Ibtidoiy inson jamoasining kelib chiqishi - История - Рефераты

Ibtidoiy inson jamoasining kelib chiqishi

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

80.5 KB

Ibtidoiy inson jamoasining kelib chiqishi Reja: 1. Ibtidoiy odamlar podasi. Jamoa arafasi. 2. Ibtidoiy to’da jamoasida mehnat, jinsiy munosabatlar 3. Ibtidoiy odam fikrlash va nutqining vujudga kelishi

Dastlabki insoniyat jamiyatining rekonstruktsiyasi ibtidoiy tarixning eng mukammal muammosi hisoblanadi. U haqda faqat taxminiy ma’lumotlar asosida so’z yuritish mumkin. Bu, birinchidan, tarixchilarning maymunlarga xos bo’lgan to’da o’zaro munosabatlari to’g’risidagi ma’lumotlar, ikkinchidan, arxeologiya va antropologiyaning ayrim dalillari, hamda insoniyatning eng qadimgi, sapiens (aqlli-idrokli odam)dan oldingi qoldiqlari sifatida tasavvur qilinishi mumkin bo’lgan etnografiyaning ayrim dalillaridir. Ushbu ma’lumotlarni solishtirish va tahlil qilish o’sha davrdagi ijtimoiy hayot to’g’risida umumiy tasavvur hosil qilishga imkon yaratadi. Albatta bunda mantiqiy taxminlar, bahsli qarashlarga katta o’rin ajratiladi. Ko’p hollarda jamiyatning tashkil etilishining dastlabki formasini fanda "ibtidoiy odamlar to’dasi" deb yuritiladi. Bir vaqtning o’zida ayrim olimlar bu tushuncha noto’g’ri qo’llanilayotganligini aytib o’tishadi, ularcha o’zaro munosabatlarning to’dalik xarakteri ibtidoiy odamlar jamoalariga qarata aytiladi, shuning uchun ijtimoiy taraqqiyot jarayonlarining biologizatsiyasi, vulgarizatsiyasiga olib keladi. Biroq bu fikr asoslanmagan fikrdir. "Ibtidoiy odamlar to’dasi" atamasi eng qadimgi va qadimgi odamlar tashkilotining dialektik o’ziga xosligini o’zida mujassam etib, uning hayvonlarning odamoldi to’dasi holatidan "tayyor", shakllangan jamiyatga o’tish holatini aks ettiradi. SHuning uchun ayrim tarixchilar "jamoadan oldingi" atamasini yuritadilar (praobvdina - Pershits A.I., Mongayt A.L., Alekseev V.P.). Ibtidoiy odamlar to’dasi davrining xronologik chegaralarini ko’rib chiqsak, uning boshlanishi odamning hayvonlar olamidan ajralib chiqib, jamiyat tashkil topishiga to’g’ri keladi. Maqsadli, ya’ni biron-bir maqsadga qaratilgan) mehnat faoliyatining vujudga kelishi bilan odamning tabiatga munosabati o’zgaradi, bunda dastlabki odamlar jamoasidagi a’zolar o’rtasidagi munosabatlar ham o’zgaradi. SHunday qilib, ibtidoiy odamlar to’dasi davrining boshlanishi anglagan holda tayyorlangan va foydalanilayotgan mehnat qurollarining paydo bo’lishi davriga to’g’ri keladi. Ibtidoiy odamlar to’dasi davrining so’nggi sanasi esa uning "tayyor"

