Классик даврдаги юнон маданияти - История - Рефераты

Классик даврдаги юнон маданияти

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

67.5 KB

www.arxiv.uz Режа: 1. Кадимги юнон фалсафаси 2. Адабиёт ва театр 3. Санъат.

www.arxiv.uz Қ адимги ва классик замонларда табиат ва инсонлар фаолияти устидан олиб борилган кузатишларнинг натижаларини умум лаштириш натижасида фалсафий қарашлар равнақ топиб борган. қадимги Юнонистонда фаннинг турли соҳалари бўйича машҳур олимлар етишиб чиққанлар. Юнон олимлари қадимги Миср, Бобил ва Кичик Осиё халқларининг билимларидан кўп баҳраманд бўлганлар. қадимги Шарқ фани юнон дунёсида илм-фаннинг янада ривожланишига баракали таъсир этган. Милоддан аввалги VII-VI асрлардан бошлаб Юнонистонда маданият ва фан янада ривожланиб кетади. Ўша даврда Юнонистонда Геродот, Демокрит, Протагор, Гиппократ, Суқрот, Афлотун, Аристотель каби улуғ олимлар яшаб ижод қлганлар. Милоддан аввалги VI асрда Кичик Осиёнинг ғарбий соҳилидаги Иония вилояти ва ундаги Милет шаҳри илм-фан тараққиётининг марказига айланган. Иония олимлари Миср ва Бобил олимларининг илмий билимларидан яхши хабардор бўлиб, ўша билимларни янада ривожлантирганлар. Улар табиат ва жамият ҳодисаларини кузатиб бу ҳодисаларнинг сабабларини тушунтиришга ҳаракат қилганлар. Периклнинг дўсти Анаксагор материянинг тузилиши билан қизиққан ва унинг келиб чиқишига асос "Оламий ақл" деб ҳисобланган. Милоддан аввалги 460-370 йилларда яшаган Абдералик Демокрит эса бутун коинот, нарсалар ҳам энг майда зарралар - атомлардан иборат деган машҳур таъминотни яратди. ("атом"-юнончада "бўлинмас" демакдир). Унинг фикрича ҳаракат - материянинг азалий хусусиятидир. Машҳур юнон олимларидан яна бири табиб Гиппократдир. У Кичик Осиёнинг жануби-ғарбий соҳилига яқин келган. Олим Миср, Кичик Осиё, Ливия ва қадимги скифлар мамлакатига сафар қилган. Гиппократ ўша ердаги одамларнинг турмуш тарзи ва урф-одатлари билан танишган. Гиппократ тиббиёт билими асосларини отаси Гераклитдан ўрганган. У машҳур табиб бўлиб, тиббиётнинг барча масалалари билан шуғулланган. Гиппократ машҳур табиб бўлиши билан бирга замонасининг улуғ файласуфи -

