либ, қўпчилигини охири ишчилар сафига олиб бориб қўш-ган. Ўлкадаги ҳунармандлар сони 100 мингдан ошиқ эди. Ҳунармандчилик саноати маҳсулотининг қиймати эса ўлка-нинг фабрика-завод маҳсулотлари қийматининг 22 фоизини ташкил қилган. Уруш ўлканинг қолоқ қишлоқ хўжалигига асосланган иқтисодиётига ҳам катта зарар етказди. Натижада ўлка аҳолисининг 90 фоизини ташкил этган деҳқон ва чор-вадорларнинг аҳволи ҳам мушкуллашди. 1916 йилдан ўлка нинг асосий экини бўлган пахтанинг экин майдони ҳам, ҳосилдорлиги ҳам камайиб кетди. Пахтага ихтисослашган рус фабрикантлари, ўз навбатида пахта нархини барқарор-лаштиришга интилиб, охири ҳукумат ёрдамида тайёрланган пахтанинг қатъий нархда бўлишига эришдилар. Аҳволни ях- шилаш мақсадида Москва шаҳрида пахтани қайта ишлаш фабрикаларини хом ашё билан таъминловчи қўмита ҳам ташкил этилди. Меъёрий нархларнинг белгиланиши пахта-корларнинг норозилигини кучайтирди. Пахта топширишдан оммавий бош тортиш бошланиб кетди. Натижада фабрикант-лар икки йил мобайнида белгиланган нархларга маълум да-ражада қўшимча ҳақ тўлашга мажбур бўлдилар. Деҳқонлардан олинадиган расмий солиқларнинг ҳажми ҳам кун сайин ортиб борди. Туркистонда ер солиғи 1914 йилда 6859021 рубл бўлган бўлса, 1916 йилга келиб бу рақам 14311771 рублни, яъни икки баробарни ташкил қилди 2 . 1915 йилда эса махсус ҳарбий солиқ солиниб, у пахтакорлар учун ҳар пуд пахтадан 2 рубл 50 тийинни ташкил қилди 3 . Ўша 1915 йили солиқларнинг умумий миқдори 38329000 рублни ташкил қилди. Рус мустамлакачилари империя тўқимачилик саноати манфаатларини ҳимоя қилиб, пахтага, бозор иқтисо-диёти қонунларига хилоф равишда, қатъий нарх

— пудига 24 рубл белгилади. Натижада пахтакорлар бир йил ичида 60 миллион сўм зарар кўрдилар. Агар 1913 йилда пахта нархи 50 фоиз оширилган бўлса, бошқа зарур моллар нархи 400— 500 фоизга кўтарилди. Нон нархи эса 6 баробар ошди 1 . Чай-қовчилик авж олди. Судхўрлик кучайди. Озиқ-овқат таъминотининг қийинлашуви сабабли Туркис-тонда меҳнаткашларнинг норозилиги кучайди. Нарх-навонинг ошиши йирик ер эгалари, капиталистлар, савдогарлар ва чай- қовчиларга қўл келди. Натижада улар катта фойда кўра бошла- дилар. Рус мустамлакачилари Туркистондан уруш йиллари 59 миллион пуд пахта, 8,5 миллион пуд пахта ёғи, 950 минг пуд пилла, 2925 минг пуд тери, 300 минг пуд гўшт, 229 минг пуд совун, 474 минг пуд балиқ олиб кетишди. Фронтга аҳолидан 70 минг от, 12 минг туя, 38 минг квадрат метр ги- лам- наматлар, 2400 минг рубл нақц пул йиғиб олдилар. Худ-ди шу даврда гуруч, гўшт, қанд, пойафзал ва газлама нархи бир неча марта кўтарилиб, деҳқону ҳунарманд ва ишчи рўзғорини мушкул ҳолга солди. Айнан шу шароитда подшо-нинг бу оилаларни боқувчисиз қолдирадиган мардикорликка сафарбарлик ҳақидаги фармони халқ сабр косасини тўлдир-ган сўнгги томчи бўлди. Рус қўмондонлиги ўзининг Германия ва Туркияга қарши урушидаги нўноқлиги, уқувсизлиги туфайли ўринсиз қурбонлар бериб, Россиянинг урушга тараддуди пухта бўлмаганини кўрсатди. Бунинг устига оғир иқтисодий аҳвол, қурол-яроғнинг етишмаслиги армиянинг кайфиятига ёмон таъсир кўрсатиб, қисмларда инқилобий фирқалар фаолияти кучайди. Фронт ор-қаси ҳам армия учун таянч бўлолмайдиган аҳволда эди. Бу ерда ҳам урушдан норозилик кучайиб, рус «аёлларининг ғалаёнла-ри» кўпайиб кетаётган эди. Дўпписи тор келиб қолган рус қўмондонлиги уруш оғирлигини мустамлакалар елкасига ор-тиб, уларни аёвсиз эзиш сиёсатига ўтди. Олий Бош қўмондон штаби «армия эҳтиёжлари учун салмоқли миқцорда куч ажра- тиш»ни ҳарбий вазирликдан зудлик билан талаб қилди.

Бу куч-ни ҳарбий вазирлик мустамлакалардан тўплашга қарор қилди. Император Николай II имзо чеккан ва 1916 йил 25 июнь куни эълон қилинган «Империядаги рус бўлмаган эркак аҳолини ҳаракатдаги армия районида мудофаа иншоотлари ва ҳарбий алоқа йўллари қуриш учун олиб бориладиган ишларга, шу-нингдек, давлат мудофааси учун зарур бўлган бошқа ҳар қан дай ишларга жалб қилиш ҳақида» 1 фармонга кўра Туркистон, Сибирь ва Кавказ халқларидан 19 ёшдан 43 ёшгача бўлган эркакларни сафарбор қилишни кўзлаган эди. Лекин фармон- нинг бундай тарзда Туркистон ўлкасига мутлақо татбиқ этиб бўлмаслигини тажрибали подшо амалдори, собиқ ҳарбий вазир А. Н. Куропаткин ҳам тушунган эди. У вазир ёрдамчиси гене рал Фроловга Россияда икки йилдан бери давом этиб, ниҳояси кўринмаган бу тадбирни, яъни урушга 19—43 ёшли аҳолини сафарбар қилиш масаласи ҳал бўлмаган ҳолда уни чекка ўлка- ларга тадбиқ этиш ноўринлигини кўрсатгани бежиз эмас. Туркистон генерал-губернаторига Фармонни тезликда амалга ошириш буюрилиб, Сирдарё вилояти зиммасига 87 минг, Самарқандга 88 минг, Фарғонага 50 минг мардикор юбориш вазифаси юклатилди. Фарғона вилояти бошқаларга қараганда анча енгил мажбурият олди — ҳар беш хонадон- дан бир мардикор берадиган бўлди. Бундай имтиёзнинг са- баби шунда эдики, водий рус тўқимачилик саноати учун бой хом ашё макони бўлиб, у билан йирик рус саноатчилари манфаати боғлиқ эди. Фарғонадан кўп ишчи кучининг са фарбар қилиниши рус саноатчилари учун зарур пахта тола- сининг камайиб кетиши ва мустамлакадан олинувчи устама фойданинг пасайиб кетиши демак эди. Пахта яккаҳокимлиги ўз кучини 1916 йил 2 июлдаги Тошкентда бўлиб ўтган олий амалдорлар кенгашида ҳам кўрсатди. Губернаторлар ва мет рополия вакиллари кенгашида Санкт-Петербургда белгилаб қўйилган пахта тайёрлаш режасини бажариш учун зарур ишчи қўллар миқдорини сақлаб қолиш масаласи биринчи ўринга қўйилди. Пахта экини майдонларининг 50 фоизини ташкил қилган районларда белгиланган мардикорларнинг ол- тидан бир қисми, 25 фоизини ташкил этган жойларда 50 фоизи олинадиган бўлди.

Фарғона вилоятининг пахта етиштирувчи Қўқон, Наманган, Андижон ва Марғилон уездларининг 86 волостидан 54 тасида пахта учун ажратилган ер майдони 50 ва ундан кўп фоизни ташкил этганлиги ҳисобга олинса, вилоятнинг пахта етишти рувчи волостларининг ярмидан купи учун анча қулай шароит- лар яратилганлиги маълум бўлади. Бу волостларда уруш орти хизматига жалб қилиниши лозим бўлган ишчилар сони, бир сўз билан айтганда, Туркистоннинг бошқа вилоятларига нисба- тан 6 баробар камайтирилди ва шу ҳақда қарор чиқарилди. Аммо фармон ижроси рус мустамлака тузумининг олий бўғи-нидан тортиб қуйи поғонасигача ярамас эканлигини кўрсатди. Эллик йил давомида чоризм истибдодининг асоси бўш эканли гини исботлади. Ўлка маъмурияти ижтимоий-иқтисодий ва си- ёсий тараққиёт талабларига жавоб беролмаслиги, унга тўғаноқ бўлиб қолганини рўй-рост намойиш қилди. Мардикорлар рўйхатини тузишда қуйи маъмуриятнинг ўзбошимчалиги ва Фарғона вилоят ҳарбий губернатори генерал Александр Гиппи- уснинг вазифасидан четлатилиши ана шу фикрни яққол тас- диқлайди. Улкада 40 йилдан зиёд хизмати билан қуйи маъ- мурликдан Самарқанд ҳарбий губернатори лавозимига кўтарил- ган Н.СЛикошин ҳам рус ҳокимияти вакилларннинг ноқобил- лигини шундай таърифлаган: «Норозилик ҳаракати кўтарила борди, гоҳ у ер, гоҳ бу ерда ур-йиқитлар ва ўлдиришлар содир бўлди. Маҳаллий амалдорларнинг тушунтиришлари ва огоҳлан-тиришлари халққа таъсир қилмади. Маъмурларнинг сўзларига халқнинг мутлақо ишончи қолмади». Подшо фармони эълон қилинмасдан олдин Андижонда мустамлакачи маъмурлар халқ- ни алдаб, сизларнинг ўғилларингизни фронтга олмаймиз, шу боис армияни қўллаб, унга отлар ва бошқа керакли нарсалар билан ёрдам берсангиз бўлади, деб алдагани ва бировга ишон- ган аҳоли фронт учун кўпдан-кўп моддий сарф-харажатлар қилгани ҳам маълум бўлади 1 . Фарғонада 10 йилдан бери губернаторлик қилиб келаётган генерал- лейтенант АТиппиуснинг эса «халқ ишончини қозо-ниш» ва «подшо амрини тинч йўл билан бажариш» учун қил- ган барча ҳаракатлари зое кетди. Россия

империяси учун бу бой мустамлакани сақлаб қолишга уринган тадбиркор генерал-ни марказ тушунишга қодир бўлмади. Мустамлака сиёсатини нозик қўллаш тарафдори бўлган АХиппиус маслакдоши гене рал Н.Ликошинга 8 июлда йўллаган мактубида сафарбарлик ишлари «ҳозирча осойишта кечмоқца» 2 деганида Фарғонада чинакам иш бошланмаган эди. Гиппиус 15 июлда «Фарғона вилоят ведомости» да подшо фармони билан баробар аҳолига ўзининг мурожаатини ҳам эълон қилди. Бу мурожаат намойиш тарзида араб имлосида, Ўзбек тилида берилди. Унда губернатор мардикорлар давлат томонидан тўла- тўкис таъминланиши, одамлар ўзлари ўрнига бошқа одам ёллаб юборишлари ҳам мумкинлигини айтган. У Тошкентга қуйидагича илтимоснома юборди: 1) темир йўлни қўриқлаш учун минг аскар ва рус посёлкаларини ҳар эҳтимолга қарши ҳимоя қилиш учун бир дружина юбориш; 2) жабҳа приставлари ихтиёрига 600 казак жўнатиш; 3) вилоятни ҳарбий ҳолатда деб эълон қилиш; 4) ҳарбий губернаторга бош қўмондон ҳуқуқини бериш. Сафарбарлик тўғрисидаги фармоннинг эълон қилиниши аҳоли ўртасида қонли воқеаларнинг вужудга келишига сабаб бўлди. 1916 йил 10 июлга келиб, Эски Марғилон, Қўқон, На манган, Андижон, Чу с т ва бошқа жойларда катта ғалаёнлар содир бўлди. 11 июлдан 15 июлгача Фарғона вилоятининг тур- ли жойларида сафарбарликка қарши ошкора талаблар билан чиқишлар бўлиб ўтди. Гиппиус жойларда аҳолининг ғалаёнла- ри ҳақидаги хабарларга асосланиб, генерал-губернаторга «халқ ғалаёни нима сабабдан келиб чиқишидан қатьи назар, у ўз тараққиёти давомида диний ва сиёсий заминга кўчиши хавфи бор» 1 , деб уни огоҳлантиради. У 17 июлда рўза тугаб, 18 июл дан ҳайит уч кун давом этилишини эслатган ҳолда, бу кунлар «тўполон чиқиши учун жуда қулай» эканлигини уқтиради. Гип пиус подшо фармонини айнан Фарғонада қўллаб бўлмаслигини ёзади. У маҳаллий шарт-шароитлардан келиб чиқиб, подшо фармонига «ўз билганича тузатиш ва чекинишлар киритажаги- ни, бундан мақсад йирик тартибсизликларга йўл қўймаслик- дир», деган мазмундаги телеграмманинг бир нусхасини Тош-кентга, иккинчи нусхасини эса Петербургга, Бош штабга юбо-

