Тошкент қўзғолони - История - Рефераты

Тошкент қўзғолони

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

19.775390625 KB

Тошкент қўзғолони 1892 йилнинг ёзида Туркистон маркази Тошкентда ҳам рус мустамлакачиларини талвасага солган ва тарихга «Вабо исёни» ёки «Тошотар воқеаси» сифатида кирган қўзғолон бошланди 3 . Расмий доиралар бу қўзғолон вабога қарши рус амалдорлари қўллаган тадбирлардан норозилик туфайли келиб чиққан, деб изоҳлашга уриндилар. Шунинг учун ҳам уни «Вабо исёни» деб номлашди. Шунчаки қараганда, чиндан ҳам шундай бўлган. 1892 йил май ойида Жиззахда вабо билан оғриган кишилар ҳақидаги хабар бутун ўлкага тарқалди ва Сирдарё вилоятига ўтадиган кечув олдида эҳтиёт юзасидан кузатиш бекати ташкил қилинди. Июнь ойида Тошкентда ҳам вабо тарқалгани маълум бўлди. Янги шаҳарда 417, Эски шаҳарда 1462 бемор аникланди. 1892 йил 7 июнда шаҳар маъмурияти 12 эски қабристонни ёпиб, янги 4 қабристон очилишини, шаҳардан чиқиш чекланганини эълон қилди. Аммо мустамлака маъмурияти тиббиёт нуқтаи назаридан тўғри бўлган бу тадбирларни ўтказишда аҳоли ўртаси- да тушунтириш ишлари олиб бормади, мусулмончилик одатла-ри, маросим қонун-қоидаларини ҳисобга олмади. Ваъда қилин-ган 4 та янги қабристон ўрнига фақат биттаси очилди. Марҳум-ларни урф-одатга кўра кўмиш ғоят мушкул юмушга айланди. Одамлар ноилож ўликни эски қабристонларга олиб бориб кўмишга мажбур бўлдилар. Полиция бундайларни топиб ҳибсга ола бошлади. Қабрларни очиб, ўлганларнинг руҳи ҳақорат қилинди. Халойиқ бош оқсоқолни қидириб кетди. Эшонлардан Азизёр, Абулқосимхўжа, бозор оқсоқоли Зиёмуҳаммад ва бошқа таниқли кишилар бошчилигидаги мингга яқин киши шаҳар бошлиғи маҳкамаси томон йўл олдилар. Уларга Ўрда бозори яқинидаги Воронцов кўчасида ҳоким тура — шаҳар бошлиғи полковник С. Р. Путинцев ва оқсоқол Муҳаммад Еқуб тўқнаш келишди. Қамчисини ўйнатиб келган оқсоқол халқнинг сўзла-рини, арз-додини тинглаш ўрнига унга дағдаға қилабошлади. Ана шунда унинг бошига тошлар ёғилди. Машҳур «Тошотар воқеаси» бошланиб кетди. Оқсоқол отдан тушиб

ҳокимнинг идорасига қочиб яширинди. Полковник Путинцев эса ўзининг содиқ қулини паноҳига олиб, халқни тинчитишга уринди. Халқ ундан оқсоқолни тутиб беришни талаб қилди. Путинцев ҳам музокара ўрнига куч ишлатишни афзал кўриб, тўппончасини ғилофидан чиқариб, дағдағага ўтди. Сабр косаси тўлган халқ, узоқ ўйлаб ўтирмай, ҳокимга ҳужум бошлади. Путинцев ва унинг миршабларини дўппослади, маҳкамани ҳам остин-устин қилди. Қуролланган солдатларнинг етиб келгани ҳам қўзғолончилар* ни чўчитмади. Мустамлакачи амалдорлар халқни аямай ўққа тут- ди. Натижада кўп киши ҳалок бўлди ва яраланди. Улганлар ва ярадорларнинг миқдори ҳақида аниқ маълумотлар сақланмаган. Чунки халқнинг ўзи жасадларни ва ярадорларни ўзлари билан олиб кетишди. Қўлга олинган 60 кишидан 8 киши ўлим жазосига, қолганлари қамоқ ва сургунга ҳукм қилинди 1 . Қўзғолоннинг асл сабабини мустамлака маъмурият мансаб- дорларининг ўзлари ҳам яхши билишган. Жумладан, Н. П. Остроумов: «Кўп жиҳатдан айб ўзимизда, албатта. Уларнинг феъл-атворини ва қонун- қоидаларини ўрганганимиз йўқ ва ҳали ҳам ўрганмаяпмиз. Бунда айб фақат вабонинг ўзида эмас, у сабр-косасини тўлдириб-тошириб юборган сўнгги томчидир. Норозилик аллақачон кучайиб, йиғилиб келмоқда эди, кейин эса бошқа норозиликлар қўшилиши билан бирданига қўзғолон бошланиб кетди», 1 — деб ёзган эди. Рус мустамлакачилари қўзғолончиларни жазолашда ўзларига ёқмаган маҳаллий зиёлиларни, халқни кўтаришга қодир маъри-фатпарвар ва миллатпарварларни ҳам қатағон қилди. Подшо генералларидан бири, ҳарбий губернатор Н.И.Гродековнинг 1892 йил 1 июлда Туркистон генерал- губернаторига юборган ахбороти буни яққол тасдиқлайди: «Утган 25 июнь куни тақдим этганларимга қўшимча равишда Сиз зоти олийларига яна шу нарсани маълум қилиш шарафига ноилманки, шаҳарнинг осиё-ликлар яшайдиган қисми оқсоқоли Инъомхўжа Умархўжаевни 24 июнь воқеаларига