www.arxiv.uz донишманд ҳам бўлган. У одамларга меҳрибон, камтар одам эди. У ўз шогирдлари билан бирга "Гиппократ тўплами" номли тиббий асар ёзиб қолдирган. У 72 та китоб ва мақолалардан иборатдир. Гиппократ милоддан аввалги 375 йили 85 ёшида вафот этган. Атоқли юнон файласуф донишмандларидан бири Суқрот бўлиб, у милоддан аввалги 441 йили Афинада туғилган. У ўз умри давомида бирорта ҳам китоб ёзмаган. Суқрот мактабларда дарс бермаган, маърузалар ўқимаган, балки одам гавжум бўлган жойларда ўз шогирдларини ҳақиқатни билишга ундаган. Суқрот ҳақиқатни билиш мумкин эмас деб ўйловчиларга қарама- қарши, уни баҳс-мунозара орқали билинади деб ҳисобларди. Ўз қарашларида одамларни тенглаштиришга қарши чиқиб, уларни ҳақиқатни билганлар ва билмаганларга ажратади. Унинг бу фикрлари Афина қулдорлик демократия тузумининг душмани сифатида айбланиб, милоддан аввалги 399 йилда судга берилган. Суд уни ўлим жазосига ҳукм қилган. Суд ҳукмига мувофиқ, у гиёҳдан тайёрланган бир пиёла заҳарни ичиб ўлган. Юнонистоннинг улуғ олимларидан бири Аристотель эди. У Македония подшолари саройида яшаган табибнинг ўғли бўлиб, милоддан аввалги 384 йилда туғилиб, 322 йилда вафот этган. Шарқ дунёсида уни "биринчи муаллим" деб баҳолаганлар, чунки у ғоят кенг билимга эга бўлган илмий билимларни алоҳида соҳаларга бўлиб чиққан ва мустақил фанларга бирлаштирган. У фанларни туркумларга бўлиб, уларнинг ҳар бирини ботаника, физика, сиёсат ва тарих каби номлар билан атаган. Аристотель ўз замонасидаги олимлар билан бирга Ер шар шаклида бўлиб, у бутун коинотнинг марказидир, қуёш ва юлдузлар Ер атрофида айланади деб ҳисоблаган. У Македония подшоси Искандарнинг устози ҳам эди. Аристотель ўз даври ва кейинги даврларнинг ҳам энг машҳур олимларидан бири бўлиб қолган. қадимги юнон адабиётининг пайдо бўлиши узоқ ўтмишга бориб тақалади. Юнонлар ажойиб афсона, ривоят, шеър, достон, трагедия ва комедиялар яратганлар. Юнон бахшилари эса қадимги афсона ва

www.arxiv.uz ривоятларни оғзаки тарзда авлоддан-авлодга етказганлар. "Прометей", "Геракл", "Дидал ва Икар", "Аргонавтлар", "Одиссея" ва "Илиада" каби афсона ва достонлар юнон адабиётининг нодир намуналаридир. Юнон адабиётининг машҳур асарлари қаторига "Илиада" ва "Одиссея" достонларини киритиш мумкин. Ривоятларга кўра бу асарларнинг муаллифи милоддан аввалги VIII асрда яшаган кўр бахши Гомер экан. Достонларда юнонларнинг Кичик Осиёдаги Троя шаҳрига қилган юришлари, қаҳрамонларнинг курашлари ва бошларидан ўтказган саргузаштлари ҳақида ҳикоя қилинади. Олимлар узоқ вақтгача Гомер достонларидаги воқеалар ўйлаб чиқарилган афсоналар деб фараз қилганлар. Улар Троя шаҳари ҳам бўлмаган деб ўйлаб келардилар. Аммо археолог олимлар Кичик Осиёнинг шимоли- ғарбидаги ерларда қазиш ишларини олиб борар эканлар, у ердан ёғиндан куйиб кул бўлган шаҳар харобаларини топганлар. Бу юнонлар ўн йилдан уруш олиб борган Троя шаҳарининг қолдиғи экан. Олимлар Троя харобаларидан уй-жойлар, мудофаа деворлари, сопол буюмларининг парчалари, яшириниб қўйилган нарсалар ва одам суякларининг қолдиқларини топганлар. Бу "Илиада" ва "Одиссея" достонларида тасвирланган Троя шаҳри эди. Юнонистон тарихини ўрганишда юнон афсоналари, хусусан Гомер достонлари жуда катта аҳамиятга эга. Шу маънода милоддан аввалги XI-IX асрлар Гомер даври деб бекорга айтилмаган. Достонлар шеърий усулда ёзилган бўлиб, тилининг бойлиги ва таъсирчанлиги билан ажралиб туради. Шундай қилиб, Гомер достонлари буюк адабий асаргина бўлиб, қолмай, ажойиб тарихий китоб ҳамдир. Юнонистонда адабиёт театр билан боғлиқ суратда ривожланган. Муаллифлар томонидан яратилган ҳар бир адабий асар театр саҳнаси орқали ўз ўқувчиларига етиб борган. Театр аслида юнонча сўз бўлиб, "томошалар жойи" деган маънони билдиради. қадимги юнон театри ҳам санъатининг бир тури бўлиб, милоддан