ради. Тажрибали сиёсатчи ва тадбиркор генерал ён босишлар, қисман чекинишлар ва ҳатто Қуръони Каримни ҳам ишлатиш билан қўзғолон чиқармасликка уринади. Катта оломоннинг кўз ўнгида губернатор бошига салла ўраб, елкасига тўн ташлаб, Қуръондан суралар ўқийди. Лекин, ҳар қандай уринишлар ту-гал натижага олиб келмаслигига кўзи етгач, охирги чорани қўллайди. Вақтдан ютиш мақсадида у 27 июлда подшо фармо- ни ижросини тўхтатиб туриш ҳақида кўрсатма беради. Бундай дадил ва қалтис ишни асослаб, губернатор зўравонлик ишла- тилса, «исёнга доим мойил» ва «ҳамиша ғазовот руҳи уфуриб турадиган» Фарғонада аҳоли қисман тоғларга чиқиб кетишига, қисман қароқчилар тўдасига қўшилиб кетишига, асосан эса диний ва сиёсий шиор остида очиқчасига кўтарилиб кетишига урғу беради. Гиппиус олий қўмондонликка Туркистон рус дав- лати учун қудрат манбаи бўлиб қолиши мақсадида шундай қилингани маъқуллигини айтади. 2 Аммо марказ унинг далилла- рини қабул қилмай, ҳатто фармонни бузишда ва мусулмонлар- га ён босишда айблаб вазифасидан бўшатади 3 . Унинг ўрнига ўтакетган шовинист, калтадум полковник П.Иванов тайинла- нади. У табиий равишда тезлик билан фармонни бажариш ҳамда очиқдан-очиқ ҳарбий жазолар қўллашга киришади. 1916 йил 4 июлда биринчи бўлиб Хўжанд халқи қўзғолон кўтарди. 7 минг кишилик оломон полиция бошқармасига ҳужум қидди, лекин зудлик билан қалъадан етиб келган рус аскарлари ҳамда полициячилар уларни ўққа тутдилар. Икки киши ўлиб, бир одам ярадор бўлди. Уша куни Хўжанд тумани- га қарашли Кўстакўз қишлоғида одамлар мингбоши ҳовлисига бостириб кириб, уни дўппосладилар. Хўжанд билан бир вақтда Самарканд, Жиззах ва Каттақўрғон туманларида ҳам ғалаёнлар бошланди. Айниқса, 1905—1907 йилларда деҳқонлар ҳаракати кўтарилган Даҳбед волостида воқеалар бирмунча жиддий туе олди. Бир неча минг кишилик деҳқонларга илғор Ўзбек зиёли- си Усмон Абдурасулов бошчилик қилди. Улар мингбоши Ҳай- дар Қосимжонов ва унинг мирзаси Қобуловни тошбўрон қилишди. Миллатпарварлик туйғуси кучли бўлган жадидлар вакили Усмон Абдурасулов мукаммал қуролланган рус аскарла ри билан

олишувда 30 га яқин маслакдошлари билан асир олинди. Қайнар волостига қарашли Афғон қишлоғида оломон мардикорлар рўйхатини тузган элликбоши ва оқсоқолларни калтаклади. Қўзғолонни бостиришга шахсан Қўқон тумани бошлиғи ёрдамчиси подполковник А.Китаев етиб келди. 10 киши ҳибега олиниб, қамоққа жўнатилди. Худди ўша 8 июль куни Найманчада асосан аёллардан иборат оломон подполков ник Китаевни тошбўрон қилдилар. 9 июлдаги ахборотда Ара- вон бўлисида мингбоши, унинг мирзаси ва миршаби ўлдирил- гани, Андижон шаҳрида эса мадрасадан чиққан талабалар тўпланишгани ва аскарлар билан тўқнашувда улардан 10 киши яралангани хабар қилинган 1 . Найманчадаги қўзғолонда минг боши ўлдирилиб, аскарлар билан тўқнашувда 316 киши ҳибега олинган 2 . Қўқон туманбошиси полковник К. Мединский Ганжиравон қишлоғида оқсоқолнинг уйини ва мардикорлар рўйхатини ёқиб юборган қўзғолончилардан 139 кишини Қўқон турмасига жўнатди 3 . Худди шу 9 июль куни Қўқон мадрасаси талабалари миршаблар билан тўқнашиб, улардан 22 киши яраланди. 11 июлда эса Чопаргузар даҳасида аҳолининг полиция билан тўқнашувида 130 киши қамоққа олинди. К.Мединский Қўқон шаҳар ноиби IV Давлат Думасининг собиқ аъзоси Солиҳжон Муҳаммаджоновни ўз уйига чақириб, уни Давлат Думасида Туркистонни идора этиш ҳақидаги Низомнинг 4-бандини ол-дириб ташлашга эришганликда айблаб, ёмон сўзлар билан ҳақоратлаб, мана энди сенга ўша 4- бандни кўрсатиб қўямиз, деб тазйиқ ўтказдики, бу ҳам қўзғолоннинг янгидан авж оли- шига сабаб бўлди 4 . 12—15 июль кунлари Файзиобод, Ҳазратшо, Риштон, Қундош, Яйпан, Бачкир қишлоқларида аҳолининг жуда катта ғалаёнлари бўлиб ўтди. Қисқаси, 1916 йилнинг июлида Қўқон туманининг барча қишлокларини қамраб олган қўзғолон бутун водийга ёйилди. Мустамлака маъмурияти бер- ган маълумотларга кўра, Фарғона вилоятининг 17 жойида аҳолининг ҳарбий қисмлар билан қонли тўқнашуви бўлиб ўтган. 9 июль куни Андижонда ҳам одамлар қўзғалди. Маҳал- лий амалдорларни дўппослаган улкан оломон эски шаҳардан янгисига — Скобелев номли катта куча орқали йўл олди.

Ан-дижонликлар 1898 йилдаги воқеаларни унутмаган, интиқом ути энди баралла аланга олган эди. Улар Гултепа майдонида туман- боши И. Бржезицкий билан учрашишади. У казаклар ва поли- циячилар қуршовида туриб, оломоннинг талабларини эшитиб, казакларга уларни ўққа тутишни буюради. Натижада 3 киши ҳалок бўлиб, 12 киши ярадор бўлади 1 . Андижон уезди бошлиғи вазифасини бажарувчи 1916 йил 27 сентябрда Туркистон район муҳофаза бўлими бошлиғига йўллаган хатида 9—16 июль кунларидаги қўзғолон тафсилотини баён қилган 2 . 9 июль куни Андижон шаҳрининг 2-қисмида Гултепа май-донидаги «туземецлар оломони» амалга оширган тартибсизлик-ларни бостириш чоғида алоҳида Урол казак юзлигидан Кунтаев бошига тош тегиб жароҳат кўрди. «..туземецлар»дан 3 киши ўлди, 8 киши ярадор бўлди. Қўзғолон бошлиқларидан 22 киши ушланди, тергов органига топширилди. 10 июлда Олтинкўл бўлисига қарашли Далварзин қишлоғида қўзғолончилар бўлис бошлиғи Мулла Ҳакимбек Мулла Рўзибеков ва унинг ҳамроҳ-лари (Темирбой Памғамбарқулов, Каримжон Абдуваҳоб Хў жаев)ни ўлдирдилар. Қўзғолон бошлиқларидан 32 киши ушла ниб қамоқхонага топширилди 3 . 11 июлда Майгир бўлисининг Чувама қишлоғида кўтарил- ган қўзғолонда «туземецлар оломони» Чувама элликбошиси Қипчоқбой Боймирзаевни ўлдирдилар. Қўзғолон раҳбарлари-дан 16 киши ҳибсга олиниб, терговга берилди. 12 июлда Балиқчи бўлисидаги Холмурод-Қўрғонча қишло ғида қишлоқ оқсоқоли Эсон Али Раҳимқулов ўлдирилиб, қўзғолон ташкилотчиларидан 2 киши қамоққа олинган. Худди шундай қўзғолон «туземецлар оломони» томонидан Ёрбоши бўлисидаги Бекобод қишлоғида, Султонобод жабҳасидаги Сўфи қишлоқ, Норин бўлисидаги Чўжа қишлоғида бўлиб ўтди 4 . Ан дижон туманининг Капа, Ҳиндимозор, Кўтарма, Эйлатон, Миробод, Хўжаобод (Балиқчи бўлисидаги), Урмонбек қишлоқ- ларида қўзғолонлар ҳам бўлиб ўтди. Қўзғолон қатнашчилари- дан талайгина қисми ҳибсга олинди.

10 июлда Марғилон халқи курашга қўзғалади. Шаҳар мар-казида жойлашган Ўрдада 25 минг кишилик оломон полицмей стер П. Пахотин, мингбошилардан Маҳмудбек Шаҳрихонов, Мавлонбек Бадалбоевни қуршаб олади. Полицмейстерга гапи-ришга хам имкон бермай, оёғи тагидаги тахтани уриб синдири-шади. Ушанда мингбошилар, бош миршаб ва уларнинг тўрт ҳамроҳи уриб ўлдирилади. Қўзғолончилар кино уйини остин-устун қилиб, подшо суратини ерга уриб топтайдилар. Чинни-хон Иброҳимова бош бўлган аёллар Исо элликбошини ўлди-ришади. Эркаклар деҳқон Йўлдош Охунбобоев бошчилигида мингбоши идорасини ёндиришади. Қўзғолончиларга қарши юборилган 6-Оренбург полки казаклари 63 кишини ўлдириб, юзлаб одамларни ҳибсга оладилар. 11 июлда Наманганда кўтарилган қўзғолон ҳам жиддий туе олди. Шу куни эрталаб Лаббайтоға даҳасининг Курашхона май-донида 1500 дан ортиқ киши тўпланди. Пристав В. Домбровский ва туман-уезд бошлиғи вазифасини бажарувчи капитан Румян цев: «Сафарбарликка чақириш бекор қилинган», деб, халқни ал-дамоқчи бўлганда, улар ёзма тилхат беришини талаб қилишди. Уларга қарши кучли қуролланган рота ташланди. Пулемётлар би- лан қуролланган рус аскарлари ротасидан қўрқмай жанг қилган-лардан 56 одам ҳалок бўлиб, 109 киши ярадор қилинди. Тадқиқотчиларнинг ҳисобига кўра, ^>арғона водийсида ма-ҳаллий маъмурият вакилларидан 34 киши қўзғолончилар томо-нидан ўлдирилган. Миллий-озодлик қўзғолони алангаси ўлка маркази Тош- кентни ҳам ўз гирдобига тортди. 11 июлда шаҳарда кўтарилган қўзғолон қатнашчиси Йўлчи Иброҳимов ўз хотирасида шундай воқеани келтиради: «Биз Жарариқдаги бойларнинг заводларида кун-тун тинмай ишлар эдик. Мардикор олиш сўзини эшитиб, 19 корхонанинг ишчилари қўзғолон қилишга тайёргарлик кўриш-ди. Қўзғолон куни эрталаб Олмазордаги полиция идорасига тўплана бошлади. Мен вақтлироқ бориб аҳволни билмоқчи бўлдим. Эшик олдида 4-даҳа пристави Мочаловга туппа-тузук кийинган бир чол таъзим қилиб турибди.