odamlar jamiyati -urug’-jamoa tuzumi bilan almashinuvi sanasiga to’g’ri keladi. 1930-yillar boshida P.P. Efimenko, P.I.Boriskovskiylarning taxmin 'qilishlaricha, ibtidoiy jamoa tuzumiga so’nggi paleolit davrida o’tildi. Eng yangi arxeologik topilmalar buni inkor etmasdan, bu hodisa ilgariroq yuzaga kelishi mumkin degan fikrni ilgari suradi. Tosh qurollarining taraqqiy etishi, insonning fizik tipining o’zgarishi hamda ibtidoiy jamoa asta-sekin vujudga kelishini hisobga olganda, jamoa arafasi, ya’ni ibtidoiy to’da zamonda harakat qilib turgan o’zgaruvchan forma ekanligini tan olishimiz kerak. SHuning uchun ham fanda eng qadimgi odamlarning ilk jamoa arafasini va neandertalliklarning so’ngii jamoa arafasini farqlaydilar. Ayrim olimlar esa neandertalliklarni "ibtidoiy jamoa" deb ham yuritishadi. Biroq bu masalada aniq bir to’xtamga kelinmagan. Jamoa arafasi to’dasi odamlarning kichik guruhi bo’lgan. Negaki, katta guruh o’zini-o’zi oziq-ovqat bilan ta’minlay olmasdi. Termachilikka ko’p vaqt sarflanib, bu usul bilan topilgan oziq ovqat yotmasdi va past kaloriyali bo’lgan. Yirik hayvonlarga ov esa qiyinchiliklar tug’dirardi, va doimo ham muvaffaqiyat bilan tugumasdi. SHuning uchun ham dastlabki ibtidoiy jamoa arafasi 20-30 kishidan oshmas edi. Jamoa arafasining(ibtidoiy poda) ning hayoti bir joydan boshqa joyga ko’chib yurgan ovchi va terimchi (ziroatchi)larning hayoti bo’lmasdan, balki o’troq hayot kechirgan to’dalar hayoti bo’lgan. Bu haqda CHjoukoudyandagi qazilma ishlari natijalari dalolat bermoqda. Evroosiyoning turli hududlarida ham ilk paleolit davriga oid g’or makonlari ham o’troqchilikdan dalolat bermokda. CHoraklik faunasining boyligi hamda tabiatdagi yashash uchun qulay bo’lgan g’orlar bu erda doimiy yashash uchun imkon yaratgan. Ibtidoiy poda hayotida termachilik (ziroatchilik) va ovchilik ular hayotida asosiy o’rin tutgan. Ulardan qay biri ustun turganligini aytish qiyindir. Ularning nisbati turli fasl va turli geografik sharoitlarda turlicha bo’lgan deyish mumkin. Biroq ovchilik xo’jalikning taraqqiy etgan turi bo’lganligi shubhasizdir. Qazish

ishlarida ochilgan madaniy qatlamlarda ko’plab yirik va mayda hayvonlarning suyaklari topilgan. Inson ajdodlari to’da bo’lib yuradigan mavjudotlar bo’lgan bo’lsa ham, ularning xulqlari nafaqat to’daviy, balki barcha hayvonlardagi kabi egaistik reflekslar bilan ham belgilangan. Odam qurol yasashni o’rganganidan so’ng, to’da a’zolarining o’zaro urushlari ko’payib ketdi. Bular yakka janjallar bo’lib, ommaviy tus olmagan. CHunki ular ommaviy tus olganda, ibtidoiy to’da bugungi sotsial tashkilot haligacha tarakkiy etmasdi. Ibtidoiy to’dadagi egaistik formalar xulqning jamoa formalari bilan almashingan. SHuning uchun ham ibtidoiy to’da urug’chilik jamoaga o’sib o’tgan. Xulosa qilib shuni aytish kerakki, ibtidoiy jamoa tuzumi - kishilik jamiyati tarixining boshlang’ich va tarkibiy qismi bo’lib, u juda katta davrni o’z ichiga oladi. Ibtidoiy jamoa tuzumining boshlang’ich davrida odamlar toshdan, yog’ochdan va suyakdan har xil qurollar yasab, oddiy termachilik va ovchilik bilan kun kechirganlar o’zlari biror narsa ishlab chiqarmaganlar. Ularning turmush tarzi oddiy bo’lib, bu davrda boy va kambag’al bo’lmagan. Ular har jihatdan tabiat ne’matlariga qaram bo’lishgan. Odamlar g’or, ungur va chakalakzor hamda qamishzorlarda yashab tunaganlar. Ibtidoiy jamoa davri kishilari ibtidoiy to’da va urug’-aymoqchilik deb atalgan ikki davrni o’z boshlaridan o’tkazganlar. Ibtidoiy odamlarning o’zlari esa eng qadimgi,qadimgi va Hozirgi zamon kiyofasidagi alohida guruhlarga bo’linishgan. Urug’-aymoqchilik davriga kelib negr, mo’g’ul va evropoid irqlari paydo bo’la boshladi. Urug’-aymoqchilik jamoasiga o’tish bilan odamlarning yashash tarzi o’zgarib, Er yuzining ba’zi joylarida termachilikdan deqkonchilikka, ovchilikdan chorvachilikka o’tila boshlangan. Asta-sekin hunarmandchilik ham paydo bo’lgan va rivojlangan. Odamlar kulolchilikni, uysozlikni, suvda suzadigan qayiqlarni, kamon o’qlarini, ip yigirish charxini kashf etganlar, mato to’qishni, undan keyin kiyim bosh tayyorlashni o’rganib olishgan. Olovning kashf etilishi ibtidoiy odamlar xayotida alohida ahamiyatga ega bo’lgan.