www.arxiv.uz аввалги VI асрларда пайдо бўлган. Театр юнон маданиятининг энг ажойиб ҳодисалардан биридир. Юнон театри қишлоқ хўжалиги ҳомийси бўлган худо Дионис шарафига ўтказиладиган байрамлар вақтида ижро этиладиган халқ қўшиқлари ва ўйинлари асосида вужудга келган. Дионис байрамлари, токлар барг чиқарган баҳорги кўкламги Диониси ва узум пишган кузда - кузги Диониси байрамлари ўтказилган. Кўкламчи Диониси бизнинг наврўз, кузги Диониси эса Меҳржон байрамларимизга тўғри келади. Байрам вақтида одамлар Дионис ҳақидаги афсоналарни ашула қилиб айтиб, афсоналардан олинган манбаларни у ёки бу қиёфага кириб ижро этганлар. Намойиш иштирокчилари қизиқ-қизиқ гаплар айтиб, одамларни кулдирар, айрим одамларни масхара қилиб кўрсатишар эдилар. Томошани кўпроқ одамлар кўра олишлари учун тепалик пастида кўрсатилган. Афина ва Юнонистоннинг бошқа шаҳарларидаги акрополь- қалъа тепалиги пастида томошалар кўрсатилган. Томошабинлар тепалик ён бағрида ўтирганлар. Актёрлар пастдаги чодир ичида кийиниб, унинг ёнида томошалар кўрсатганлар. Бу жой саҳна бўлган. Кейинчалик чодир ўрнига кичикроқ бино қурилиб, томоша кўрсатиш пайтида унга декорация - ҳар хил безаклар осиб қўйилган. Унинг олдида томоша кўрсатиладиган жой ҳам қурилган. Бу ўриндиқлар аввал ёғочдан, кейин эса тошдан ясалган. Шу тариқа юнон театрлари вужудга келган. Кейинчалик қурилган юнон театрларига 17-25 минг томошабин жойлашиб, томоша кўрган. қадимги юнон ривоятлари ва афсоналари театр учун жуда бой маълумот берган. Ана шу афсона ва ривоятлар асосида қадимги юнон адиблари ажойиб трагедиялар яратганлар. Ҳозир трагедия дейилганда охири фожеа билан тугайдиган пьеса тушунилади. Аммо юнончада бу сўз "эчкилар қўшиғи" деган маънони беради. Трагедияда қатнашувчилар афсоналардаги қаҳрамонлар бўлиб, асарда улар ўртасидаги кураш, уларнинг кўрсатган қаҳрамонликлари, азоб-уқубатлари ва фожеали ўлимлари тасвирланади. Милоддан аввалги VI-IV асрларда Юнонистонда Эсхил, Софокл, Еврипид каби жуда машҳур шоирлар яшаб ижод этганлар. Уларнинг ҳар