Чол Мочаловга халқ қўзғолон қилиб келаётганини айтди. Билсам, бу чол машҳур Ғиёсқори дума — Иброҳим ҳожилар томонидан юборилган жо-сус экан. Шу пайтда қўзғолон кўтарган оломон ҳам келиб қол-ди». Қўзғолончилар қамчисидан қон томган, Ўзбек аёллари, болаларини унинг номи билан қўрқитадиган Мочаловдан ҳам ҳайиқмай у бош бўлган полициячиларга ҳужум қилгани, ёрдамга етиб келган подполковник Савицкий қўмондонлигидаги пра-поршчиклар ротасига қарши жанг қилгани ва уларнинг сафида Рўзвонбиби Аҳмаджонова каби фидокор аёллар ҳам бўлгани-нинг ўзи, Тошкент қўзғолони оммавий туе олганини кўрсатди 1 . Тошкент қўзғолони. Пристав Мочалов Ўзбек аёли Рўзвонбиби Аҳмаджоновага ўқ узмоқца. Қўзғолончилар: «Ишчиларимизни бергандан кўра, ўлганимиз яхшироқ!», — деган қийқириклар остида рўйхатни йиртиб таш-лаш учун полиция биносига бостириб киришди ва Бошқарма биносининг деразаларини тошбўрон қилишди. Шунда пристав Мочалов халққа қарата ўт очишга буйруқ берди. Бундан ғазаб-ланган Рўзвонбиби Аҳмаджонова юзидаги чачвонни олиб таш-лаб: «Нега ёшларни ўлдиряпсизлар? Мени ўлдиринглар, аммо фарзандларимизни сизларга бермаймиз», — деб қичқирди. При став Мочалов ўз қўли билан бу аёлни ҳам отиб ташлади. Шу пайтда хотинларнинг қўзғолонда қатнашаётганлигини қоралаган

Обид уста Азизхўжаев калтакланади. Бу киши шаҳар касалхонасида ўлган. Прокурор айбномасида бу ҳакда шундай дейилган: «Марҳум Обид уста Азизхўжаевнинг укаси 11 июль куни кечқурун касалхонага борганда акаси жон беришдан олдин шундай дейди: «Мен полиция бошқармасининг тагида туриб, шовқин-сурон кўтариш ва тошбўрон қилиш, эркаклар турганда, хотинларга муносиб эмас, дедим. Шу ондаёқ кишилар ва хотин-лар мени кўчага судраб олиб чиқишди. Бу ерда кимлардир биқинимга пичоқ урди» 1 . Халқ ғазабининг чеки кўринмас эди. Қўзғолонга раҳбарлик қилганлар орасида Ғулом Камолов ва Очил Бобожонов каби қурувчи-усталар алоҳида ажралиб туришди. Эски Тошкентда юз берган қўзғолон Тошкент тумани меҳнаткашларининг ҳам чиқишига туртки бўлди. 13 июлда Тўйтепа бўлисининг мингга яқин аҳолиси волост йиғинида мардикорлик мажбуриятини ба- жаришдан бош тортдилар. Тошкент туманига юборилган пол ковник Афанасьевнинг жазо отряди қишлоқларга ўт қўйди, исёнчиларни эса суд ва терговсиз отиб ташлади. Мустамлакачилар воқеаларнинг бундай боришидан таш- вишга тушиб қоддилар. 1916 йил 17 июлда Николай II нинг фармони билан Туркистон ҳарбий округида ҳарбий ҳолат жо- рий этилиб, фуқаролик бошқаруви тўла равишда ҳарбий қўмондонлик ихтиёрига топширилди. Генерал-губернаторга ҳам бош қўмондон сифатида катта ваколатлар берилди. Тезлик билан жазо отрядлари тузилди. Жойларда ҳарбий гарнизонлар ва миршаблик қисмлари ишларини кўриб чиқиш учун ҳарбий- дала судлари ташкил этилди. Аммо қўзғолон алангасини бун дай фавқулодда чоралар ҳам тўхтата олмади. Қўзғолон 18 июл да Жиззахда шу қадар катта бўлдики, тарихчилар 1916 йилги қўзғолонни Жиззах қўзғолони деб атайдиган бўлиб қолдилар, Жиззах халқи ғазовот байроғи остида Назирхўжа эшон бош-чилигида янги шаҳарга йўл олишди. Туманбоши подполковник Рукин, бош оқсоқол Йўлдошев, пристав, тилмочлар ўлдирилди. Қўзғолончилар жазо отряди билан жангга киришиб, талафот-ларга қарамай, ҳужумни давом эттиришди. Темир йўл станция-ларидаги нефть захиралари ёндирилди, алоқа симлари

узиб ташланди. Обручево, Куропаткино, Ростовцево станциялари, 6-темир йўл кўприги бузиб ташланди. 3 мингдан ортиқ қўзғо-лончи Самарқанд сари йўл олди. Дуч келган мингбошилар, оқсоқолу миршаблар ўлдирилиб, мардикорлар рўйхатлари ёқиб юборилди. Подполковник Афанасьевнинг жазо отряди туман-даги қўзғолонни бостира олмади. Туркистон генерал- губерна-тори Жиззахга 13 рота аскар, 3 рота казаклар, 3 рота сапёрлар, 6 тўпли батарея — ҳаммаси бўлиб, 2,5 минг кишилик жазо отрядини юборди. Ўлка бўйлаб, халққа қарши уруш тажриба-сини орттирган малакали ҳарбийлардан жами 15 батальон, 42 тўп, 69 пулемётга эга 32 рота жанг бошлади. Бу Антанта итти-фоқида Германия — Австро-Венгрия ва Туркияга қарши жанг қилаётган рус армияси учун иккинчи фронт бўлди. Шунинг учун ҳам 1916 йил 13 декабрда IV Давлат Думасида сўзга чиққан ноиб А.Ф.Керенский «Уруш фронтларига янги бир фронт — Туркистон фронта қўшилди» деб вазиятга жиддий баҳо берган эди 1 . 1916 йили Жиззах туманининг Қилич қишлоғида жазо отря ди ва қўзғолончилар ўртасида сўнгги бор тўқнашув юз берди. «Аёвсиз қириш»га фармони олий олган полковник Иванов одамларни суд ва сўроқсиз отабошлади, юзлаб кишиларни дор-га осди. Эски Жиззах аёвсиз тўпга тутилиб, бутунлай ёндириб таш ланди. Жиззахда рус аскарларини ўлдиргани учун маҳаллий аҳолининг 1810 десятина энг ҳосилдор ери тортиб олинди. Мингдан ортиқ киши қамоққа олиниб, уларнинг купи қатл этилди ва сургун қилинди. «Қаҳрамонликлари» эвазига полков ник П.Иванов Фарғона ҳарбий губернатори лавозимига кўта- рилди. Генерал-губернатор императорга йўллаган мутлақо махфий ахборотида қўзғолон пайтида 97 рус аскари ўлдирилиб, 86 таси ярадор бўлгани ва 76 аскар бедарак кетгани, 7 рус амалдо- ри, рус аҳолисидан 2326 киши ўлдирилиб, 1384 киши бедарак йўқолганини ёзган 2 . Аммо генерал- губернатор Туркистонда курган талафотини аниқ ёзгани ҳолда, ваҳшиёна

ўлдирилган ўн

минглаб маҳаллий аҳоли ҳисобини бермайди. Аммо у бир ҳақиқатни яширмайди. Сўнгги 30 йил мобайнида, яъни Тур-кистон ўлкасини бошқариш ҳақидаги Низом тасдикланиб, куч-га кирган 1886 йилдан 1916 йилга қадар руслар ўтроқ маҳаллий аҳолига яқинлашиш ўрнига ундан узоқлашиб кетганини эъти-роф қилди. Аслида «Мардикорлар қўзғолони» деб аталмиш 1916 йилдаги миллий-озодлик қўзғолонида қурбонлар бениҳоя катта бўлган, миллиондан зиёд киши ҳалок бўлган. Туркистон аҳолисидан 673 минг киши ўлдирилган, 300 мингдан ортиқ аҳоли хорижга чиқиб кетган, 1 миллион кишининг мол-мулки талон-торож қилинган, аҳолидаги отларнинг 50 фоизи, сигир-ларнинг 39 фоизи, туяларнинг 55 фоизи,қўй ва эчкиларнинг 50 фоизи ўлган ва мусодара қилинган. 1 Ўлка аҳолиси кескин камайиб кетди. Аҳоли таркибида руслар, русий забонларнинг камайиши уларнинг фронтга олиниши ва Россияга кўчиб кети-ши билан ифодаланса, туб аҳолининг камайиши асосан 1916 йилги оммавий қирғин, очлик ва хорижий мамлакатларга чи қиб кетганликлари билан ифодаланади. Қўзғолонда қорақалпоқлар ҳам фаол иштирок этдилар. 1916 йил 24 июлда Шўрахон жабҳаси Тўрткўл бўлими Сахтиан жа-моаси аёллари бўлис бошқарувчиси Қозоқбой Абдикаримбоев-дан фронт орқаси ишчиларининг рўйхатини ва ўз эрларини ва ўғилларини мардикорликдан озод қилишни талаб қилиб чиқ-дилар. Бундай чиқиш 26 июлда Хўжаер жамоасида ҳам юз берди. Бўлиснинг барча қишлоқларидан 200—300 аёл ўз бола-лари билан Тўрткўлга келиб, солдатларга ташландилар. Казак соқчи командаси аёлларни тарқатиб юборди ва улардан бир нечтасини қамоққа олди 2 . 1916 йил 29 июлда Сарибий бўлиси аҳолиси (1 минг одам ча-маси, ичида кўпгина аёллар бор) болта, пичоқ, калтаклар билан қуролланиб, Шўрахон участкаси Сарибий бўлислик бошқар-масига йўл олди. Аҳолининг талабларига бўлис бошқарувчиси қўрс жавоб беради. Ғазабланган халқ Сарибий бўлис бошқарув чиси Содиқ Бояков ва унга қарашли учта оқсоқолни ўлдиради. Шундан сўнг улар Амударё бўлими бошлиғига ўз талабларини билдириш мақсадида Петроалександровскга йўл олади, лекин исённи

бостириш учун солдатларнинг келиб етганини эшитган қўзғолончилар уйларига тарқалиб кетади. Бўрибой Салманов, Оллониёз Худойназаров, Давлет Эшимбетов, Жаббор Қўшиқ, Султон Жабборбергановлар қўзғолоннинг фаол қатнашчилари эди. Авез Тўти Оразбейгамованинг номи ҳануз халқ хотирасида. Шўрахон жабҳаси бошқа бўлимларида ҳам ғалаёнлар бўлиб ўтди. 1916 йил 29 июлда Тўрткўл бўлиси Сахтиан, Хўжаер ва Тўрткўл жамоалари аҳолиси бўлис йиғинига қатнашишданбош тортиб, бўлис бошқарувчисига вакилларини жўнатишади. Ўзла-рининг талабларини қондиришга эришолмаган исёнчилар бўлис бошқарувчиси идорасини ағдар-тўнтар қилади ва отлиқ аскарлар казармасидан солдатлар етиб келгандан сўнггина ор-қага қайтади. Чимбой жабҳаси Бешяб бўлиси аҳолиси ҳам қўзғолон доми-га тортилди. 1916 йил 27 июлда уларга Эшим волостининг биринчи ва иккинчи овуллари, кейин Янгибозор ва Нукус бўлислари, 29 июлда эса Чимбой шаҳри ҳам қўшилди. 1916 йил 29 июль куни Чимбой исёнчилари қўлига тушган нарса билан қуролланиб, пристав идорасига йўл олади. Полиция пристави халқ арзларига рад жавобини беради ва вакиллардан бирини ярадор қилади. Дарғазаб чимбойликлар пристав идора сига ҳужум қилиб, подшо портретини ёқадилар, пристав Макел-жаняцни ўлдирадилар ва унинг яқинларини калтаклайдилар. Аммо исёнчилар казаклар томонидан тарқатиб юборилади. Бу қўзғолонда Жумон Маметқулов, Салима мулло Шалимова, Гул- зода Тонгирбергенова, Ойгул Мамбетова, Шамурод Сагатбаев ва бошқа кўплаб кишилар фаол иштирок этди 1 . Чимбой қўзғолони балиқчилар орасида ҳам кучли ғалаён-ларга сабаб бўлди. 1916 йил 4 августда Мўйноқда ғалаёнлар бошланди. Балиқчилар овчилик хўжайинига ҳужум қилди, унинг мол-мулкини яксон қилиб, гидрометрик постни эгалла-ди. Мўйноқ балиқчилари кетидан Ўрга овчилиги балиқчилари кўтарилди. Мўйноқ ва Ўрга балиқ овчиликларини қўриқлаш

учун 4-Сибирь ўқчи полки жўнатилди. Чор маъмурлари ҳарбий куч ишлатибгина қўзғолонни бос-тиришга эришдилар. 103 нафар қўзғолон иштирокчиси, шу жумладан, 18 аёл қамоқхонага ташланди. Ҳарбий трибунал қўзғолон раҳбарларининг бир қисмини осиб ўлдиришга, қол-ганларини эса Сибирга сургун қилиш билан турли муддатларга қамоқ жазосига ҳукм қилди. Қорақалпоқ эли 1916 йилги озодлик ҳаракатида фаол қатна-шиб чор маъмурларини жиддий хавф-хатарга солди 2 . Маъмури-ят томонидан кўрилган жазо чораларига қарамай қорақалпоқ-ларнинг мавжуд мустамлака зулмига қарши қатъий кураши давом этаверди. Жадидлар фаолияти. Туркистоннинг асл- фарзандлари бўл- миш жадидлар ўзлари узоқ йиллар ғоявий жиҳатдан тайёрлаган миллий-озодлик қўзғолонига ғоявий раҳбарлик қилдилар. Сиё-сий разведка ва махфий полиция идоралари ҳужжатлари шун-дан гувоҳлик беради. Туркистон жадидларининг етакчиларидан Мунаввар қори Абдурашидхонов ва Убайдуллахўжа Асадуллахўжаев оғзаки маърузалардан ташқари, амалда ҳам фаол бўлиб, рус мустамла-качиларининг кирдикорларини фош қилдилар. Шунинг учун ҳам улар маслақдошлари билан шовинистлар қахрига учради-лар. Чунки жадидлар уларнинг асл ният ва мақсадларини очиб ташлашга қодир кишилар эдилар. Жадидларнинг етакчи раҳбарларидан Убайдуллахўжа Аса дуллахўжаев мустамлака маъмуриятини фош этишда катта хиз-мат кўрсатди. 1916 йил июль ойида Андижон жамоатчилиги томонидан Петроградга вакил қилиб жўнатилган Вадим Чай кин ва Убайдуллахўжа IV Давлат Думасида Туркистонда рўй берган воқеаларни изохлаб бердилар. Шундан сўнг Давлат Ду-маси аъзоларидан Раевский, Виноградов, Таваккалов 21 июль куни Олий Бош қўмондонлик қароргоҳига — ҳарбий вазир номига телеграмма жўнатдилар. Телеграммада Туркистон ўлка-сининг рус аҳолиси ҳарбий мажбуриятдан озод этилгани ҳолда маҳаллий аҳолидан мардикор олиш сиёсий ва иқтисодий жи-ҳатдан хатарли эканлиги уқтирилди 1 .