олиб келган ҳаракатнинг асосий раҳбари ва ҳақиқий сабабчиси деб ҳисоблаш керак. У шахсан ўзи ва энг яқин ходимлари орқали нодон халқ оммаси орасида ташвиқот олиб борган, маъмуриятимизнинг вабога қарши фармонлари ва хатти-ҳаракатлари хусусида ташвиш туғдирадиган хабарлар ҳамда миш-мишлар тарқатган. Мазкур туземецнинг энг яқин шериклари унга қариндош бўлган юзбоши Аҳмадхўжа ва қудаси Усмонхўжадан ташқари, Шайховандтаҳур даҳасининг қозиси Шарифхўжа, сўнгра Бешёғоч даҳасининг ерлик фуқаролари Ба-далмуҳаммад Холмуҳамедов ва Боқижон Дадажонбоев бўлган. Менга маълум бўлишича, бу кишилар авваллари ҳам шахсан ўзлари ва кўп тарафдорлари орқали оломонга бошчилик қил-ганлар, уни ҳукуматнинг тадбирларига қарши қўзғатганлар. Бу барча шахсларнинг халқ орасидаги зарарли ташвиқи таъсирини ҳисобга олиб, 24 июнь воқеалари содир бўлган куннинг ўзидаёқ ҳаммаларини қамоққа олишга фармойиш бердим» 2 . Мулоҳаза учун маълумот Сирдарё вилояти ҳарбий губернатори юқорида тилга олган кишилар ўз даврининг илғор ва миллатпарвар кишилари эди. Масалан, Инъомхўжа Умархўжаев (1833—1896) асли Қўқон шаҳридан бўлиб, савдо ишлари би лан Тошкентга келади ва Шайховандтаҳур даҳасига қарашли Занжирлик маҳалласида муқим бўлиб қолади. Ўзининг одамшавандалиги, билими ва маърифатпарварлиги билан эл эътиборига тушади. Уни даҳа оқсоқоли лавозимига сайлашганида Инъомхўжа адолат ила иш юритади. Рус амал- дорлари билан муносабатда ўзини дадил тутиши ва халққа хайрихоҳ бўли- ши туфайли мустамлакачи маъмурларга ёқмайди ва уни 1880 йили лаво- зимидан четлатишади. Аммо халқ эътиборига тушган Инъомхўжа кўп ўтмай Тошкент шаҳар бош оқсоқоли лавозимига сайланади. Бу мансабда ишлаши давомида у мустамлака тузуми моҳиятини чуқур англайди ва халқни истилочиларга қарши курашга тайёрлаш зарурлигини тушунади. Инъомхўжа 1892 йилги қўзғолоннинг асосий ташкилотчилари қаторида Туркистон ҳарбий округи суди томонидан шафқатсиз жазога маҳкум эти-лади. 12 йил муддат каторгага

