Қурилиш даврида дарё гидроузеллар фойдаланишига тайёргарлик ишларини олиб бориш - Водное хозяйство - Рефераты

Қурилиш даврида дарё гидроузеллар фойдаланишига тайёргарлик ишларини олиб бориш

Загружено в:

29.10.2019

Скачано:

0

Размер:

98.5 KB

Қ урилиш даврида дарё гидроузеллар фойдаланишига тайёргарлик ишларини олиб бориш Р ежа: 1. Г идротехника иншоотларини қурилишидан сўнг фойдаланиш хизмати ташкилотларига топшириш ва фойдаланишига қабул қилиш 2. Гидротехника иншоотларининг фойдаланилишига киритиш

Г идротехника иншоотларини қурилишидан сўнг фойдаланиш хизмати ташкилотларига топшириш ва фойдаланишига қабул қилиш Курилиш даврида дарё гидроузелларидан фойдаланилиши. Дарё г идроузел и қ урилиши бош идан фойдаланилиши иш л арининг таркибий қ исми сифатида амалий кузат ув ишлари бошланиб кетади. У лар нинг натижалари дарё гидроузели қурилиш и ишлар нинг амалга оширилиши қисмида лойи ҳ а вий ечимларини нг тўғр и ла ш имкониятини яратади. Дарё гидроузели и ншо о тлар идан фойдаланилиши ва қ тида бу маълумотлар кузат ув натижаларини таҳлил этилиши учун бошлангич асос б ў либ хизмат этиш и мумкин. Н азорат ўлчов асбоблар и (Н ЎА ) ўрнатилишини қоида буйича гидроузел қурилиш ини амалга оширадиган қурилиш корхонаси бажаради. НЎА ни созлашни ва гидроузелнинг қурилиши даврида кузатувларини амалий кузатувлар ва тадқиқотлари бўйича мутаҳассис бошчилигида лойиҳавий ҳужжатлари, жиҳозлари ва иш жойи билан таъминланадиган махсус гуруҳ амалга оширади. Қурилиш тугаганидан сўнг ва гидроузел фойдаланилишига топширганида бу гуруҳ, қоида бўйича, фойдаланилиши хизмати штатига ўтади. НЎА асбобларининг нормал ишлаганига жавобгар шахс амалиёт кузатувлари гуруҳи раҳбари бўлади. Агарда НЎА ўрнатилиши ва созлашига имконият бўлмаса гидроузели қ урилиш ишлари давом этилишига йўл қўйилмайди. НЎА ўрнатилиши, кузатув ишларини бажарилиши, уларнинг натижаларини ишлов берилиши ва таҳлил этилиши устидан муаллифлик кузатилишини лойиҳавий ташкилот бажаради. Амалиёт кузатувларини бажарувчи гуруҳи таркибига одатда гуруҳ раҳбари (амалиёт кузатувлари бўйича мутаҳассис), уни ўринбосари, слесарлар, слесар-электриклар, операторлар, кузатувчилар, техник–чизувчилар киради. НЎА ўрнатилиши ишларининг ҳажми ёки кузатувлар ишлари кўпайганида гуруҳ ходимларининг сони оширилиши мумкин, кейин эса ишлар тугатилишидан сўнг ёки кузатувлар текисланишида ходимлар сони камайтирилиб илгаридаги сонида ўрнатилади.