Николай II Туркистон хусусида Давлат Думаси ноиблари талабини ҳисобга олиб, ўлкадан мардикорликка одам олиш муддатини 1916 йил 15 сентябргача кечиктириш ҳақида фар-мон чиқаришга мажбур бўлди. Император Ғарбий Фронт қўмондони А.Н.Куропаткинни Туркистон генерал- губернатори қилиб Тошкентга жўнатди. Бу ерда Ўрта Осиёни истило этиш да қатнашган, генерал М.Д.Скобелев дивизиясида штаб бош-лиғи бўлиб хизмат қилган генерал-адъютант Куропаткиннинг ўлка билан яқин танишлиги ҳисобга олинган эди. Тажрибали подшо амалдори халққа ўзини одил ҳоким сифа-тида кўрсатиш учун қўзғолоннинг келиб чиқишига сабаб бўлган амалдорларни жазолаш, одамларнинг шикоятларини диққат билан тинглашини эълон қилди. У ўзи билан бирга келган IV Давлат Думаси аъзолари Керенский ва Таваккалов билан ўлкани айланишга чиқди. Сафар давомида генерал-гу - бернатор номига кўплаб ариза-шикоятлар тушди. Давлат Дума си аъзолари билан яқиндан таниш бўлган Убайдуллахўжа Асадуллахўжаев рус тилини яхши билгани учун бу аризаларни таржима қилиб, генерал-губернаторни ҳақиқий аҳвол билан та-ништирди. Аризаларда баён этилган фактлар мустамлакачи маъмурларнинг бебошлигини яққол кўрсатар эди. Убайдуллахўжа мустамлакачиларнинг жойлардаги зўравон- лиги, порахўрлиги ва ўзбошимчалиги ҳақида кўплаб материал йиғ'иб ва таҳлил этиб, адвокатга хос зукколик билан генерал- губернаторга, Давлат Думаси вакилларига тақцим қилди. Куро-паткин рад этиб бўлмайдиган далиллар олдида ўзини уста сиё сатчи ва демократ қилиб кўрсатиш учун қалтис усулни ишла- тишга қарор қилди. У Андижон шаҳар бош оқсоқоли Шермат Алимқулов ва унинг рус ҳомийлари бўлган амалдорларни лаво-зимларидан четлатди 1 . 1865 йилда рус босқинчиларига қарши мардона жанг қилиб ҳалок бўлган саркарда Алимқулнинг ўғли Шермат мирза отасига зид равишда мустамлакачиларнинг со- диқ малайига айланган эди. Одамларга беҳад зулм ўтказиб, ҳокими мутлоқ бўлиб олган Шерматни ҳам лавозимидан олиб ташланиши катта шов-шувларга сабаб бўлди. Бу ерда Куропат-кин бир кесак билан икки қуённи урган эди.

Биринчидан, туб миллат вакилларининг фикри билан ҳисоблашувчи фуқаропар- вар эканлигини кўз-кўз қилиб, афкор омма иродасини ўзида гавдалантирган жадидлар сиймосида ўзига таянч яратиш учун уларнинг талабини ҳам қондирди. Иккинчидан, рус демокра- тиясининг ҳам ишончини қозониш мақсадида ўта шовинист ва калтафаҳм рус амалдорларини дадиллик билан ишдан олиб ташлади. У Убайдуллахўжа Асадуллахўжаев ва эсер Вадим Чай кин Петроградда Давлат Думасида мардикорликка олиш маса- ласида рус амалдорлари йўл қўйган адолатсизликларни муфас- сал ҳикоя қилиб, маълум фикр туғдирганини ҳам ҳисобга олди. Убайдуллахўжа Думада ҳатто мардикорликка олиш ҳақидаги император фармонини бекор қилдириш талабини қўйгани — бу Ўзбек адвокати орқасида жиддий кучлар турганидан дарак берган. Мана шу кучлар ичида андижонлик миллионер Аҳмад- бек Ҳожи Темирбеков, Миркомилбой Мирмўминбоевлардек ғоят нуфузли миллий буржуазия вакиллари турганини, худди шу буржуазия жадидларни молиявий қўллаб-қувватлаётганини яхши билган. Шунинг учун ҳам у ўлка бўйлаб қилган сафарида Убайдуллахўжани мулозимлари қаторида олиб юрди. Ўзбеклар билан алоқада унга ишончли вакил сифатида қаради. Марди корликка олиш масаласида жадидлар билан маслаҳатда иш кўришини маълум қилди. А.Н.Куропаткин билан бирга Туркистонга IV Давлат Дума- си аъзолари А.Ф.Керенский, К.Б.Таваккалов ҳамда Ш.З.Му- ҳаммадиёров, Мустафо Чўқаевлар ҳам келишган эди. Улар ўлка шаҳарларида бўлишиб, маҳаллий аҳолини «тинчитиш» чорала- рини кўришга киришдилар. Уларнинг Андижондаги фаолияти ҳақида маҳаллий матбуот шундай хабар берган: «Кеча, 24 ав густ куни, Андижонга Давлат Думаси аъзолари А.Ф.Керенский ва К.Б.Таваккаловлар келишди. Кечки поезд келиши олдидан депутатларни кутиб олиш учун перронга кўп одам тўпланди. Депутатлар «Слава России» меҳмонхонасида тўхташди. Депу- татлар билан Ш.З. Муҳаммадиёров ва М.Чўқаев ҳам келиш ди» 2 . 25 август куни эрталаб соат 10 да А. Ф. Керенский, К. Б. Таваккалов кузатувчилар билан биргаликда, «Слава России» меҳмонхонасидан очиқ экипажда Эски шаҳарга, Жомеъ масжи-дига қараб йўл олдилар. Бу ерда улар

мусулмонларнинг вакил-лари ва мадрасадаги маъмур шахслар томонидан кутиб олинди. Ҳозир бўлганларга ўзларини таништиргач, уларга мартабали шахслар сифатида ҳурмат кўрсатилди. Тез орада масжиднинг ички ҳовлисида депутатлар атрофида мусулмонлар гуруҳи тўпланишди. Улар билан тўсатдан уюштирилган йиғилиш таш-кил бўлди. Суҳбатда мардикорликка олиш муддати кечикти-рилгани ҳақида ran борди. К. Б. Таваккалов ва унинг котиби тилмочлар воситасида кўплаб ерли аҳоли вакилларидан сўраш йўли билан Андижонда июль кунларида юз берган фожиали воқеалар, шу оқибатларга олиб келган сабаблар, мардикорлик ка олиш «ихтиёрий» деб ёлғондан мардикор олди номи остида қилинаётган нопок ишлар ҳақида талайгина маълумотлар тўпланди. К. Б. Таваккалов якунловчи нутқида аҳолини барча масалаларнинг ижобий ҳал қилинишига ишонтириб, бунинг учун улар сабр- тоқат билан, осойишталик билан кутиб туриш-ларини илтимос қилди. А. Ф. Керенский ўз нутқида Туркис-тонда ҳамда Россияда маҳаллий мусулмон аҳолиси тақдирига бефарқ қарамайдиган рус кишилари борлигини, ерли аҳолини авом, оломон деб камситувчи, паст назар билан қаровчилар ҳам бўлиши мумкинлигини, аммо бундай аҳволга барҳам бери-лажагини айтиб ўтди. «Туркестанский голос» газетасининг 26 август сонида кел- тирилган яна бир хабар диққатга сазовордир. Газета ёзади: «Давлат Думаем аъзолари Андижонда икки кун бўлганларида улар ҳузурига рус, сарт ва татар жамиятларидан кўплаб вакил- лар ташриф буюришди. Тахминий ҳисобларга кўра шу қисқа вакт ичида депутатлар Андижондаги барча миллатлар ва турли хил жамоат вакилларидан юзга яқин кишиларни сўроқ қилган- лар. Сўроқлар қисман шикоят, арзнома, талаблар шаклида бўлиб, уларнинг энг долзарб масалалари Тошкент суд палатаси прокурорига хабар қилинди, анча мураккаб, жиддий масалалар эса Давлат Думаси минбаридан туриб, шунингдек, Дума бюд жет комиссиясида айтиладиган бўлди» 1 . Жадидлар ва рус демократларининг бу хайрли иши кенг жамо- атчилик томонидан қизғин маъқулланди. Шоир Ҳамза Ҳакимзо- да Ниёзий Вадим Чайкин ва

Убайдуллахўжа Асадуллахўжа ўғли- нинг Петроград сафари ва Давлат Думаси аъзоларини Туркис- тонга олиб келишини табриклаб шундай миералар битган эди: «Бу Ватандан икки ўғлон туғуб озоду ўкинч, Тиз букуб шоҳ қошида қилди бу ҳолатлари ҳеч. Яша Чайкин! Яшасин чун Ватан ўғли Хўжаюф! Яшасин соясиз ила бар авж ёшларимиз 2 . Мулоҳаза учун маълумот 1916 йил қўзғолонини келтириб чиқарган сабабларни аниқлаш масала- сида Россия Давлат Думаси мусулмонлар фракцияси раиси Қутлуғ Муҳам-мад Мирзо билан А.Ф.Керенский фикр алмашинишиб, Россиядаги бир қатор уруш фронтлари сафига Туркистон фронти ҳам қўшилганини эътироф қилишган. А.Ф.Керенский ўз юртдошларининг ваҳшийликларидан воқиф бўлиб, вайронага айлантирилган шаҳар ва қишлоқларни ўз кўзи билан кўрди. Шу боис у сўзда бўлса-да, туркистонликларни ёқлаб чикди. У 1916 йилнинг ноябрь ойида Туркистонда сўзлаган нутқида Россия ҳукуматини шафқатсиз- ликда айблаб, ҳатто Туркистонга ўз ҳукуматини тузиш ҳуқуқини беришни талаб қилиб чиқди. Шунингдек, у 1916 йил охирида Петербургга ташриф буюрган Тўрғай вилояти вакиллигига рус ҳукуматининг ваъдаларига ишон-масликни маслаҳат берди. Керенский ана шундай фаолияти билан туркий халқларнинг ишончини қозонди. Шунинг учун ҳам 1917 йил февраль инқило- би ҳақида ўлкага хабар келганда туркистонликлар А.Ф.Керенскийга табрик телеграммаси йўллаб, унинг ёрдамида озодликка чиқишга умид қилдилар. А.Ф.Керенский ҳукумати Туркистонда жонажон русларидан кўра туркистон ликлар томонидан кўпроқ олқишланди. Аммо 1917 йил февраль инқилоби-дан сўнг вазир, кейин Бош вазир бўлган А.Ф.Керенский туркистонликлар ишончини оқламади. Бунга бир қатор ҳужжатлар гувоҳлик беради. «Ўн уч ойдан бери Еттисув вилоятида қонли воқеалар давом этмокда,— деб ёзган эди туркистонлик Шокир Эрной. — Бир неча ўн минг мусулмон қирғизларнинг ёстиғи қуритилди. Уларнинг милллион-миллион сўмлик мол- мулки талон-торож этилди. Бегуноҳ қирғиз болалари ота-оналари бағридан ўғирланиб, худци ўрта асрлардагидек қулликка сотиб юборилди. Аёллар

зўравонлик қурбони бўлмокдалар; дин эътиқоди ва миллати камситилмоқ- да. Аввалги тузумда ҳам бунақа зўравонликлар жамоатчилик назаридан четда қолмасди. Аммо у пайтларда тилимиз боғланган эди. Норозилик билдириш ёки кимдандир ёрдам олиш тўғрисида ўйлаб ҳам бўлмасди. Аммо ҳозир озодлик даври бошланган, ҳукумат тепасига социалистлар ке-лишган. Тенглик ва биродарлик эълон қилинди. Қирғизлар ва барча мусул- монлар хон даврида одат тусига кириб қолган зўравонликларга чек қўйила- ди, деб умид қилган эдилар. Аммо Еттисув вилоятида ҳали ҳеч қандай тартиб ўрнатилгани йўқ. Қирғизларни камситиш, ўлим жазоси таъқиқлани- шига қарамасдан, уларни қатл этиш давом этмоқца. Халқни рус мустамла-качилари зулмидан ҳимоя қилиш йўлида бирор қадам ташлангани йўқ. Ке ренский ҳукумати у ёкда турсин, бошқа социалистик ташкилотлар ҳам бу даҳшатли ҳолатга чек қўйиш тўғрисида ўйламаяптилар. Мусулмонларнинг телеграммалари ва аризаларига эътибор берилмаяпти. Хўш, биз энди нима қилишимиз керак? Шу пайтгача ҳукуматдан нажот кутдик, аммо ҳуку мат ташаббусни қўлга олишдан бош тортгандан кейин мусулмонларнинг ўзлари бу ишга жиддий киришишга мажбурдирлар»'. * * * Генерал-губернатор Куропаткин ва Давлат Думаем аъзола-рининг жадидлар билан алоқаси сирини илғаб олган ва тушун-ган сиёсий разведка раҳбари полковник М. Волков халқ кўзига ёмон кўриниб қолган рус амалдорларининг ишдан олиниши-дан норози кишиларнинг «туземецлар жиловини қўлдан чиқар-дик», деган даъволарини танқид қилиб, «бу фикр ўз мансабини суиистеъмол қилганларга таалуқли», — дейди ва қуйидаги ғояни илгари суради: «Жойлардаги маъмурият бўйсундирилган халқнинг учинчи авлоди билан тўқнаш келмокда. Бу авлод рус фуқаролиги бераётган барча афзалликлар қадрини тушунади. Улкан Ўрта Осиё мулкларидаги миллатларнинг ўзаро маданий яқинлашуви олий ҳокимият иродасига бўйсунмас бир жараён-дир. Айбдор амалдорларни лавозимларидан четлаштириш ана шу жараёнга тўсикларни абадул-абад йўқотгай» 2 .