Insoniyatning eng qadimgi ajdodi turli evvoyi hayvonlar qurshovida yashagan. Har bir jonzot ovqat bilan tirik, jonivorlar bir-birini tutib eydi. Odamlar ham tabiatdagi hayvonlar va mevalar bilan ovqatlanadilar. Hayvonlarni ovlash va mevalarni qoqish ularning ildizlarini kavlab olish uchun qurollar kerak bo’lgan. Eng qadimgi odamlar dastlab oddiy tayoq va toshlardan uzoq vaqt foydalanib kelishgan. Keyinchalik tosh va yog’ochdan ov hamda mehnat qurollari yasashgan. CHunki oddiy tumtoq tosh bilan hayvon terisini shilish, kesish, go’shtni nimta va bo’laklarga ajratish mumkin bo’lmagan. Ildizida mevasi bor o’simliklarni kovlab ham bo’lmagan. Odamlar oddiy chaqmoqtoshni olib, uni boshqa tosh bilan urib, uchi va yonini kertib o’tkir tosh qurollar yasaganlar. Bunday qurollar yordamida ular ildizlarni kovlaganlar, hayvonlar terisini shilib, go’shtini bo’laklarga ajratganlar, hayvonlarni urib o’ldirganlar. Oddiy qo’l cho’qmori eng qadimgi odamning zarur va dastlabki mehnat qurollaridan biri edi. Bunday qurollar qadimgi manzilgohlardan topilgan. YOg’ochdan yasalgan qurollarning eng qadimgisi so’yil va uchi nayza tayoqdir. Bu davr kishilari tosh va yog’och qurollaridan boshqa guruhlar bilan makon, emish va o’lja talashib yurishganlarida ham foydalangan. YOg’och qurollar erda chirib, bizgacha etmagan. Eng qadimgi odamlar yasagan va foydalangan qurollar arxeolitlar deb ataladi. Insonning hayvonot olamidan ajralib chiqishi mehnat tufayli bo’lganligi ma’lumdir. Mehnat o’zidan o’zi insonning tabiatga jamoa tarzida ta’sir etish formasi bo’lgan. Hatto eng oddiy mehnat turlariga o’tish faqat jamoada bo’lishi mumkin edi, ya’ni xulq-atvorning ijtimoiy formalari sharoitlarida mumkin edi. SHuning uchun ham ibtidoiy jamoa tarixi va antropogenezning ilk bosqichlarida oziq-ovqatni topish va taqsimlashda hayvoniy egaizmni bostirish kelib chiqa boshlagan. Bu jarayon tabiiyki, aynan o’zaro yordam va aloqalar mustahkam bo’lgan jamoalarning boshqa to’da va tabiiy ofatlarga qarshi tura olishga va yashab kelishga imkon bergan.