Амалиёт кузатувларини бажарилаётган доимий таркибидаги гуруҳнинг аъзоларини гидроузел ҳолати кузатувларга алоқаси бўлмаган бошқа ишларга жалб этилиши ман этилади. Амалиёт кузатувлар гуруҳига вақтинчалик қурилиш – монтаж ишлари мутахассислари йўналтирилиши мумкин (геодезистлар, арматуршчиклар, сваршчиклар, плотниклар, бурғиловчилар ва бошқалар). Амалиёт кузатувлар гуруҳининг бошлиғи бевосита техника бўлими бошлиғига ёки бош инженерга бўйсунади. Гидротехника иншоотларини қурилиши даврида, яқинида техника ва ишчиларнинг кўплаб тўпланиши ҳолатида қурилиш ишларининг бажарилиши натижасида НЎА ва уларнинг элементлари шикастланмаслиги, НЎА ўрнатилиши ва уларнинг парварилиши билан боғлиқ бўлган барча тешиклар ва бўшлиқларни вақтинчалик қоплаш ёки шчитлар билан ёпиш ва қурилиш ахлатидан тозалаш учун барча чораларни қабул қилиши муҳим аҳамиятига эга. Бундан ташқари НЎА ўрнатилиши технологиясини таъминланиши, унинг гидроизоляциясини бажарилиши ва ўрнатилишидан сўнг иш қобилияти устидан назорат этилиши талаб этилади. Бетон ва темирбетон иншоотларини фойдаланилиши қурилиши даврида қуйидагиларга: тўғон асосини деформацияланишига, қоя билан бетон бириктирилиши жойидаги чоклар ҳолатига, бетонлаш блокларини ёки бетон массивларининг ҳарорат – юкланиши ҳолатига, бетон массивларида ёриқларнинг пайдо бўлишига, цементлашга мўлжалланган вақтинчалик қурилиш чокларини очилишига, бетон секцияларининг горизонтал кўчиришларига, тўғоннинг асосидаги фильтрацияга қарши бўлган босимига, юқори сейсмик фаолияти ҳудудларидаги йирик юқори босимли гидроузелларда инженер-сейсмик кузатувларини бажарилишини имкон берадиган сейсмик ўлчаш аппаратураси тизимини иш қобилиятига, - назорат этадилар. Бу ишларни бажарилишида, грунт массивлари сувланилиши ва кўп ҳажмлик сув омбори косасининг сув билан тўлдирилиши натижасида баъзи холларда ҳудуднинг сейсмик ҳолатини оширилишини ҳисобга оладилар.

Сув омбори нормал димланган сатҳигача тўлдирилиши давригача инструкцияларига мувофиқ НЎА тўлиқ даражада ишлаши зарур. Грунтлик материалларидан ясаладиган тўғонларни ва бошқа иншоотларни қурилишида хамда сув омборини қисман тулдирилиши шароитларида иншоотлар элементларининг чўкиши, кўчирилиши, фильтрация режими ва тўғоннинг танаси ва асосидаги ғовак босими, иншоотларнинг деформация-юкланиш ҳолатини кузатадилар. Ер ости иншоотларнинг, масалан, туннелларни қурилишида махсус эътиборни суффозия ва сувланган силжиши жараёнларига, ҳамда бир қатор ҳолатларда йирик узилиш тектоник бузилиши, ғоваксимон қум-лойлик ёки йирик бўлакли жинслари, карст бўшлиқлари зоналарида ер ости сувларининг чиқиб ўтиши имкониятига қаратадилар. Туннеллар қурилишида амалда ер ости сувларининг кўп хажмда чиқиб ўтиши хавфи бўлган тектоник бузилишларининг жойларини айланиб ўтиши ҳолатлари маълум. Бу холда ишлар ҳажми кўпайиб кетиши кузатилади, лекин иқтисодиёт нуқтаи назаридан лойиҳани бундай ўзгарилиши мақсадга мувофиқ бўлади. Масалан, Храми ГЭС-2, Кура дарё ҳавзасидаги Арпа-Севан ва бошқа туннелларни ўтказиб қурилишида бундай ҳолатлари кузатилган эди. Қурилиши даврида сув ўтқазувчи иншоотларидан фойдаланилиши даврида кўпинча ишга яроқли ёғочлар, муз, балиқлар, айрим ҳолатларда ишга яроқсиз ёғочларни ва бошқа сузиб турувчи жисмларни ўтказилиши масалалари вужудга келади. Буларнинг сабаби юза оқизиндиларни ўтказилиши учун мўлжалланган махсус иншоотлар баъзан ишга яроқсиз ҳолатида бўлишида ёки бундай иншоотлари иқтисодиёт мулоҳазалари бўйича қурилмагани (йўқ бўлиши)да. Баъзан балиқлар (миграцияси) кўчирилишини таъминлаш мақсадида балиқларни ўнғай жойида тутиб, масалан, дарьё оқиши бошланиши яқинида ва цистерналарда дарё юқорисидаги балиқлар уруғланиши жойларига кўчирадилар. 218,5 м баландликдаги Дворшак тўғонининг (АҚШ) қурилиши вақтида фақат сув сарфи 85 м 3 /с гача дарё пастки бьефидан устки бьефига