Ўтмишдошлари Васильев ва Квицинскийнинг кузатувлари-ни изчил давом эттирган полковник Волков жадидларнинг ну-фузи ва халқ орасида тобора ошиб бораётган мавқеидан яхши хабардор эди. У ТРМБ бошлиғи сифатида Миркомил Мирмў-минбоевнинг катта моддий маблағи билан таъминланиб, унинг бевосита ташаббуси билан Петроградга жўнаган Убайдуллахўжа ва унинг маслакдоши журналист Вадим Чайкинларнинг мар- казда подшо фармонини кечиктиришга муваффақ бўлишгани, ўзлари билан Туркистондаги қонли воқеаларни текширишга Давлат Думаси мусулмон фракцияси аъзоларини олиб келиш-гани келажакда ўлкада жиддий ўзгаришлар ясашини яхши анг-лади. ТРМБ агентураси жадидлар билан илғор рус демократла-ри ўртасида яқин ҳамкорлик юзага келганидан ҳам хабар топган эди. Бу ҳамкорликнинг занжири Убайдуллахўжа Асадуллахўжаевга бориб уланган эди. Тошкент, Саратов ва Петроград эсерлари даврасида яқин киши ҳисобланган Убайдуллахўжа-нинг «Садойи Туркистон» газетаси муҳаррири сифатидаги фао-лияти ҳам уларга маълум эди. Полковник Волков шу газетада Лев Толстойнинг Убайдуллахўжага йўллаган юқорида тилга олинган мактубини ҳам ўқиган эди. Граф Толстойнинг оддий Ўзбек зиёлисига бўлган эътибори бутун Туркистон жамоатчили-ги эътиборини ўзига жалб этгани махфий полициянинг диққа-тини қаратган эди. «Садойи Туркистон» ёпилгандан кейин Ан-дижонга келган Убайдуллахўжа маҳаллий жадидлар ва рус журналистлари билан яқинлашиб, ҳукуматга қарши қаратилган фаолиятини давом эттирди. Полковник Волков Тошкент, Қўқон ва Андижондаги жа-дидларнинг ташкилотларида Ўзбек буржуазиясидан ташқари, рус савдо-саноат доиралари вакиллари, шулар қаторида инқи-лобий фирқа аъзолари ҳам борлиги ҳақида хабар топган эди. Волков ўз агентурасининг яна бир ахборотини ҳам диққат би лан ўрганди. Бу ахборотда Убайдуллахўжа бош бўлган Тошкент жадидлари Андижондаги «Тараққийпарварлар» фирқаси билан бирлашгани ва уларнинг орасида туманбошининг тилмочлари Сулаймон Келгинбоев, Акбарали ва Мадамин Ўразалиев 1 ҳамда Убайдуллахўжанинг иниси Баширулла Хўжаев

муҳим роль ўйнаши кўрсатилиб, улар билан маслакдош бўлган рус журна- листи Вадим Чайкин ҳокимиятга қарши маҳаллий ёшларни уюштираётгани маълум қилинган эди. Туркиянинг Греция ус-тидан ғалабасини тиловчи бу махфий жамиятнинг мақсади, агентнинг фикрича, «маҳаллий рус ҳокимиятини ерга уриб қоралаш орқали маҳаллий халқ ўртасида обрў қозонишдир» 2 . ТРМБ махфий агенти Мирза Аҳмад Қушбегиев эса уни тўлди- риб «агар бу жамият жазосиз қолаверса, у ҳолда у даҳшатли кучга айланади. Халқ уларнинг қармоғига илиниб, жиловини уларга бериб қўяди», деб Ўзбек жадидлари фаолияти тўғрисида батафсил ахборот берган эди. Бу жамиятнинг бош ғояси «ёш турклар»га тақлид этишдан иборат бўлган. Унинг аъзолари халқни сиёсий эркинликка чи-қаришни, рус ва маҳаллий маъмурият зулмидан озодликка чи-қишни мақсад қилиб олганлар. Уларга русча ва мусулмонча маълумотга эга бўлган ёшларнинг кўпчилиги хайрихоҳ эди. Ан-дижон уезди бошлиғи полковник Ю.А.Бржезицкий Фарғона вилояти ҳарбий губернаторига 1916 йил 13 сентябрдаги рапор-тида: «Ҳозирда аҳоли маъмурият овозига эмас, балки жаноб ' А. Ўрозалиев Москвада Хитойга дипломатик хизмат сафарига жўнаш ол- дидан 1925 йил 6 июлда тўлдирган шахсий варақасининг «ўтмишда қандай партияга мансуб эдингиз?» деган саволига «1914 йилдан 1917 йилгача ёш ўзбекларнинг «Иттиҳод ва тараққий» яширин ташкилот аъзоси бўлганман» деб ёзган

. Мардикорликка сафарбарлик ишларида рус амалдорлари зулмига қарши курашган жадидлар — «Тузем қўмитаси» аъзолари. Чайкин, Убайдулла Хўжаев, Аҳмадбек Ҳожи Темирбеков, Пошшохўжа Умархўжаев ва улар тўдаси овозига қулоқ осмоқда. Одамлар арз-шикоятлар билан маъмурият олдига эмас, балки ўшалар ҳузурига адолат истаб бормокда. Маъмурлар Тошкент, Андижон ва Қўқон каби йирик маъмурий марказларда тобора кучайиб бораётган «Тараққийпарварлар» фирқасидан жуда ҳайиқиб қолишди», деб ёзган эди 1 . 1916 йилнинг августида Туркистон генерал-губернатори ТРМБ маълумотлари асосида императорнинг мардикорликка олиш ҳақидаги фармонини бажариш учун жадидларнинг ёрда-мига суяниш ҳақидаги хулосасига қўшилди. Шу мақсадда у жадидлар етакчиси Убайдуллахужанинг талабини қондириб, Ан- дижон туманбошисини лавозимидан четлатди. Мардикорликка олишда барча ишларни жадидлар раҳбарлик қилувчи «тузем қўмитаси» ихтиёрига топширди. Тошкентдаги «Тузем қўмитаси» раислигига Убайдуллахужа Асадуллахўжаевни, унинг муовинли- гига эса Мунаввар қори Абдураш идхож звни тайинлади. Куропаткиннинг жадидларга кўрсатганТэундай ишончи Таги ла ётган яширин мақсадни англамаган шовинистлар ниҳоятда дарғазаб бўлишди. Уларни айниқса Убайдуллахужанинг «Турке станский голос» газетасида босилган «Рус император жуғрофия жамияти» мажлисида қилган маърузасидаги «рус халқи бизларни ўғирлик ва жиноятга ўргатди», деган сўзлари жунбушга келтирган эди. Шундай одамни генерал-губернатор масъул лавозимга тайинлаши шовинистлар ғазабини ниҳоятда кучайтириб юборди. Полковник И.Бржезицкий маслакдош дўсти, Фарғона вилояти ҳарбий губернатори вазифасини бажарувчи полковник Ивановга юборган хатида шундай деган: «Туземецлар сўнгги вақтда жуда сурбетлашиб кетишди. Жаноб Хўжаевлар ва Чайкинлар «Камба-ғал тузем аҳолини эзаётган^ маъмурият» устидан яна арзбозлик кампаниясини бошламоқда. Фикримча, зудлик билан уларнинг фаолиятига чек қўйиш керак. В. Чайкин, Убайдулла

Асадулла- хўжаев, укаси Баширулла Асадуллахўжаев, Аҳмадбек Темирбеков ва Пошшаҳожи Умархўжаевларни мардикорликка жўнатиш туга- гунча ўлкадан чиқариб юбориш зарур. Шахсан ўзим кўрган-кечирганларим асосида маҳаллий аҳолига ишончимни батамом йўқотдим. Бу халқ июль ойида рус қизлари ва аёлларини зўрла-ди, кўприкларни ёндирди, ҳимоясиз амалдорларни ўлдирди. Бундай ёввойиларга мен энди сира ишонмайман. Ўлкадаги 27 йиллик хизматимдан келиб чиқиб, шундай қатъий хулосага кел- дим: ёввойи туземецларга бизнинг инсонпарварлигимиз мутлақо тўғри келмайди. Фақат милтиқ найзаларигина уларни мардикор беришга мажбур қилади» 1 . 1898 йилги Андижон қўзғолонини бостиришда фаол қатнашган Бржезицкийнинг бу хулосаси пол ковник Ивановнинг ҳам қалбига яқин эди. Жиззах қўзғолонини бостирган жазо отрядлари қўмондони бўлган ва кўрсатган «жасорати» учун генераллик мансабига кўтарилган полковник Иванов рус зобитлари ўртасида машҳур бўлиб кетган «Бир рус солдати этиги пошнаси мингта туземец аблаҳдан афзал», деган иборанинг муаллифи эди. Иванов ўта-кетган шовинист сифатида Ўзбек жадидларини, айниқса, Убай- дуллахўжани жуда ёмон кўрарди. У бор воситаларни ишга солиб, жадидлар устидан жиноий иш қўзғади. Шахсан ўзи куза-тув ишларини олиб бориб, жадидларни айбловчи ҳужжатлар тўплай бошлади. У Тошкентга бориб Убайдуллахўжани кўргани ва қандай ишлаётгани ҳақида шундай дейди: «Хўжаев Тош-кентдаги энг яхши меҳмонхонада икки хонани эгаллаган. Улардан бирида бутун ўлкадан келган туземецларни қабул қилади. Шахсан ўзим унинг аризачиларни қабул қилганининг гувоҳи бўлдим. «Национал» меҳмонхонаси унинг қабулини ку-таётган туземецларга тўлиб кетган эди. Хўжаев ўзини уларнинг қўз ўнгида улкан ваколатга эга амалдордек катта тутади ва туземецлар бор аризаларини шахсан унинг номига йўллайди-лар. Хўжаев ўз таъсирини кенгайтириш учун Андижондаги Келгинбоев тўдаси билан битим тузиб келиб, тайёр ташкилотга бош бўлиб олди» 1 . Полковник Иванов сира эринмай 162 варақ-ни ташкил этган маълумотномасида жадидларнинг рус инқи-лобчилари билан ҳамкорлиги хунук оқибатларга

олиб келиши ҳақида маълумот тўплаб генерал-губернаторни чўчитмоқчи бўлди. «Келгинбоевнинг Хўжаев билан иттифоқига, — деб ёз-ган эди Иванов,— «Туркестанский голос» газетаси муҳаррири фахрий фуқаро Анастасий Афанасьевич Чайкиннинг укаси Ва дим Чайкин ўз ходими яҳудий Илья Яковлевич Шапиро билан жон-дили билан киришган ва у билан тил бириктирган» 2 . ТРМБ бошлиғи ўринбосари подполковник Розалион-Со-шальский 1916 йил 24 сентябрда йўллаган докладига қўшимча тарзда 1916 йил 13 октябрда махфий хабар йўллайди. Унда Андижондаги «Туркестанский голос» газетаси биносида ҳар куни оқшомда газета муҳаррири Чайкин раислигида ўзларига «Тарақ-қийпарвар» номини берган йўналишдаги 20 га яқин Ўзбек ёшла-рининг йиғилишлари ўтказилаётгани, уларда ҳозирги аҳвол ва бошқа масалалар муҳокама этилаётгани айтилади. «Бу ўзбек- лар, — дейилади рапортда, — Андижон шаҳрининг эски қисмини ўзаро бўлишиб олишган ва ҳар куни ўз жабҳаларини айланиб чиқадилар ва аҳолидан ҳол-аҳвол сўраш маъносида қандайдир шикоятлар йўқми деган саволлар ҳам беришади. Бошқача қилиб айтганда уларнинг ўзлари аҳоли вакилларига бирон нарса бўйича шикоят ёзишликка шама қиладилар. Кечқурун таҳририятда тўпланишиб Чайкин ва унинг ёрдамчилари, жумладан, ҳуқуқшу-нос Шапиро иштирокида йиғилиш ўтказадилар 3 . Чайкиннинг генерал-губернаторга йўллаган телеграммаси бўйича Андижон шаҳрининг катта оқсоқоли ишдан олингани вақтидан бери Чайкиннинг аҳамияти янада кўтарилиб кетди. Шундан бери Чайкин генерал- губернатор бизнинг томонимиз-да ва у, Чайкин маъмуриятдаги ҳар қандай амалдорларни хиз Андижон тараққийпарварлари етакчиларидан Акбар Ўрозалиев. матидан ҳайдаш мумкин, деб юрибди. Деярли ҳар куни «Тур- кистанский голос» газетаси таҳририятига келиб, йиғилишда қатнашаётган «Тараққийпарвар» чилардан ҳозирча қуйидагилар маълум. Олимжон Ҳожи Мирза Юсупов, Асака волост бошқа-