www.arxiv.uz бири ўлмас трагедиялар ёзиб қолдирганлар. Улардан энг машҳури Эсхил бўлиб, у милоддан аввалги 525-456 йиллар орасида яшаган. У 90 дан ортиқ трагедия ёзган. Унинг энг машҳур трагедиялари "Занжирбанд Прометей" ва "Форслар" дир. Эсхилни "трагедия отаси" деб атаганлар. Унинг "Занжирбанд Прометей" трагедияси бошқа асарларидан ажралиб туради. Яна бир улуғ трагедия шоирларидан бири афиналик Софокл бўлиб, у милоддан аввалги 496-406 йилларда яшаб ижод этган. Софокл ҳам Эсхил каби 120 дан кўпроқ трагедия ёзган. Аммо улардан еттитасигина бизгача етиб келган. Улар орасида энг машҳури "Шоҳ Эдип" ва "Антигона" трагедияларидир. "Шоҳ Эдип" трагедиясида шоҳ Эдипнинг ўз отасини ўлдириб, ўз онасига уйланишдек оғир жинояти тасвирланган. Софоклнинг "Антигона" трагедияси ҳам Юнонистонда шуҳрат қозонган. Бу асар илк бор Афина театрида намойиш этилган. қадимги юнон театрларида ҳазил, кулги, мутоиба руҳида ёзилган пьесалар ҳам қўйилган. Комедия сўзининг маъноси "хушчақчақ деҳқонларнинг қўшиқлари" демакдир. қадимги юнон комедиясининг йирик намоёндаси Аристофан бўлиб, у милоддан аввалги 450-388 йилларда яшаб ижод этган. У "Тинчлик", "Аёллар халқ йиғинида" ва "Суворийлар" деган машҳур комедиялар ёзиб, ўз давридаги жуда кўп воқеаларни тасвирлайди. Аристофан ўз комедияларида Пелопоннес урушидан азоб чеккан қишлоқ аҳолисининг машаққатли турмушини ҳам акс эттирган. Унинг комедияларда худолар ва ўша замон одамлари орасидаги кўп иллатлар фош этилган. Аристофан комедиялари ўзининг ўткир ҳажв этиши ва заҳархандаликлари билан ажралиб туради. қадимги юнонларда меъморчилик, ҳайкалтарошлик ва рассомчиликнинг келиб чиқиши Крит-Микен даврига бориб тақалади. Санъатнинг бу турлари аста-секин ривожлана бориб, милоддан аввалги V асрда ўзининг юқори поғонасига кўтарилади. Меъморчилик юнон маданиятининг таркибий қисми бўлган. Юнонлар ибодатхона, театр, сарой ва мажлис биноларига алоҳида эътибор берганлар.

www.arxiv.uz Дастлаб бу бинолар ёғочдан оддий дорий услубида қурилган. Иморатнинг устунлари тагкурсига эмас, балки ерга ўрнатилган. Кейинчалик биноларга тошдан, хусусан мармар тошлардан қилинган устунлар ишлатилган. Бундай устунлар кучли эркак кишининг йўғон гавдасига қиёсланган. Баъзи биноларнинг устунлари нозик, хушбичим бўлиб, юқори қисми қўчқорнинг гажак, қайрилма шохларига ўхшаган. Уларга нафис нақшлар берилган. Бундай устунлар иония услубидаги устунлар дейилган. Уларни хушбичим аёл гавдасига қиёслаганлар. Юнонлар ибодатхона, агора, гимназия, театр ва бошқа жамоат биноларига ҳам алоҳида эътибор берганлар. Ибодатхоналарда давлат бойлиги-хазинаси сақланиб, шаҳар аҳолисининг байрам тантаналари шу ерда ўтказилган. Африкадаги Парфенон, Зевс ибодатхоналари, Афина акрополи ва бошқа бинолар жаҳон меъморчилигининг энг ноёб ёдгорликларидан ҳисобланади. Санъат турвларидан бири бўлган ҳайкалтарошлик ҳам милоддан аввалги V-IV асрларда равнақ топди. Ҳайкаллар дастлаб ёғочдан, кейин эса жез ва мармар тошдан ясалган. Юнон усталари Зевс, Анд, Афина, Аппалон, Дионис, Артемида, Гермес, Гефест каби худо ва маъбудаларнинг ҳайкалларини, Гомер, Геродот, Солон, Фемистокл, Перикл ва Демокрит каби тарихий шахсларнинг бюстларини ҳам жозибали қилиб ишлаганлар. қадимги Юнонистонда милоддан аввалги V асрларда Мирон, Поликлет ва Фидий каби машҳур ҳайкалтарошлар яшаб ижод этганлар. Мироннинг "Диск отаётган йигит", "Афина билан Марсий" деган ҳайкаллари жонли ҳаракатли ҳолатда ишланган. Аргослик Поликлетнинг "Найзабардор" ва "Диодумен" каби ҳайкаллари ҳам машҳурдир. Меъмор ва ҳайкалтарош Фидий ўз замонасининг машҳур устаси эди. нинг Парфенондаги олтин, ёғоч ва фил суякларидан ишланган 12,5 метрлик маъбуда – Афинанинг тик турган ҳолатдаги ҳайкали