балиқларни ўтказилиши мақсадида махсус балиқ ушлагични ва катта бўлмаган балиқ ўтказгични ясаб ўрнатган эдилар. Балиқ ушлагичдан балиқларни тутиши ва кейинчалик автотранспорт ёрдамида устки бьефга уларни уруғланиши жойларига кўчириб ўтказилиши учун фойдаланган эдилар. Чегараловчи кўтармалари жойлашуви зонасида сув сатҳлари айирмаси унча катта бўлмаганида ва нисбатан катта бўлмаган сув тезликларида (2,5…3 м гача) форель, осётр ёки лосось турларига ўхшаш кучли балиқлар устки бьефга ўзлари сузиб ўтадилар. Устки бьефи зонасида дарахт ёғочларни тайёрланиши кўп ҳажмлик бўлган ҳолатларида, дарахт ёғочларни сувдан ўтказилиши учун махсус иншоотлар (новлар)ни ясайдилар. Баъзан бу максадларга, масалан, Хельес (Швеция) гидроузелига ўхшаб, туннелларни ишлатадилар. Ушбу туннель кўндаланг кесими юзаси 130 м 2 , кенглиги 13 м, айланиш радиуси 130 м ўлчамларига эга бўлиб, босимсиз сув оқими режимида ёғочлар оқизишига хизмат этади. Дворшак тўғонида ҳам 5 йил давомида туннелнинг сув оқими эркин юзаси сатҳидан туннель ичидаги тепасигача 1,5...2 м баландлигида, 1245 м 3 /с сув сарфида, сув оқими босимсиз режими шароитида, ёғочларни доналаб бир – бирига боғлаб туннелдан тиқилишлар бўлмаган шароитида сув оқимига оқизиб ўтказган эдилар. Маникуаган-3 (Канада) тўғонида 16,8 м диаметрдаги, қопламаси бўлмаган туннелдан, босимсиз сув оқими режимида сув сарфи 1460 м 3 /с гача етадиган ҳолда ёғочлар ва музни ўтказган эдилар. Ёғочлар оқизишда уларни кириш тешигига йўналтирилиши учун устки бьефда запонь ўрнатилган эди. Бир йил давомида туннелдан 0,9 млн. м 3 ҳажмида ёғочлар ўтказилган эди. Қурилиш даврида кўтарм алари билан сиқилган дарё ўзанидан музни ўтказилишида тиқилишлар пайдо бўлишига йўл қўйилмаслиги муҳим.