рувчисининг собиқ мирзаси Саъдуллахўжа Турсунхўжаев, сав- догар, Миркомил пассажида ўзининг Мануфактура дўконига эга Муҳаммаджон Ёқуб Саркаров, маълум машғулотга эга эмас Мирали Умарбоев, шаҳар ноиби, Латифжон Махдум Қозиев, Олимжон ҳокимнинг қариндоши Қўчқорбой Миралиев, Мир али Умарбоевда приказчик Отахон Назарбоев, хусусий китоб дўконига эга, Мир Ҳайдар, Миркомил Мирмўминбоев уйи ёнидаги газмол дўкони эгаси» 1 . Полковник Иванов шахсан ўзи ва маслакдошлари номидан Убайдулла Асадуллахўжаев ва унинг сафдошларини дарҳол ҳибсга олиш, буткул Туркистон ўлкасидан чиқариб юборишни генерал-губернатордан қатъий равишда талаб қилган. Куропат- кин эса уста сиёсатчи сифатида Сирдарё губернаторидан бу ҳақда фикр сўрайди. Сирдарё вилояти ҳарбий губернатори ўзи нинг 1916 йил 6 ноябрда генерал-губернаторга йўллаган ахбо-ротида «Тошкент шаҳар тузем қўмитаси раиси Хўжаевнинг за- рарли фаолияти»га оид унда ҳеч қандай асослар йўқлигини ёзади: «Аксинча, мардикорларнинг бир неча партиясини му- ваффақиятли жўнатган тузем қўмитаси ишининг бутун оғирли- ги Хўжаевнинг елкасида турибди. Унинг қўмитадан кетиши бу катта ишнинг белига тепади деган фикрдаман. Бугун ҳузуримга келган қўмита аъзолари ҳамда бошқа эътиборли зотлар менга Хўжаевга тўла ишонч ва ҳурмат кўрсатишларини алоҳида уқти- риб кетишди» 2 . Генерал-губернатор Куропаткин Убайдуллахўжа ва Мунаввар қорининг мардикорларни сафарбар қилиш хусу- сида халққа хайрихоҳ бўлиб, рус маъмуриятидан уларга тегиш- ли шарт-шароитларни яратишни қатъий талаб қилишларидан хавфсирай бошлади. Генерал-губернатор маҳкамаси, Туркистон район муҳофаза бўлими ҳужжатларида кўрсатилишича, Туркис- тоннинг ҳарбий- сиёсий доиралари жадидларнинг «Тараққий- парварлар» фирқасининг аҳолига таъсиридан хавфсираб, унинг фаолиятини тўхтатишга қарор қилишган. 1917 йил 31 январда ТРМБ бошлиғи ўринбосари подпол ковник Розалион- Сошальский Фарғонага келиб, ҳарбий губер натор маҳкамасидаги ҳужжатлар билан танишди. Тез орада ўзи- га «Тараққийпарвар» номини қўйган Андижондаги уюшма фао- лияти ҳақида жиноий иш қўзғалди. Худди шу вақтда инқило- бий мазмундаги Ўзбек тилида тарқатилган варақалар чор маъ- мурларини ғоят

ташвишга солган эди. Бу варақаларни ёзишда ва тарқатишда 50 дан ортиқ жадидлар гумон қилинди. «Тараққийпарварлар» аста-секин инқилобий ҳаракатга қў шилиб кетаётганликлари энди равшан бўлиб қолган эди. ТРМБ бошлиғи полковник М. Волков 1917 йил февраль ойида гене рал-губернаторга «Тараққийпарварлар» фирқаси иши бўйича ишга киришганини ва ўринбосари подполковник Розалион-Сошальскийни 7 февралда Андижонга юборганини маълум қилди. Шу билан бирга Куропаткиннинг Убайдуллахўжа ва бошқа фирқа аъзолари ва раҳбарларини жиноий фаолиятда айблаб ўлкадан сургун қилиш ҳақидаги буйруғи ижро учун қабул қилинганини маълум қилди 1 . Охири, Куропаткин ўта шовинист генераллар ва зобитлар-нинг сиқувига дош беролмай, мардикорликка сафарбарликни уюштиришда адолатли иш курган жадидларни судга берди. Аммо Туркистон ўлкаси тарихида кутилмаган воқеа юз берди. Тошкент округ суди ўз касбдоши, ишончли вакил-адвокат Убайдуллахўжа Асадуллахўжаев ва унинг сафдошлари устидан қўзғатилган жино ий иш ва чиқарилган ҳукмни бекор қилди. Бунингустига Петрог радца «Тараққийпарварлар» фирқасига хайрихоҳ Давлат Думаси мусулмон фракцияси аъзолари ички ишлар вазирлигидан бу иш учун махсус тушунтириш талаб қилдилар. Жадидлар хусусида, умуман уларнинг 1916 йилги қўзғолон-да иштирок этганлиги хусусида шўролар даврида нотўғри фикрлар юрарди. Уларнинг 1916 йил қўзғолонида иштироки йўқ ва миллий буржуазия подшо Россияси тарафида турганлар, деган фикр мустаҳкам ўрнашиб қолган эди. Ҳатто бир вақтлар ўзлари жадидчиликка мансуб бўлиб, шу ҳаракатдан ўсиб- улға-йиб чиққан баъзи бир раҳбарлар ҳам жадидларни қоралаш, айблаш йўлини тутганлар 2 . Жадидларни бу хидда айблаш 30-йилларда ҳам давом этди. 1932 йили Тошкент шаҳар партия конференциясида ВКП(б) МК Ўрта Осиё бюроси котиби Н. Я. Бауман ўз маърузасида жадидлар масаласига тўхталиб, Файзулла Хўжаев ва Абдужаббор Абдураҳ- моновларнинг Ўрта Осиёдаги инқилобий

ҳаракат масаласидаги асарларини табриклаб, Ф. Хўжаевнинг ўз даврида жадидчиликни идеаллаштириб, миллатчилик характеридаги «хатолари»ни ҳам алоҳида таъкидлаган. Шунда Ф. Хўжаев мутлақо расмий йўл ту- тишга мажбур бўлиб, «жадидчилик ва унинг тутган ролига кел-сак, ўзининг синфий моҳиятига кўра жадидлар савдо ҳамда туғи-либ келаётган саноат буржуазияси вакиллари, шунинг учун ҳам улар капиталистик ислоҳотлар доирасидаги талаблардан нарига ўта олмас эдилар» 3 , деб ёзишга мажбур бўлди бошла ниб кетган жадидларни танқид қилиш кампанияси 30- йиллардагиқатағон дав рига уланиб кетди. 30-йиллар ва 80-йиллар охирларига қадар бир Ўзбекистонда эмас, бутун Иттифоқда жадидчилик фанда буржуа миллатчилигига синоним бўлиб келди. 1916 йилги қўзғолон тарихини тадқиқ этган олимларнинг айрим лари бу қўзголонда «жадидлар хоинлиги» ни алоҳида сарлавҳа остида кўрсатиш гача бориб етдилар. Лекин, миллий буржуазия ва унинг мафкурасини ифодалов-чи жадидлар 1916 йил қўзғолонида чоризм тарафида турган, қўзғолончиларга хайрихоҳ эмас эдилар, деган фикрларни рас-мий ҳужжатлар рад қилади. Ўзбек миллий буржуазиясининг вакили андижонлик Миркомилбой Мирмўминбоевнинг Қўқон ва Марғилон шаҳарлари мингбошиларини халқни қўзғолонга даъват этиш зарурлиги ҳақида ёзган хатида шундай сатрлар бор: «Шаҳрингиздаги аҳоли ва бойларнинг мардикорлик сиёса-тига қарши чиқишларини айтинг. Россиянинг аҳволи жуда танг, шунинг учун ҳеч нарсадан қўрқманглар. Ҳаммангиз бир ёқадан бош чиқариб иш юритсангизлар, мардикор олинишига қарши қўзғолон кўтарилиши осон. Ҳозирги вазиятда ҳукумат амалдорларига пул берса бас, ҳамма ишни битирадилар. Ме-нинг халойиқни қўзғолонга ундаш ҳаракатим билиниб, текши-рув ўтказилганда 150 минг рубл бериб ўзимни сақлаб қолдим. Шу боис сизлар ҳам хавотирланмай ҳаракат қилаверинглар» 1 . Жадидлар Николай II нинг 1916 йил 25 июндаги фармони-ни бекор қилиш ва бутун ўлкада бирданига исён кўтариш ғоясини илгари сурганлар.

Ёш бухороликларнинг сардорлари- дан Усмонхўжа Пўлатхўжа ўғли, ёш хиваликлар раҳбари Пахла вой Ниёзҳожи, Туркистон жадидлари пешқадамлари Маҳмуд-хўжа Беҳбудий, Мунаввар қори Абдурашидхон ўғли ва бошқа-лар ўлка халқини қўзғолонга даъват этганлар, жойларда аҳоли йиғинларини ўтказганлар, ўта мудҳиш фармонни бекор қилиш-ни қатьиян талаб қилиб чиққанлар. Самарқанддан муфтий Маҳмудхўжа Беҳбудий, Тошкентдан Мунаввар қори, Хивадан Пахлавон Ниёз, Бухородан Усмонхў жа, Жиззахдан қори Комил, Қўқондан Обиджон Маҳмуд ўғли ва бошқаларнинг иштирокида ўтган йиғинларда мардикорлик-ка олиш ҳакидаги фармонга қарши кураш тадбирлари ишлаб чиқилган. Туркистондан мардикор олиш хусусидаги фармон-нинг қонуний туе олишига монъелик қилиш учун тадбир иш- латдилар. Фармон қонуний туе олган тақдирда норозилик мо-ҳиятидаги исёнлар чиқаришни кўзда тутган эдилар 2 . ТРМБ бошлиғи полковник Волков Петроградга 1917 йил февраль ойида йўллаган ахборотида Убайдуллахўжа Асадулла- хўжаевга Тошкент ва Андижонда яшашга рухсат берилганини маълум қилди. Жадидлар ҳаракати туфайли метрополия маркази- да Давлат Думаси рус мустамлакачиларининг 1916 йил июль — август ойларидаги қонхўрликларини муҳокама қилишга мажбур бўлди. А. Ф. Керенский, Мансуров ва Жаъфаров каби ноиблар Туркистон маъмурларининг барча кирдикорларини жадидлар берган ҳужжатлар асосида Давлат Думасининг 1916 йил 13 де кабрь сессиясида очиб ташладилар., 1916 йилги қўзғолон хориждан, бирон-бир турткисиз, ичдан етилган, Россия истибдодига қарши кўтарилган ва кенг омма-ни ўз доирасига қамраб олган қудратли ҳаракат эди. Мардикорликка сафарбарлик 1916 йил 18 сентябрдан оқ подшо ағдарилган кунгача давом этди. Жўнатилиши керак бўлган 200470 киши ўрнига амалда 123 минг мардикор сафар-бар қилинди, холос. Туркистонлик мардикорлар ҳарбий ва са-ноат корхоналарида, конларда, темир йўл