ҳукм қилинган собиқ бош оқсоқолнинг хапқ ўртасидаги эътиборидан чўчиган Туркистон генерал-губернатори бу жазо- ни 4 йил қамоқ билан алмаштиради. Олтмишни қоралаб қолган Инъомхў- жа Қўқон турмасида вафот этади. Шоир Муқимийнинг «Тарихи фавти нои-би Тошкандий» марсияси унинг хотирасига бағишлаб ёзилган. Юзбоши Аҳмадхўжа Абдурашидхўжаев ҳам миллатпарвар зиёлилардан бўлиб, мустамлакачиларга нисбатан мухолиф кишилардан эди. Суд уни осиб ўлдиришга ҳукм қилади, аммо кейинчапик бу жазо 15 йиллик каторга билан алмаштирилади. Жазо муддатини ўташ давомида Аҳмадхўжанинг соғлиғи ёмонлашиб Тошкентга қайтади ва 1907 йили вафот этади. Шариат қозиси Шарифхўжа Пошшохўжаев (1814—1904)нинг фаолияти ҳам маърифатпарварлик ва элпарварликнинг ёрқин мисоли бўла олади. Бухоро мадрасасида таҳсил кўриб, Тошкентнинг Хўжа Аҳрор мадрасасида мударрис, сўнг шаҳар қозикалони лавозимида ишлаган Шарифхўжа Худо- ёрхон даврида ўзининг халқпарварлиги билан ном қозонган эди. Қўқон хони вафот этган ҳар бир кишининг ворислари хонга мерос тақсимлаши кераклиги ҳақида фармон чиқарганда, Шарифхўжа қозикалон сифатида бу фармонни шариатга зид дея баҳолаб, унга имзо чекишдан бош тортади. Худоёрхон бу воқеадан хабардор бўлгач, Шарифхўжани мансабидан бекор қилиб, ўлимга буюради. Шарифхўжа дўстлари ёрдамида Бухорога қочиб кетади. Амир уни Вобкент г а қози қилиб тайинлайди. Шарифхўжа дилкаш- лиги туфайли бу ерда ҳам таҳдидга дучор бўлиб, зиндонга ташланади. Бир йилдан сўнг озод бўлиб, Тошкентга қайтади. Шайховандтаҳур даҳаси қозилигига сайланиб, 22 йил давомида шу лавозимда хизмат қилади. Ўша давр матбуотида Шарифхўжа Пошшохўжаев «Тошкент қозилари орасида энг кексаси ва энг билимдони» 1 ва «Хўжа Аҳрор мадрасасининг энг катта профессори» 2 деб тилга олинади. Ана шундай обрўли кишини подшо маъмурлари 1892 йилги қўзғолон- нинг асосий ташкилотчиси сифатида тўрт ўғли билан бирга қамоққа ола ди. Ҳарбий суд 80 ёшдаги Шарифхўжани 3 йил муддатга Аштархон губер- ниясига сургун қилади. Аммо шаҳар жамоатчилигининг ариза-илтимосла- ри билан бу

жазо муддати бир йилга қисқартирилади. Тошкент халқининг илғор зиёлилари халқ дардига бефарқ бўлмай, унинг курашига бевосита раҳбарлик қилишлари табиий ҳол эканлигини тергов материаллари ҳам тасдиқлади. 27 ноябрдан 10 декабргача давом этган Туркистон ҳарбий округи дала судида Эшонхон, Муҳаммад Олим, халққа зулм етказган бош оқсоқол Муҳаммад Ёқуб гувоҳ сифатида бериш- ган баёнотда Инъомхўжа оқсоқол, Шарифхўжа қози 20 йил мобайнида ҳамма ишни бамаслаҳат қилишгани ва «Тошотар воқеаси» дан бир кун аввал икки марта кўришиб, узоқ маслаҳат қилишгани ҳақида маълумот беришган. Мустамлакачиларнинг қўзғолондан халқнинг мустақил фикрлай- диган кишиларини йўқ қилиш учун фойдаланишга уринганларини ва бунга анча олдиндан тайёргарлик кўрганликларини Н. П. Остроумовнинг ўзи эътироф этган эди. У Шарифхўжа Пошшохўжаев ҳақида 1892 йил 26 ян-варда бундай деб ёзган эди: «Бугун мен Шарифхўжа қозиникига бордим. Шарифхўжа айёр чол, унинг ўтмиши шубҳали, у Бухоро амирининг зиндо- нида ётган». Остроумов 10 июндаги кундалигида эса Себзор қозиси Му-ҳиддинхўжанинг шаҳар ҳокими томонидан таъқибга олинганини қизгин маъқуллади. Эски шаҳар полиция бошлиғи Н. С. Ликошин ҳам Муҳиддин- хўжанинг обрў- эътиборига тан берган ҳолда, унинг 1892 йилги қўзғолонга «жинояткорона» муносабатда бўлганини ёзган 1892 йилги қўзғолондан сўнг Сирдарё вилоят ҳарбий губер-натори генерал-лейтенант Н. Гродековнинг 26 июндаги буйруғи билан Муҳиддинхўжа Себзор қозиси лавозимидан олиб ташлан-ди. Орадан олти йил ўтгач, даҳа жамоатчилиги унинг номзодини адолатпарвар шариат қозиси сайловига қўйишади. Сайловда у 62 овоз, унинг рақиби Раимхўжа 12 овоз олади. Аммо ҳарбий губернатор сайловда ғолиб чиққан Муҳиддинхўжа номзодини тасдиқламай, янгидан сайлов ўтказиш ва унда Муҳиддинхўжа номзодини киритмаслик ҳақида фармон чиқаради. Худди ўша йили Тошкентдаги эрлар гимназиясида бўлган шаҳар жамоатчи лиги йиғинида генерал-губернатор ёрдамчиси генерал Иванов мадрасаларда рус тилини