Hayvoniy egaizmni yo’q qilish ayniqsa muste davrida yaqqol namoyon bo’ladi. Ibtidoiy to’dadagi tabiiy va ijtimoiy jihatlar kurashining asosiy yo’llaridan biri jinsiy munosabatlar bo’lgan. Bu sohada hayvoniy instinktlar ayniqsa kuchli namoyon bo’lib, rivojlanib borayotgan jamiyat tomonidan qattiq ta’sirga uchragan. Ma’lumki, hozirgi davrda primatlarning ayrim turlari, masalan shimpanze maymunlari, to’da bo’lib yashab, unda ayrimlari juft oila bo’lib yashasa, boshqa birlarida bitta katta erkak jinsidagi maymun qolib bir nechta urg’ochi jinsidagi maymunlar bo’ladi. Ibtidoiy to’dadagi jinsiy munosabatlar ham ushbu munosabatlarga o’xshash bo’lgandir. Urg’ochilar uchun ko’plab janjallar kelib chiqadi. SHuning uchun ham ayrim olimlarning fikricha, ibtidoiy jamoa faqatgina unda zoolik oilalarni birlashtirgan va katta yoshdagi erkaklarni o’zaro bir birini chidagan holdagina, ya’ni tartibsiz jinsiy munosabatlarning o’rnatilishi yoki promiskuitetning o’rnatilishi sharoitida paydo bo’lishi mumkin bo’lgan. Hozirgi kunda ham ayrim qoloq qabilalarda promiskuitet bayramlari nishonlanib keladi. Biroq, boshqa fikrga ko’ra, ibtidoiy to’da hayvonlardan haramlik oilaviy munosabatlarni merosga olgan bo’lib, jinsiy hayot reglamentlashtirilgan edi. SHunday bo’lsa, ibtidoiy to’da bir necha haram birlashmalaridan iborat bo’lganini, ularning o’z boshliqlari (eng kuchli erkaklari) o’lgani tuyfayli, yoki ayollar uchun janjallar tufayli qayta guruhlarga taqsimlanishini tan olshimiz kerak. L.G. Morgan o’zining "Qadimgi jamiyat" degan asarida nikoh-oila munosabatlarining eng qadimgi formasi qon-qarindloshlik Oilasi bo’lgan. Morganning ta’kidlashicha, qon-qarindoshlik oilada nikoh birligi faqat bir avlod kishilarini - ya’ni barcha qarindoshlarni, opa-akalar, ularning ota-onalari avlodlari, ularning bobo-momolari avlodlarini o’zida mujassam etgan. Turli avlodlar o’rtasida nikoh munosabatlari ta’qiqlangan. Hozirgi kunda deyarli hamma tadqiqotchilar Morgan gipotezasini xato deb tan oldilar va bu muammo hozirgi kunda ham dolzarb bo’lib turmoqda.

Antropogenez jarayonining yakuniga etishi Qadimgi tosh davrining so’nggi bosqichi ibtidoiy jamoa tuzumini arxeologik davrlashtirishda yuqori paleolit nomi bilan ataladi. Olimlarning fikricha, bu davr bundan 35-40 ming yillar oldin boshlanib, miloddan avvalgi 12-10 ming yillikkacha davom etgan. Paleolitning muste bosqichi o’z o’rnini uning yuqori paleolit bosqichiga bo’shatib beradi. Ibtidoiy to’da davrining vayronalarida kishilik jamiyatining dastlabki bo’g’ini - ibtidoiy jamoa tarqib topadi. Ibtidoiy to’dadan ibtidoiy jamoaga o’tishda toshdan mehnat qurollari yasash texnikasida, ibtidoiy xo’jalik shakllarida, ibtidoiy odamning turmush tarzida, ularning ijtimoiy munosabatlarida, dunyoqarashida, hatto odamning jismoniy tuzilishida ham keskin o’zgarishlar yuz beradi. Masalan, bu davr odamida peshona va pastki jag’ shakllanadi. Qosh osti burtmasi yuqoladi. Bu davr odamlarining suyaklari neandertallarniki singari yirik emas, qo’l, oyoq xarakatlarida chaqqonlik seziladi. Xullas, hozirgi odamlarning jismoniy xususiyatlari ularda to’liq aksini topgan. Olimlar bu davr odamiga aql-idrokli, ongli odam deb nom berdilar. Antropolog olimlarning ilmiy kuzatuv ishlariga ko’ra. Keyingi 35-40 ming yillar davomida odamzodning biologik, jismoniy tuzilishida sezilarli o’zgarish bo’lmagan. YUqori paleolitda hozirgi zamon tipidagi odamning shakllanishi bir vaqtning o’zida ovro’pa, negr va mug’ul bashara irqlarining paydo bo’lishiga olib keldi. SHuni alohida qayd etish kerakki, odamlar orasidagi irqiy tafovut - bu inson hayoti va uning tabiati sirlarini bilib olish qobiliyati bilan bog’liq bo’lmagan ikkinchi darajali ko’rinishdir. Ular bir-birlaridan terisining rangi, soch va ko’zlarining shakli va rangi musqullarning katta-kichikligi, bosh suyagining shakli va boshqa belgilaridan farq qiladi. Ularning barchasi uchun pitekantrop, sinantrop va neandertal taraqqiyot bosqichlarini o’tish joiz bo’lgan va odamzodning aql- idrokli odam bosqichini uch irqning har bir davrda bosib o’tgan. Ovro’pa irqi odamlari fanda kromanon odami nomi bilan yuritiladi. Bu tip asosan Ovro’pada yashagan. Kromanon odam baland buyli, qomatli, bosh suyagi va yuzi uzunchoq, terisining rangi oq, ko’zlari ko’k, sochlari sariq bo’lib,