қурилишида, ўрмон ва айрим капиталистларнинг хўжаликларида қаттиқ назорат ос-тида ишлатилди. Улар очликдан, хўрликдан, машаққатли меҳ- натдан мислсиз азият чекдилар. Кўплари қаттиқ совуқдан, тур-ли касалликлардан ўлиб кетдилар, ёки бир умрга ногирон бўлиб қоддилар. Мардикорликка Андижон туманидан борган 200—300 нафар одам Батуми-Сухуми темир йўл қурилишида ниҳоятда оғир ша-роитда ишлади. Улар норозилик намойиши ўтказиб, иш ташла-дилар, очлик эълон қилдилар. Тифлис ҳукумати Тошкентга, генерал-губернаторга телеграмма йўллаб уларнинг намойишла-рини тинчитишга мажбур бўлганини хабар қилган. Шу мақсад-да Туркистон генерал-губернаторининг буйруғи билан Анди жон Эски шаҳар оқсоқоли Рустам Тошматов Сухумига бориб, намойишчиларни хийла- найранг, дўқ-пўписа билан «Агар сиз-лар ишни давом эттирмасаларинг, у ҳолда сизларнинг Анди-жонда қолган ота-онангиз, қавми-қариндошларингиз ҳибсга олинади, мол-мулки мусодара қилинади», деган пўписа билан алдашга муваффақ бўлгаю Кавказ фронтида рус ҳарбийлари томонидан асирга олинган турклар ҳам фронт орқасидаги ишларга сафарбар қилинган. Улар билан Туркистондан борган мардикорлар ўртасида биро-дарлашув юз беради. Дини, тили, келиб чиқиши бир бўлган бу халқларнинг фарзандлари чор ҳукумати ва унинг мустамлака-чилик зулмига қарши биргаликда кураш олиб бордилар* Оқ подшо тахтдан қулатилгач, мусулмон асир ва мардикор лар Россия ва Сибирь минтақаларидан ўз она юртларига қайта бошлайдилар. Туркистонликлар билан бирга турк ҳарбий асир-ларининг бир қисми ҳам Туркистонга келди. Турк ҳарбий асирлари орасида кўпгина зиёлилар ҳам бор эди. Мардикорлар ва турк ҳарбийларининг ўлкага келиши билан бу ердаги жадид-чилик ҳаракатида, истиқлол учун курашда маълум ижобий ўзгаришлар юз берди. Туркия зобитлари Тошкент, Фарғона, Андижон, Самарқанд, Хива, Бухоро ҳудудларида маҳаллий аҳоли ўртасида катта маърифий-маданий, ижтимоий-сиёсий иш олиб бордилар, жумладан, мактаб

ва мадрасаларда муал-лимлик қилдилар. 1916 йилги миллий-озодлик қўзғолони, шўрошунос Ричард Пирс таъбирига кўра, фақат чор ҳукуматинишна эмас, oaS бутун рус халқининг Урта Осиё халқларининг ишончи ва дустлигини қозониш йўлидаги барча уринишларини пучга чи-қарди. Бу қузғолон рус социал-демократлари (большевик ва меньшевиклар) ва социал-инқилобчиларнинг (ўнг ва сўл эсео- лар) Гуркистон халқлари ўртасида мустаҳкам таянчга эга эмас- ликларини ҳам рўй-рост исботлади. Кўзғолон ўлкадаги мустамлакачилик тузумининг ҳам пойде- 12И J *™ эка"лиги ва Унинг Устунлари чириб қолганлигини ҳам курсатди. У чоризмнинг яқинлашиб келаётган умумсиёсий инқирозининг ерқин кўриниши эди. Лекин, генерал-губерна тор Куропаткин императорга йўллаган ахборотида 1916 йил қузғолонининг сабабларини ёзганда масаланинг ана шу жиха-тини унутган эди. У ўлкада синфий табақаланиш жараёнини атрофлича еритгани ҳолда, мустамлака тузумининг асосий ил-латини даволашнинг бирдан-бир йўли 1886 йилги Низомни қаита куриб чиқишдан иборат деб ҳисоблади. Куропаткин аҳолининг каифияти ва руҳиятини ўрганишга оид материал-ларга суянган ҳолда, ҳарбийлашган қаттиққўл ҳокимиятни сақ-лаб қолиш ғоясини илгари сурди. Фарғона вилояти ҳарбий губернатори вазифасини бажарув-чи полковник Иванов рус амалдорларининг порахўрлигини оклаш ва ҳамма айбни Убайдуллахўжа Асадуллахўжаев каби «халқни бузувчи яширин адвокатлар»га ағдариш мақсадида ёз- ^ ммМ„?ТаНОМаСИДа'2ЗИ сезмаган Ҳолда, рус мустамлака ти- зимини фош этувчи фикрларни ҳам айтиб юборади. «Ҳоки-мият, - деб езади у, - ўша аввалги хонлар тузумидаги ўзбо-шимчалик ва зўравонликка таянди, чунки қонунчилик аслида амалда эмас, балки назарияда амалга оширилган эди Маҳал-лии маъмурият ҳаётнинг барча жабҳалари устидан назорат урнатгани

ҳолда, бебош ва ўз ҳолича хонлар замонидаги тар-тибни давом эттирди. Рус ҳокимияти эса халқ ҳаётидан тамо-ман куз юмиб, турмуш қаърига кириб боролмади, у океан юзидаги пукакка ўхшаб қолди» 1 . Генерал-губернатор Куропат кин ана шу пўкакни океан тубига тушириш учун янги маъму рият тизими лойиҳасини ишлаб чиқабошлади. Аммо замон узгарган, улка ҳаетида подшо ҳокимияти пайқамаган жиддий воқеалар яқинлашмокда эди. Марказдан керакли озиқ-овқат, биринчи навбатда, ғалла кел-тириш масаласини ҳам диққат-эътибордан четда қолдирди. Маълумки, марказдаги савдо-саноат доираларининг талаби би-лан ўлкадаги дон экинлари қисқартирилиб, ўрнига пахта экила бошланган эди. Келишувга кўра, дон- дунни Россия губер-ниялари Туркистонга юбориши лозим эди. Генерал- губерна-торнинг эса бунга эътибори бўлмай, диққат бутун ўлкада ом-мавий қатағонни кучайтиришга қаратилди. У 1917 йилнинг февраль ойида миллий- озодлик қўзғолони иштирокчилари ус-тидан чиқарилган ҳукмни имзолади. Ҳукмга кўра, 347 киши — ўзбеклар, қозоқлар, қирғизлар, туркманлар дорга осилди, юз-лаб кишилар каторгага жўнатилди. Генерал-губернатор қўзғолон иштирокчилари ни жазолаш баҳонасида уларнинг ерларини мусодара қилиб, рус қишлоқла-ри сонини кўпайтириш режаларини ҳам ишлаб чиқци. Мустамлакачилар ўлкада истибдод сиртмоғини янада қат-тикроқ тортишнинг янгидан-янги режаларини туздиларки, уларнинг амалга ошувига марказдаги воқеалар халақит бер ди. 1917 йил 2 март куни Петроградда подшо ҳокимияти ағдарилгани ҳақидаги хабар Тошкентга ҳам етиб келди. Уни биринчи бўлиб Куропаткинга Сирдарё вилояти ҳарбий губер-натори генерал-лейтенант Галкин етказди. Генераллар ўзаро келишиб, бу сирни ҳеч кимга билдирмасликка ҳамда Пет - роградда воқеалар қандай бориши ва нима билан тамом бўлишини кутишга қарор қилдилар. Аммо Николай II тахт-дан воз кечганлиги ҳақидаги телеграмма телеграфда кўчирти-рилиб ва кўпайтирилиб аллақачон шаҳарга тарқалган эди. Чоризмнинг ағдарилгани, Россия империяси ўрнига респуб -

лика пайдо бўлганлиги яшин тезлигида бутун Туркистон ўлкасига тарқалди. Туркистон афкор оммаси ўртасида ҳам мустамлакачилик тузумида ўзгаришлар бўлиши ҳақида умид учқунлари пайдо бўлди. Лекин Вақтли ҳукумат ҳам Туркистонни мустамлака^деб билиб, у ерда ҳеч қандай ўзгариш қилишни истамади. Улка генерал-губернатори А.Н.Куропаткин ўз лавозимида қолаверди. Жойлардаги губернаторлар, туман бошлиқлари ҳам, аввалгидек ўз мансабларида хизматини давом эттиравердилар. Генерал-гу бернатор 8 мартда чиқарган буйруғида Вақтли ҳукуматдан янги фармойиш келгунча ўлка, вилоят ва туманлардаги амалдорлар ўз вазифаларида қолиб, фаолиятларини давом эттираверишла-ри лозимлигини уқтирди 1 . У полицияни милиция билан ал-маштириш лозимлигини, маҳаллий ҳокимият идоралари қоши-да жамоатчилик қўмиталари ташкил қилиш кераклигини ҳам қистириб ўтди. Генерал Куропаткин инқилоб байроғи остида ниқобланиб олиб Туркистонда мустамлакачилик сиёсатини давом этгирди. У Самарқанд вилояти ҳарбий губернаторига 13 март куни йўллаган телеграммасида шаҳарлар бошқарувини тузиш хусу-сида шаҳар думалари аъзолари (гласнийлар) сафида рус вакил-лари камида дума аъзоларининг ярмини ташкил этиши зарур-лигини уқтирди. Чунки, унинг фикрича, Туркистоннинг маҳал- лий аҳолиси русларга ўхшаб «оғир мажбурий ҳарбий хизматни ўтамайди, шунинг учун ҳуқуқда улар билан тенг бўлмаслиги керак» 1 . Жойлардаги идораларга ўтказилган сайловларда ана шундай сиёсат юритиш кўзда тутилди. Бу эса маҳаллий мил-латлар вакилларининг кескин норозилигини уйғотди. Бухородаги Россия резидента А. Миллер генерал-губерна-торга йўллаган телефаммасида Янги Бухорода ижроия қўмита- га 12 мартда бўлиб ўтган сайловларга 5 минг рус мусулмонлари қатнаштирилмаганлиги кескин норозиликка сабаб бўлганини ёзган эди. Бошқа рус фуқаролари билан тенг ҳуқукда мусул-монларнинг қатнашувига йўл қўйилмагани аҳолининг кайфия-тини бузгани, улар бу сайловлар натижаларини бекор қилишни талаб

қилиб, Россия Вазирлар Кенгаши раиси, ташқи ишлар, ҳарбий вазирларга, шунингдек Давлат Думаси мусулмон фрак-цияси раиси Таваккаловга телефаф орқали мурожжат қилиш-ганини хабар қилди. Туркистондаги рус аҳолиси ҳам эскича идорага, эскича бошқарув услубларига қарши кўтарила бошла-ди. Бу ҳаракатда айниқса рус ишчи ва аскарлари фаоллик кўрсатишди. Туркистон генерал-губернатори Куропаткин ҳам фаолликда улардан қолишмади. У ўз генераллари билан воқеалар ривожи-ни «тинчгина» кутиб ўтирмай, йирик бир иғвогарлик тайёрла- ди. У ўлкада «мусулмонлар қўзғолон кўтармоқчи» деган овоза тарқатиб, русларни мусулмонларга қарши кўтаришга, ўртада ўзаро нифоқ чиқаришга уринди. Генерал шу мақсадда қўзғо-лонга қарши «ҳимоя қисмлари» тайёрлаш ҳақида кўрсатма бер-ди ва бу ғоянинг тадбири Туркистон ҳарбий округи штабида тезлик билан ишлаб чиқилди. Куропаткин марказдаги воқеалар ривожини кузатган ҳолда, Тошкентда империя мустамлакасини «озод Россия» учун бутунича сақлаб қолиш йўлида фаол иш олиб борди. Улка ва вилоят идоралари, шунингдек янги жамо-ат ташкилотлари, инқилобий қўмиталарга жойлашиб олган рус шовинистлари, подшопарастлар орасида унинг маслақцошлари кўп эди. Бу ҳол айниқса Тошкент ишчи ва аскар депутатлари Шўроси ижроия қўмитасининг 30 мартдаги мажлисида яққол кўзга ташланди. Генерал- губернаторни мансабидан четлатиб, қамоққа олиш масаласи кун тартибига қўйилганда Ижроия қўмита аъзолари Иванов, Закаменний, Динин, Булинский, Русанов кабилар Куропаткинни қаттиқ туриб ҳимоя қилдилар. Мажлис бу масалани ярим кечагача муҳокама қилган бўлса-да, бирор қарорга келолмади. Ишчи, аскар ва зиёлиларнинг кескин талабидан чўчиган шовинистлар Куропаткинни ўзлари қамоққа олиб, Петроградга жўнатишга қарор қилдилар. Бу иш генерал-губернаторнинг шахсий соқчилари бошлиғи полковник Русановга топширилди. Тошкент Совети ижроия қўмитаси аъзоси бўлган Русанов ўз бошлиғини қамоққа олганини Советдаги ишчиларга маълум қилди.