Йирик гидроузеллар қурилиши тажрибаси кўрсатганидан: муз ўтказилишида сиқилган дарё ўзанининг кенглиги қоида бўйича етарли бўлганида (80 м дан ортиқ) муз тиқилишлари камдан кам кузатилади. Лекин асосий иншоотларининг чегараловчи кўтармаларини муз тиқилиши ва муз уюми имкониятли таъсирига текширилиши зарур. Устки ва бўйлама кўтармаларининг босимли қирраларида муз таъсирини қайтарувчи ускуналарни жойлайдилар. Музни бетон тўғонни қиррасидан, хандақсимон ва бошқа сув ташловчи иншоотларидан ҳамда бетон иншоотларининг вақтинчалик ораликларидан ўтказилиши мураккаб. Бу мақсадларга хизмат этувчи ораликларнинг кенглигини 12 м ва ундан ортиқ бўлган ўлчамида қабул қиладилар. Лекин музни 6 м кенглигидаги ора ли кларидан ўткази ли ш и ҳолатлари ҳам бор (Красноярск Г Э С и да). Бу ҳолатда ус т ки бьеф и да сув сат ҳ ини к ў тар иб , уни бир неча кун бу белгисида ушлаб турадилар , муз эриш и натижасида ўзини мустаҳкамлигини й ўқ отиб олади, бундан с ў нг уни пастки бьефга ўтказиб ташлайдилар. С ув омбори келажакдаги косасининг тубида то р фяниклар жойла ш ган ҳолда сув омбор ни сув га т ў лдири лиши вақти да улар қ ал қ иб чи қ иши мумкин. Бу ҳолат Рибинск (Россия) сув омборида кузатилган эди. Бунда қалқиб чиққан 2…2,5 м қалинлигидаги торфяниклар юзаларининг майдони 3 км 2 гача етган эди. Торфяниклар ороллари орасини муз бўлаклари сузиб турган ҳолда тўлдирган эдилар. Бетонлик иншоотларига яқинлашуви олдинининг олиши мақсадида торф оролларини портлатиб, бўлакларини чиғирлар билан кўтариб, уларни балчиқ туширгич оралигидан чиқариб ташладилар. Новосибирск сув омборини (Россия) тўлдирилишида, қалқиб чиққан торфни сув ташловчи тўғон ораликларидан ўтказиб туширдилар, буни амалга ошириши учун катта ҳажмда фойдасиз сув туширилишлари талаб этилди. Бу ҳолат электрэнергияни ишлаб чиқаришига салбий таъсир кўрсатди. Камадаги сув омборини (Россия), Сурск сув омборини (Россия) ва бошқа сув омборларининг сувга тўлдирилишида бетон иншоотлари олдида кўп ҳажмда ёғоч ва унинг чиқиндилари тўпланган эди.

Камадаги сув омборида уларнинг бир қисмини пастки бьефга ўтказдилар, қолган қисмини эса сузиш воситалари ёрдамида тутиб олдилар. Сурск сув омборидан фойдаланилиши биринчи йилида сув омборининг сув тошқини даврида тўлдирилишида ёғочларнинг кўп қисми сув ташловчи тўғони кенглиги 14 м гача бўлган ораликларидан пастки бьефига ташланди. Кейинчалик (1984 йилда) хандақнинг устки қиялигидаги плиталари мустаҳкамланиши жойлари бузилиши аниқланди. Тахминан, ушбу мустаҳкамланиши жойлари бузилишининг сабабларидан бири пастки бьефга кўп ҳажмдаги ёғочларнинг ташланиши белгиланган эди. Чегараловчи кўтармалар ҳимоясида жойлашган гидротехника иншоотлари қурилиши жараёнида иншоотлар устидан синчикли кузатув- назорат ўрнатадилар. Кузатувларни сув тошқинлари ўтиши вақтида, музлар оқиши даврида, асосан, музлар тиқилиши (заторлар) ёки шовушлар тиқилиши (зажорлар) пайдо бўлишида кучайтирадилар. Кўтармаларининг имкониятидаги шикастланишларини ёки бузилишларини бартараф этиши учун яқин жойда қурилиш материаллари ва механизация ресурслари (тошлар, майда тошлар, цемент, металлопрокат, брезент, ёғочлик материал, қоплар, симлар , транспорт воситалари, сузувчи воситалари ва ҳоказолар) бўлишлари зарур. Энг му ҳ им э ъ тибор котлован тубидан ва кўтармалардан сув фильтрациясига берилиши зарур. Уни кузат иш учун баъзан текшир ув қудуқлар ў рнат ил ади . Ул ар депрес с и я эгри чизиғи жойлашуви ҳолатини кузатиши имкониятини яратади. Кўтармалар тўкилиши ва мустаҳкамланишидан сўнг котловандан сувни тортиб чиқарадилар. Бунда бир томонидан сувни имконияти борича тезроқ тортиб чиқариб асосий иншоотлар қурилиши ишларини бошлаш керак, иккинчи томонидан эса котловандаги сув сатҳини тез орада пасайиши котлован тарафидан кўтармалар қияликларини емирилишига, тўпланган сув оқимини чиқишига ва котлованни сувга кўмилишига олиб келиши мумкин.