ўқитиш таклифини киритиб, маҳаллий олий ўқув юртлари замон талабига жавоб бермаслиги ҳақида гапирганда ва мустамлакачиларнинг содиқ малайи мулла Олим уни қўллаб-қувватлаб, мадрасалардаги амалдаги таълимни ерга уриб таҳқирлаганда Муҳиддинхўжа жим туролмайди. У жаҳон фанига улкан ҳисса қўшган Форобий, Ибн Сино, Беруний, Навоий ва Улуғбек каби алломалар худди шу мадрасаларда ўқиганини эслатиб, бу даргохларнинг маърифат масканлари си-фатидаги хизматлари ва халқ маорифида ўзига хос ўрни борли-гини айтади. Ўзбек зиёлиси ва уламосининг бу чиқиши подшо амалдорларининг унга бўлган адоватини янада кучайтиради. Мустамлакачилар халқпарвар, кенг дунёқарашга эга бўлган, би-лимдон зиёлиларни ёмон кўрсалар ҳам улардан вақт келганда империя манфаатлари йўлида фойдаланишган. М Қишлоқлардаги ғалаёнлар ва айниқса Тошкентдаги қўзғолон Туркистондаги мустамлакачи маъмуриятини ғоят ташвишга солди. Мустамлакачилар марказдан маъмурий-полиция штат-ларини кўпайтириш ва маъмуриятнинг жазо ваколатларини янада кенгайтиришни сўради. Рус императори Туркистон гене-рал-губернаторининг илтимосини қондириб, ўлкада миршаблик ҳолатини жорий этишга рухсат берди. Империя Давлат кенга-шининг 1887 йилда тасдиқлаган «Давлат тартиби ва жамоат осойишталигини муҳофаза этишга оид чоралар ҳақидаги Ни-зом»и Туркистон ўлкасида 1892 йил 18 июндан эътиборан қўллана бошланди. Бу қоидалар рус" мустамлакачилари учун ваколатлар эшигини кенг очди. «Кучли муҳофазада» деб эълон қилинган жойда Туркистон генерал- губернатори мажлис-йиғинларни тарқатиш, савдо-саноат корхоналарини ёпиш, мат-буот органлари фаолиятини тақиқлаш, истаган одамини сургун қилиш, жарима солиш ва бошқа ҳуқуқларни олди. «Фавқулодда муҳофазада» деб эълон қилинган жойда бутун ҳокимият гене рал-губернатор ёки у тайинлаган бош ноиб қўлига ўтди. 1892 йил 18 июнда жорий этилган «қоидалар» ҳарбий ҳолат ўрнатиб, фуқаролар ишини ҳам ҳарбийлар қўлига топширарди. Аммо халқнинг мустамлакачилик тартиблари, идора услуби ва

руслаштириш сиёсатидан норозилик тўлқини сира пасаймади. XIX асрнинг 90-йилларида рус мустамлакачиларининг Туркистонда-ги ҳукмронлиги учун таҳликали вазият вужудга келди. Туркия- нинг 1898 йилда Греция билан урушда эришган ғалабаси бутун мусулмон оламида турк султони обрўсини кўтариб, европалик-лар зулми остида эзилган мазлум Шарқнинг миллий ғурурини уйғотиб, озодлик курашини қўзғатди. Ана шундай кайфият Тур- кистонда ҳам кучайганини рус сиёсий разведкаси пайқади. Рус махфий полицияси, округ штаби контрразведкаси доимо турк-лардан хавфсираб, уларнинг Туркистондаги таъсиридан қўрққан. Мустамлакачилар Туркия билан Туркистонни бирлаш-тирувчи қардошлик ипларини узишга интилишган. Туркистон халқи озодлик курашининг бу даври Европа мустамлакачилари зулмига қарши Шарқ халклари кўтарган миллий-озодлик қўзғо-лонларининг таркибий қисми деб қаралмоғи лозим.

Похожие

Андижон қўзғолони

1916 йилги миллий-озодлик қўзғолони. Жадидлар фаолияти

IV курс битирувчилари учун Ўзбекистон тарихи фанидан давлат имтихони саволлари.

Уммавийлар ва Аббосийлар даврида араб халифалиги

ХХ аср бошларида Туркистонда истиклол учун курашлар