Ovro’poning mavjud tabiiy sharoiti bu tipni ana shunday alomatlar bilan shakllanishini ta’minlagan. Uni hozirgi kunda evropeoid deb atashadi. Negr irqi odamlarining bo’yi kromanonlardan pastroq bo’lib, elkasi keng, boldir suyagi uzunroq, tishlari oldinga bo’rtib chiqqan, pastki jag’i uncha rivojlanmagan. Sochlari jingalak, qizg’ish qora rangda labi yug’on bo’lgan. Bu tip ajdodlari asosan Afrikada tarqalgan. Ularning ayrim vakillari yuqori paleolitning so’nggi bosqichida Ovro’paning ba’zi bir punktlarida uchraydi. Olimlar bu holatga baho berib, Afrika aholisining ayrimlari Italiya orqali Ovro’paga, hatto Ukrainaga kirib kelganligini qayd qilgan. Olimlar ular sochlarini jingalak, terilarini qizg’ish qora, lablarini va yuqori jag’ tishlarini bo’rtib chiqishini Afrikaning issig’i bilan bog’laydilar. Mug’ul irqi asosan shimoliy, markaziy va sharkiy Osiyo uchun xarakterlidir. Bu irq vakillari Krasnoyarskdagi Afantova g’orida, SHimoliy va Janubiy Xitoyda topilgan. Mug’ul irqining shakllanishida Osiyoning beto’xtov esib turuvchi izgirin quruq sovuq shamoli, Markaziy Osiyo dashtlari va YAkutiya rayonlaridagi uzoq muddatli oppoq qorlar, umuman, bu mintaqaning tabiiy-geografik sharoiti muhim rol o’ynaydi. Mug’ul irqi vakillari past buyli, bosh suyagi yumaloq bo’lgan. Ular yuzlarining keng va qisqa, ko’zlarining qisiq bo’lishida kuchli izg’irin shamoli va uzoq muddatli oppoq qor qoplamasiga tushgan quyosh nurlarining aksi sabab bo’lgan. Ma’naviy madaniyatning vujudga kelishi Ibtidoiy jamoa xo’jaligining rivojlanishida mehnat qurollari ishlab chiqarish va ulardan xo’jalik yuritishda foydalanish alohida ahamiyat kasb etadi. Mehnat qurollari yasashda avvalgidek chaqmoqtosh, absidian va bazalt kabi toshlar asosiy xom ashyo bo’lib qolaveradi. Bu sohadagi asosiy o’zgarish toshdan mehnat qurollar yasash texnikasida sodir bo’ladi. Masalan, muste davridagi disksimon tosh yadro (nukleus, asos) o’rnida , uzunchoq shakldagi yadro paydo bo’ldi. YAngi shaklning paydo bo’lishi yangi tipdagi mehnat qurollari va ularni ishlash texnikasidagi o’zgarishlar bilan bog’liq edi. Endi toshdan uchirma usuli bilan