Буларни ҳисобга олиб назарда тутиш керак: лойқали фильтрацияланган сув оқимини пайдо бўлиши – бу грунт суффозиясининг натижасидир. Бу ҳолатда ташқи тарафидан қўшимча грунтни тўкилиши йўли билан кучли фильтрация ўчоқларини бартараф этилиши зарур. Гидротехника иншоотлари қурилиши даврида уларни устидан кузатувлар тажрибаси кўрсатилиши бўйича кўтармалар билан чегараланган котловандан сув тортилиши билан сувни чиқарилиши биринчи кунларда сув сатҳини пасайиши тезлиги йирик донали ва қоялик грунтларида 0,5...0,7 м/сут дан, ўрта донали грунтларида 0,3...0,4 м/сут дан ва майда донали грунтларида 0,15...0,20 м/сут дан ортиқ бўлмаслиги зарур. Йирик гидроузелларда котлованлардан сув тортилиши билан сувни чиқарилиши тезлиги бир неча хафтадан бир неча ойгача давом этади. Баъзан бу муддат давомлиги сув сатҳини пасайиши интенсивлиги билан эмас, балки сув чиқарувчи насослар кучига боғлиқ бўлади. Иншоотларнинг қурилиш давридаги одатдаги фойдаланилиши шароитида бошқа муамоллари ҳам пайдо бўлади, улар ушбу китобнинг бошқа бобларда кўриб чиқилган. Иншоотларни фойдаланилишига тайёргарлик кўриш ва фойдаланилишига қабул қилиш. Дарё гидроузели қурилишидан сўнг унинг фойдаланилиши хизматига топширилишига тайёргарлик кўришда барча НЎА, амалиёт кузатувларини бажарилиши учун мўлжалланган асбоб- ускуналари ва воситалари тузук ҳолатида, ҳамда олдин ишлаб чиқарилган гидроузел ҳолати устидаги кузатувлар ҳужжатлари олдиндан тайёрланиб гидроузел фойдаланилиши хизмати бошқармаси (дирекцияси)га ўтказиб берилади. Қурилган гидроузели фойдаланилиши хизмати қуйидаги: тасдиқланган техник лойиҳасининг комплекти ёки лойиҳа бажарилишига топшириғи; гидроузел иншоотлари, механик жиҳозлари ва ускуналарининг ижро этилган чизмалари; гидроузел иншоотлари, механик жиҳозлари, ускуналари ва НЎА га техник паспортлари; гидроузел иншоотлари ёки уларнинг элементларининг оралик ва охирги қабул этувчи актлари; ер ости ишлари