www.arxiv.uz жуда машҳурдир. Фидий юнон худоси Зевснинг Олимпияда тахтида ўтирган вазиятдаги ҳайкалини ишлаган. Айни пайтда Фидий асарлари билан Парфенон ибодатхонаси безатилган. Ҳайкалтарош Пракситель эса маъбудлар ва маъбудларни йигит ва ёш қиз-жувонлар қиёфасида тасвир этган. Унинг Дионис билан ўйнаб турган Гермес асари диққатга сазовордир. Рассомчилик санъати ҳам Юнонистонда жуда эрта вужудга келган. Бунга Крит-Микен даврига мансуб бўлган одам, ҳайвон ва турли безакларнинг расмлари мисол бўла олади. қадимги юнонлар ҳам нарса ва ҳодисалардан завқланадиган кишилар эди. Улар хилма-хил кулолчилик буюмлари, кўркам, нафис ва бежирим кўзачалар ва вазалар ясашда тенги йўқ усталар эдилар. Милоддан аввалги VII-VI асарларда юнонлар қизғиш ранг сопол устига қора лак билан турли безаклар чизилган идишлар ишлаб чиқарганлар. Булар қора гулли кўза ва вазалар бўлиб, улар Юнонистон ва ундан ташқарида ҳам машҳур бўлган. Аммо милоддан аввалги V асрга келиб кўза ва вазалар қора рангга бўялган. Безак ва шакллар учун сополнинг табиий қизил ранги сақланиб қолинган. Бундай ваза ва кўзалар қизил гулли кўзалар деб ном олган. Дин ижтимоий онг шаклларидан бири бўлиб, эътиқод, ишонч деган маъноларни билдиради. Унинг келиб чиқиши кишиликнинг узоқ ўтмишига бориб тақалади. Дастлаб юнонларда ибтидоий дин шакллари - тотемизм, анимизм ва фетишизм кучли бўлган. Ибтидоий жамоадан табақавий жамиятга ўтиш даврида юнонларнинг диний тасаввурлари ўзгара борган. Юнон дунёсида ҳар бир нарса, ҳодиса ва касб-корнинг ўз худолари- ҳомийлари, яъни маъбуд ва маъбудалари бор деб ўйлаганлар. Бу кўп худоликнинг кўринишларидан бири эди. Афсоналарда жуда кўп юнон худоларининг номлари тилга олинган. Юнонларнинг энг машҳур худолари Зевс, Посейдан, Аид, Апполон, Артемида, Афина, Гермес, Гефест, Дионис, Афродита ва бошқалардир.

www.arxiv.uz Юнонлар ҳар бир нарсанинг ўз худоси ва ҳомийлари бор, деб ҳисоблаганлар. Улар табиатнинг ҳамма ерида яшаб, уни бошқариб турар эканлар. Юнонлар ўз худоларини ўлмайдиган, кучли келишган ва жуда чиройли одамлар қиёфасида тасаввур этганлар.

www.arxiv.uz Адабиётлар : 1. Геродот "История". М-Л. , 1972 2. Соболевский С. И. Аристофан и его время. , М. , 1957. 3. История древней Греции. Под. ред. В. И. Кузиҳина. М., 1986. 4. Античная Греция. Т.1-2. М, 1983. 5. Кун Н. А. Легендў и мифў Древней Греции. М. , 1975. 6. Нейгебауэр О. Точнўе науки в древности. М. , 1968. 7. Словарь античности. М. , 1989. 8. www.ziyonet.uz

Похожие

Юнон-Эрон урушлари

Юнон Эрон урушлари

Юнон адабиётининг шаркка таъсири

Хоразм, Қанг, Юнон – Бақтрия давлатлари

Урушдан кейинги даврдаги халқаро муносабатларда Франциянинг ўрни