emas, balki yunish texnikasi yordamida keskir qirrali uzunchoq tosh paochalaoi (prizma shaklidagi) otlinib, ulardan pichoq va qirg’ich sifatida (kesuvchi va shiluvchi) mehnat qurollari yasaladigan bo’ldi. Tosh qurollarining turi va vazifa doirasi kengaydi, chaqmoqtoshdan har xil kesuvchi , arralovchi, shiluvchi, teshuvchi mehnat qurollari yasaladigan bo’ldi. YUqori paleolitning so’nggi bosqichida tosh qurollari orasida chaqmoqtoshdan yasalgan nayza uchlari, suyakdan yasalgan ko’p tishli garpunlar paydo bo’lganligidan dalolat beradi. Tosh qurollar yordamida hayvonlarning shox va suyaklaridan mehnat qurollari yasash joriy etildi. Suyak bilan ishlash jarayonida birinchi bor tasviriy san’at namunalarini yasash kashf etildi. Suyakdan turli taqinchoqlar yasash kashf etildi, suyak ustiga turli rasmlar solish va suyakdan jamoaning boshlig’i, eng nufuzli a’zosi bo’lgan onalarni ilohiylashtirishga qaratilgan haykalchalarni yasash odat tusiga kirdi. Qadimgi rassom va haykaltaroshlar birinchi navbatda homilador ayollar rasmini chizdi va haykalchasini yasadi. Yirik hayvonlar rasmini chizib, ov manzaralarini tasvirladilar. SHunday qilib, yuqori paleolit davrida ibtidoiy tasviriy va amaliy san’at paydo bo’ldi. Bu davr xo’jaligida ovchilik, birinchi navbatda yirik hayvonlarni ov qilish alohida kasb etgan. Mehnat qurollari orasida o’tkir uchli nayzaning kashf etilishi ovdan keladigan kundalik tirikchilik daromadining keskin darajada ko’payishiga olib keldi. Ibtidoiy ovchilikda avvalgidek yirik hayvonlarni tik jarliklarga ag’darish yoki maxsus chuqurliklarga haydash usuli keng qo’llanilgan. Hayvonlarga cho’qmoq, nayza, sanchqi otish yo’li bilan ov qilingan. Masalan, Irkutsk yaqinida yuqori paleolit davriga oid Malta qarorgohidan 400dan ortiq shimol bug’ularining suyaklari topilgan. Donetsk havzasidagi boshqa bir yodgorlikdan 1000ta zubr suyaklari topilgan. Kiev hududidagi Kirillov qarorgohidan ko’plab mamont suyaklari topilgan. Va xk. Baliq ovi xo’jalikda asosiy rol o’ynamasa, bu sohaning kashf etilishi ibtidoiy xo’jalik uchun katta ahamiyat kasb etar edi.

YUqori paleolit davrining yana bir xususiyati shuki, ibtidoiy odamlar o’zlariga yashash uchun doimiy kulbalar qurishni kashf etdilar. Ularni yasashda hayvon suyaklaridan ham foydalanishgan. Ovro’pa va Sibirda yuqori paleolit davriga oid yodgorliklardan 200ga yaqin kulba topilgan. Ular odatda aylana shaklida bo’lib, ularning o’rtasida o’choq joylashgan.

Foydalanilgan adabiyotlar 1. Першитс А.И., Монгайт А.М., Алексеэв В.П. История первобмтного обвшества. - М.:Наука, 1967. 2. Алексеэв В.П. Становлениэ человечества. - М.: Висшая школа, 1984. 3. История первобггного обшества. Эпоха первобитной родовой обвдини – М.:Наука, 1988. 4. Ibtidoiy jamoa tarixini o ’ rganishda sotsiologik - etnografik nazariya namoyandalari va ular ta ’ limotlari . 5. Ibtidoiy jamoa to’g’risida neoevolyutsion nazariya mohiyati. 6. Asqarov A. O’zbekiston tarixi. - T.O’qituvchi. 1994. O’zbekiston tarixi. - T. Universitet. 1997. 7. Теголко Л.И, Соливон И.И. Основим современной антропологии. Минск. 1989.

Похожие

Inson jamiyatining kelib chiqishi

Insonning kelib chiqishi

Dinning ibtidoiy shakllari

Ibtidoiy jamiyat tarixi

Kishilikning ibtidoiy madaniyati