актлари, котлованлар, асослар ва НЎА қабул этувчи актлари; сув омбори иш режимлари графиги; НЎА жойлашуви лойиҳаси; сув омбори ҳажмининг сув сатҳи билан функционал боғланиш эгри чизиғи; сув омбори юзаси майдонининг сув сатҳи билан функционал боғланиш эгри чизиғи; НЎА (реперлар, маркалар, пьезометрлар, сув сарфи ўлчагичлар, оқовалар, ёриқ ўлчагичлар ва ҳоказолар)га ведомостлар; ўрнатилиши санаси, ижро этилган хусусиятлари ва боғланиши тўғрисида кўрсатманинг зарурий кўрсатилиши ҳолда олдин ўрнатилган НЎА (динамометрлар, осмалар, тензометрлар, термометрлар ва ҳоказолар)га ведомостлар; сув омборининг техник паспорти; илмий-техник ҳисоботи; лаборатория тадқиқотлари; НЎА ва жиҳозлари устидан кузатувларини ҳисобга олган ҳолда дарё гидроузели гидротехника иншоотларидан фойдаланилишининг ишлаб чиқарилиши ва лавозимлик инструкциялари ҳамда техникавий фойдаланилиши ва ҳаёт фаолияти хавфсизлиги техникаси қоидалари; гидроузел ва сув омбори косаси устидан кузатувларининг актлари; тошқинлар ўтказилиши натижалари ва бунда ҳисобга оладиган зарурий тавсиялари; қиш даврида гидроузел иншоотларидан фойдаланилишини кўрсатадиган хусусийлашган материаллари; ўтказилган таъмирлаш-тузатув ишлари тўғрисида актлари; қурилиш даврида гидроузел иншоотлари иши тўғрисида йиллик ҳисоботлари; иншоотлар деформациялари, бьефлардаги сув сатҳилари ўлчашлари, иншоотлар чўкишлари, пьезометрик сув сатҳилари ва ҳоказолар тўғрисида журналлари ва альбомлар, - техник ҳужжатларига эга бўлиши зарур. Юқорида кўрсатилган материаллар қурилиш корхонаси ва амалиёт кузатувларини ўтказадиган гуруҳи билан тайёрланади ва акти бўйича фойдаланилиши хизматига ўтказиб топширилади, ушбу акт гидроузелдан фойдаланилиши бошқармаси архивида сақланиб туради. Гидроузели гидротехника иншоотларининг паспортларида иншоотнинг номи, аҳамияти, қурилиш ёки қайта қурилиши йили, баланслик таннарҳи, хавфли шикастланишлар ёки дефектларни кўрсатилган ҳолда иншоотнинг

ҳолати бўйича маълумотлар; назорат-инспекторлик кузатувларининг қисқа натижалари; капитал таъмирланишлари ва ҳоказолар. Сув омборнинг техник паспортида сув омборнинг номи, жойлашуви, аҳамияти, сув билан таъминловчи манбаси, сув ташловчи ҳавзасини майдони, ростлаш тури, нормал димланган сув сатҳидаги сув омборининг ҳажми, фойдали ҳажми, максимал, нормал ва минимал димланган сув сатҳлари, тўғон ўлчамлари, истеъмолчилар рўйхати, баланслик таннарҳи ва ҳоказолар кўрсатилади. Паспортига гидроузел асосий иншоотлари билан кўрсатилган сув омборининг генплани тикланади. Иншоотни фойдаланилишига топширилганида унинг паспортида амалдаги ўзгаришларни, қўшимчаларни, лойиҳадан айирмаларини, ишлаб чиқарилишида қилинган дефектларни кўрсатиб тўғирлайдилар. Бунда паспортига иншооти бўйича асосий қирқимларини, баъзан фотографи яларини ва ҳоказоларн и тиклайдилар. Келажакда паспортига ҳар йиллик кузатувлар, текширувлар ва ҳоказолар қўшилади. Иншоотлар ва сув омборларининг техник паспортлари ҳавзалик фойдаланилиши хизмати бошқармаси, НЎА нинг техник паспортлари эса гидроузелдан фойдаланилиши хизмати бошқармаси архивида сақланади. Паспортларнинг ўз вақтида тўлдирилиши ва уларнинг сақланилишига жавобгарлиги гидроузел фойдаланилиши хизматининг бошлиғи ва бош инженерига юкланади. Қурилиши тугатилган сув хўжалиги объектларини фойдаланилишига қабул қилиши Қурилиш Меъёрлари ва Қоидалари «Қурилиши тугатилган корхоналар, бинолар ва иншоотларни фойдаланилишига қабул қилиш. Асосий кўрсатмалари» га мувофиқ бажарилади. Объектни қабул қилиши учун ишчи комиссиялари яратилади. Ишчи комиссиялари иншоотларининг иш қобилиятини, уларни қурилиши сифатини, технологик жиҳозларининг ишини, техникавий ва бошқа ҳужжатларини расмийлаштирилишининг тўғирлигини текширади. Ишчи комиссиялари объектни текшириб кўриб чиққанидан ва қабул қилувчи актни расмийлаштирилганидан сўнг Давлат қабул қилувчи комиссияси объектни қабул қилади.