Шу тариқа Туркистонда 50 йил давом этган генерал-губер-наторлик идораси барҳам топди. 1917 йил 31 мартда ўлкада ҳарбий ҳокимият фуқаролик ҳокимиятидан ажратилди. Бу рус демократияси ва истиқлол курашчиларининг кўп йиллик кура-ши самараси эди,

ХОТИМА Суронли ва уқубатли икки асрга яқин тарихимизнинг бу-нёдкорлик ва парокандалик, қардошлик ва маҳдудлик, жасорат ва хиёнат, матонат ва разолат, маърифат ва жаҳолат, озодлик ва ёвузлик кураши саҳифаларидан авлодлар учун сабоклар, яъни қиссадан ҳисса нима? Китобдан қандай хулоса чиқади? XVIII асрдаги парокандалик, уч хонликдаги ўзаро маҳдуд лик ва маҳаллийчилик юртимизни жаҳонгир давлатлар искан-жасига солди. Босқинлар учун қулай замин яратди. Натижада XIX асрнинг иккинчи ярмида Россия империяси Туркистон халкларини асоратга солди. У ўлкани сиёсий- ҳудудий жиҳатдан забт этибгина қолмай, балки эрксевар, заҳматкаш халқини маънавий-руҳий бўйсундиришга ҳам аҳд қидди. Чоризм жорий этган сиёсий тузум ўлкада ҳукмрон рус давлатчилигини қарор топтиришга қаратилди. Ана шу мақсадда Ўзбек миллий дав-латчилигининг асос-эътиборини йўқ қилишга қаратилган чора-тадбирлар амалга оширилди. Таъсис этилган маҳаллий бошқарувдаги сайлов тизими ас-лида афкор оммани чалғитишга қаратилган эди. Волост бошқа-рувчилари — мингбошилар, қишлоқ оқсоқоллари ҳамда ма ҳаллий «халқ судлари» — қози ва бийлар аслида рус маъмурия-тининг иродасини ифода қилувчи кишилар бўлиб, мустамлака сиёсатини ўтказишда воситачи бўлишган, холос. «Туркистон ўлкасини бошқариш ҳақидаги Низом» рус дворянлари ва бур- жуазияси манфаатларини қонунлаштирган бир қомус эди. Россия ҳукуматининг сиёсий тусга эга бўлмаган барча фуқа-ролик ишларини қози ва бий судларига топшириши тагида аслида ғаразли мақсад ётган. Мустамлакачилар шариат қонун-қоидаларидан ўз истибдод тузумларини мустаҳкамлашда фой-даланмоқчи бўлишган. Туркистон халқларига берилган «сайлов ҳуқуқи» ҳам ас лида узоққа мўлжалланган кўзбўямачилик сиёсати эди. «Ни зом» сиёсий тусга эга бўлмаган барча ишларни маҳаллий аҳолидан сайланувчи вакиллар — ўнбоши, элликбоши, юзбо-ши, оқсоқол ва волост бошқарувчиси —

мингбошиларга рас-ман топшириб қўйгани афкор омма ўртасида гўё Туркис- тонда ўз-ўзини бошқарув ҳукмрон деган тасаввурни уйғоти-ши лозим эди. Мустамлакачилар Туркистон халқлари турмушида нимаики уларнинг истиқболига тўғаноқ бўлса, нимаики уларни озодлик учун курашдан чалғитса, ҳаммасини қўллаб-қувватлаган ҳолда, истиқлолга хизмат қилажак барча интилишларнинг пайини қирқ д илар. Россия империяси ўлкани Туркистон генерал-губернаторли- ги, Бухоро амирлиги ва Хива хонлигидан иборат уч қисмга бўлиб, туб аҳоли бирлиги ва сиёсий қудратини синдириш йўлида барча воситалардан фойдаланди. Минг йиллардан бери давом этиб, авлоддан-авлодга ўтиб яшаётган миллий давлатчи- лик ва қадриятларни йўқ қилишга қаратилган чора-тадбирлар- ни ишга солди. «Туркистон ўлкасини бошқариш ҳақидаги Ни зом» ўз моҳият-эътиборига кўра шу мақсадга қаратилди. Унинг асосий белгилари қуйидагилардан иборат бўлди: а) маҳаллий бошқарув, урф-одат ва қонун-қоидалардан миллий давлатчиликнинг барча асосларини таг-туги билан йўқотиш; б) ўлка турмушига буткул ёт ва бегона бўлган уезд, участка, волост каби маъмурий-ҳудудий бирликларни жорий этиш; в) қишлоқ йиғини ва волост қурултойини таъсис қилиб, сунъий тарзда қишлоқ бошқарувини ташкил қилиш; г) сиёсий тусга эга бўлмаган барча ички бошқарувда сайлов тизимини таъсис этиш ва бу билан аҳоли «ўзини-ўзи бошқару ви»ни шаклан гавдалантириш; д) рус ва русийзабон аҳоли нуфузини ошириш, шу мақсадда ўлка шаҳарларини «эски ва янги» қисмларга ажратиб идора қилиш; ж) маҳаллий бошқарувга миршаб-жосуслик тусини бериб, қуйи амалдорларни итоаткор малайларга айлантириш; е) ўлкани руслаштириш ва янги «Рус Туркистони» ни барпо этиш. Булар мустамлака идорасининг барча бўғинларида ўз ифо- дасини топди. Россиянинг Туркистондаги аграр сиёсати ўзида метрополия дворян- помешчиклари ва буржуазиясининг иқтисодий ва сиё сий манфаатларини яққол

гавдалантирди. Бу сиёсатнинг бош мақсади ўлкани империя саноатининг хом ашё маконига ай лантириш эди. Империя икки ҳукмрон синф манфаатларини кўзлаб иш тутди. Аграр сиёсатда дворянлар талабига кўра Туркистон хал- қига тегишли ерларни зўрлик билан тортиб олди ва рус посёл- каларини барпо этди. Буржуазиянинг талабига кўра эса, қиш- лоқларда пахта яккаҳокимлигини ўрнатиш учун барча зарур чора- тадбирларни амалга оширди. Россиянинг Давлат Кенга- ши, Вазирлар Қўмитаси ва Давлат Думасида Туркистон ҳақида қабул қилинган қонун-қоидаларда дворян- помешчиклар ва буржуазия манфаатлари ўз аксини топди. Санкт-Петербург ўтроқ аҳолининг ерларини қишлоқ жамоа- лари ва йиғинларига бириктирган ҳолда, солиқ бўйича доира вий масъулиятлик қоидасини жорий этиш билан судхўрликни авж олдирди. Империянинг кўчирувчилик сиёсати, доиравий жавобгар- лик сингари, ўлка аҳолисининг ерсизланишини кучайтирди. Рус унсурининг эса моддий ва сиёсий жиҳатдан нуфузини оширди. Аграр сиёсат империянинг ҳарбий, ижтимоий ва иқтисодий сиёсатининг узвий қисмига айлантирилди. Рус посёлкалари ва туб жой аҳоли яшаб турган қишлоқларда рус хўжаликларининг вужудга келтирилиши ана шу сиёсатнинг амалдаги ижроси бўлди. Туркистондаги ҳар бир рус посёлкаси бутун бир баталь - он хизматини ўтовчи ҳарбий кучга айлантирилди. Амалга оширилган иқтисодий сиёсат ер-сувни, яйловларни ва барча табиий бойликни чор ҳукумати қўлида жамлади, улар мўмай даромад манбаига айланди. Метрополия ўлкани хом ашё маконига айлантириб, пахта-чилик, ипакчилик, қоракўлчилик ва бошқа муҳим хом ашё маҳсулотлари етиштириш тармоқларига катта эътибор берди. Саноат қурилиши соҳасида чоризм метрополия буржуазияси манфаатларига мо с — хом ашёни дастлабки ишловчи корхона-лар қурилишини қувватлаб, ўлкада қайта ишлаш, тайёр маҳ- сулотлар ишлаб чиқариш саноати ривожига тўсқинлик қилиб келди. Россиянинг мустамлакачилик сиёсати Туркистонни рус то-варлари

сотиладиган, тайёр маҳсулотлар харид қилинувчи бо- зорга айлантирди. Бу эса маҳаллий ҳунармандчиликни инқи- розга олиб келиб, ягона миллий бозорнинг ривожланишига йўл бермади. Империянинг мустамлакачилик сиёсати халқ маорифи ва маданий ҳаётида ҳам ўз аксини топди. У мактаб ва мадрасалар фаолиятига деярли эътибор бермади, аксинча уларнинг ривож ланишига тўсқинлик қилди. Асосий эътибор ўлкада руслашти- ришга хизмат қилувчи рус-тузем мактаблари тармоғини юзага келтиришга қаратилди. Умуман олганда, Россия империяси илм-фан, халқ маори фи, матбуот ва маданият соҳасида Туркистон халкларининг қадимий тарихи, тили, урф-одатлари, миллий ғурури ва эрксе- варлик туйғуларини йўқотишга, қисқаси, уларни ўзлигидан жудо қилишга қўлидан келганча ҳаракат қилди. Бу сиёсатнинг асосий мақсади ўлкадаги миллий давлатчилик, миллий онг, миллий ўзликни англашга қаратилган барча ҳаракатларни таг- туги билан қўпориб ташлаш эди. Асримиз бошларида миллий буржуазия, зиёлилар ва уламо- ларнинг илғор қисми мактаб ва мадрасаларни ислоҳ қилиш йўлидан бориб, янги усул мактабларини очдилар. Янги усулда- ги мактаблар эса рус-тузем мактабларига қарама-қарши ўла- роқ, маърифат ўчоғи, янги маънавият, маданият маскани, рус мустамлакачилари зулми остида миллий ғурури, қадр-қимма-ти топталган, таланган, юрагига қўрқув-даҳшат солинган халқ-ни миллий мустақиллик учун курашга ҳозирловчи тарғиботхо-налар вазифасини ўтадилар. Жадидлар янги усул мактаблари тармоғини яратиш билан мустамлака истибдоди исканжасига тушиб қолган миллий руҳ-ни қўзғатиш ва ўзликни англаш жараёнини кучайтиришга ин-тилувчи куч сифатида саҳнага чиқдилар. Улар истеъдодли ёш-ларни хорижга ўқишга юбориш орқали миллат истиқболи ус-тунларига тамал тошини қўйдилар. Жадидларнинг «Тарақ- қий», «Хуршид», «Шуҳрат», «Садойи Туркистон» каби газетала- ри Ўзбек миллий матбуотини яратди. XX аср бошларида Туркистон истиқлоли учун курашнинг назарий

асосини Исмоил Ғаспиралининг маърифатпарварлик ғоялари ва уларни амалда ривожлантирган Маҳмудхўжа Беҳбу дийг Мунаввар қори Абдурашидхонов, Фитрат ва Тошпўлатбек Норбўтабеков каби жадидлар яловбардорларининг фаолияти ташкил этди. Россия (1905—1907), Туркия ва Эрон (1908—1911) инқилоблари Туркистондаги истиқлол курашига зўр туртки бе-риб, ўлкада «Тараққийпарварлар» номи остида тарихга кирган зиёлилар фирқасини вужудга келтирди. Бу фирқа «Турон» ва «Шўрои ислом» каби нуфузли ташкилотлар шаклида келгуси воқеалар ривожида салмоқли роль ўйнади. 1916 йилги қўзғолон Туркистондаги халқ оммасининг ис-тиқлол курашида энг юқори босқич бўлиб, унда иқтисодий, ижтимоий, диний, сиёсий ва миллий-озодлик ғоялари ўзаро уйғунлашган ҳолда намоён бўлди. Истиқлол курашининг ғоявий илҳомчилари бўлган жадидлар Петроградга бориб мар-дикорликка сафарбарлик муддатини кечиктиришга муваффақ бўлишгани, Россия парламенти — Давлат Думасида халқ қўзғо-лонини қонга ботирган мустамлакачиларнинг бебошлигини фош этишгани ҳ8мда уларнинг жиноятларини текшириш учун Туркистонга Давлат Думаси кс*миссиясини олиб келишгани уларнинг миллий-озодлик қўзғолонида ўз ўринларига эга бўлганларидан далолат беради. Мустамлака тузумига, чоризмга қарши ҳаракатда истиклол курашчилари билан инқилобчилар ўртасидаги муштараклик февраль инқилобига қадар давом этди. Синфий курашни мақ-сад қилган инқилобчилар ҳамда тинч ривожланиш ва ислоҳот-лар йўлини танлаган истиклолчилар ўртасидаги зиддиятлар Туркистондаги 1917 йил воқеалари ривожидаги асосий йўна-лишларни белгилади. Юртбошимиз Ислом Каримов бир гуруҳ тарихчи олимлар билан қилган суҳбатида (1998) Туркистонда чор Россияси ўтказган мустамлакачилик сиёсатининг оқибатларини холисона ёритиш вазифасини илгари суриб, шундай саволни кўндаланг қилиб қўйган эди: «...ҳар томонлама мудҳиш, четдан қараганда халқимиз, унинг маданияти, миллий

тафаккури, урф-одатлари, турмуш тарзи, ҳеч бир муболағасиз айтиш мумкинки, насл- насаби йўқ бўлиб кетиши керак бўлган шароитда бари бир, қатор йўқотишлар билан бўлса ҳам, миллатимиз ўзлигини сақ- лаб қололдими ё йўқми?» 1 . Давлатимиз бошлиғининг бу саволига жавобан китоб муал- лифлари тарихий далиллар асосида Россия мустамлакачилари- нинг оғир асорати шароитида ҳам халқимиз ўзлигини, миллий қадриятларини, маънавиятини, маданиятини, урф-одатлари ва турмуш тарзини сақлаб қолганлигини баҳоли қудрат ёритишга интилдилар. Дарҳақиқат, мустабид тузум шароитида ҳам тур- кистонликларнинг эркинликка, тараққиётга ва истиқлолга бўл ган азалий интиқлик кайфияти сўнмади. Халқимизнинг юрак- бағрига теран ўрнашган мустақиллик ва озодлик туйғуси тобора қудратли кучга айлана борди ва пировард натижада Ўзбекистан истиқлоли тантанаси учун мустаҳкам замин ҳозирлади.

Похожие

Жадидлар мустакиллик ва озодлик учун курашда

Тошкент қўзғолони

Андижон қўзғолони

Мустабид шуролар хукмронлиги даврида миллий озодлик харакатлари

IV курс битирувчилари учун Ўзбекистон тарихи фанидан давлат имтихони саволлари.