Ишчи комиссиялари таркибига қуйидаги вакиллар – комиссия раиси (буюртма берувчи), генерал пудратчи (бажарувчи), субпудратчи ташкилотлари, лойиҳавий ташкилоти, профсоюзлар техникавий инспекцияси, буюртмачининг профсоюз ташкилоти, давлат санитария ва табиатни муҳофаза қилувчи назорати органи, давлат ёнғин назорати органи, гидротехник объекти (гидроузел)дан фойдаланилиши юкланадиган ташкилотнинг вакиллари, давлат тизимидаги ер тузиш хизмати вакиллари ҳамда буюртмачи қарори бўйича киритилган бошқа қизиқиши бўлган ташкилотларининг вакиллари, - киради. Давлат қабул қилувчи комиссиялар таркибига сув ресурсларидан фойдаланилиши ва уларни муҳофаза қилиши органлари ва молиялаштирувчи банкининг вакиллари ҳам киритилади. IV синфдаги сув омбори гидроузеллари ҳамда мелиоратив балиқ урчитиш аҳамиятидаги сув омборлари лойиҳавий белгиларигача тўлдирилишидан ва камида бир тошқини ўтказилишидан сўнг, II ва III синфдаги гидроузеллари эса ушбу синфдаги энергетика вазирлигидаги гидроэлектрик станцияларини фойдаланилишига қабул қилиши талабларига мувофиқ фойдаланилишига қабул қилинади . Гидротехника иншоотларининг фойдаланилишига киритиш. Гидротехника иншоотларининг энг маъсулиятли давриларидан бири бу уларни фойдаланилишига киритишидир. Бунда аниқ меъёрда бир томонидан иншоотлар лойиҳаси бажарилиши баҳоланади ҳамда босим остида иншоотлар иши аниқланади. Иншоотларни фойдаланилишига киритиши иншоотлар ва уларнинг НЎА кўрсатувлари устидан амалиётдаги узлуксиз кузатувлари билан ҳаддан ташқари эҳтиётлик билан бажарилиши зарур. Бу ишлар одатда гидротехника иншоотларидан фойдаланилиши бўйича юқори малакали мутаҳассислари қатнашуви асосида бажарилади. Иншоотларни фойдаланилишига киритиш қуйидаги: фойдаланилишига киритишдан олдин, сув омбори тўлдирилиши ва иншоотдан сув ўтказилиши даврларга бўлиш мумкин.

Фойдаланилишига киритишдан олдин даврида қуйидаги ишларни бажарадилар: қурилган иншоотларини лойиҳага мувофиқлигини текширадилар ва аниқлайдилар, киритиш давридаги ер ости сувлар сатҳини, конструкциялар ҳолатини, НЎА ва уларнинг етарлигини текширадилар; киритилиши режимларини, кузатувлар, синовлар тартибини акс этувчи гидроузел иншоотларини фойдаланилишига киритилиши ишларининг календар режасини ишлаб чиқадилар. Сув омбори косаси ва унга ёндошган зонаси учун сатитария чора тадбирларининг комплексини ва ҳоказоларини бажарадилар. Сув омбори косасини тайёрланишига махсус эътиборни берадилар. Бунда сув сатҳлари тебраниши чегарасида ўрмон дарахтларини кесишидан қолган тўнкаларни ковлаб оладилар. Бу фойдаланилиши қиш даврида тўнкалар муз қопламасига музлаб қотишидан сўнг баҳорда қирғоқ еридан ҳаракат этадиган муз бўлаклари билан узилиб кетиши натижасида сув ташловчи ораликларидан музлар билан ўтишида имкониятли зарар келтирилиши сабабидан талаб этилади. Тўнкалардан бир қисми эриган муз булагидан узилиб сув ўтказувчи ораликларига кириб уларни тиқилиб кетишига келтирилиши мумкин. Сув юзаси ости қисмига ўтиб кетган сузиб турувчи тўнкалар сув чуқурлигида жойлашган сув чиқарувчи, сув туширувчи ва бошқа иншоотлар ораликларини қоплаш эҳтимоли бор. Сув омбори косаси чегарасида мавжуд бўлган қурилмаларни, чорва - мол фермаларни, қабиристонларни ва ҳоказоларни йўқотадилар. Торф массивлари мавжуд бўлганида уларни қалқиб чиқиши имкониятини баҳолашидан сўнг ушбу ҳодиса вужудга келмаслиги учун чора тадбирларини қабул қиладилар. Сув билан кўмилиши зонасидан қолган қурилиш материалларини, механизмларини, воситаларини олиб чиқарадилар. Пастки бьефидан биринчи навбатда вақтинчалик қурилмаларини, ахлатни, катта габаритдаги қурилиш блоклари, плиталари, металлик қурилмалари қолдиқларини ва ҳоказоларни йўқотадилар.

Сув омборини тўлдирилишида ён бағирлар, қирғоқлар кўчишлари ҳосил бўлиши мумкин. Шунинг учун уларни пайдо бўлиши имкониятини баҳолаб, улардан имкониятли зарарни башорат этадилар ва уни пасайтирилиши учун чора тадбирларни ишлаб чиқадилар. Иншоотдан сув ўтказилишидан олдин гидромеханик ва механик жиҳозлари нормал иш қобилиятида бўлишини аниқлаш зарур. Кутилмаган шикастланишларни ёки бузилишларни бартараф этилишига имконият берадиган керакли қурилиш материалларининг, воситаларининг ҳажмини тайёрлайдилар. Грунтли иншоотларининг асосида жойлашган нуқталик пьезометрларнинг кўрсатувларини текширадилар. Агарда гидростатик босими нульга тенг бўлмаса пьезометрик тизимининг иш қобилиятини текширадилар ёки уни иш ҳолатига келтирадилар. Сув омбори тўлдирилишини аста секин бир неча навбатлар давомида бажарадилар. Тўлдирилишининг ҳар бир навбатида барча иншоотлари, уларнинг элементлари ва НЎА иш қобилиятини текширадилар. Карстлик ва кучли ёриқлик жинслари зонасида жойлашган сув омборини махсус эҳтиёти билан тўлдирадилар. Фильтрация оқимларини тўпланган ҳолда чиқишлари сув омборининг тўлдирилишини тўхтатилиши, махсус хавфли ҳолатларида эса фильтрациянинг сабабларини аниқланганича ва фильтрация ўчоқларини йўқотганигача сув омбори сув сатҳини пасайтирилиши кераклиги тўғрисида гувоҳлантиради. Сув омборининг тўлдирилиши тезлигини грунтлик тўғони танасидан ва асосидан фильтрация сув оқими йўл қўйилган тезлиги шартидан кабул қиладилар. Бунда фильтрация сув оқими градиентлари грунтнинг суффозиясига қўйилмаслиги шартидан йўл қўйилган қийматларидан ортиқ бўлмаслиги зарур. Фильтрация режими ўрнатилиши ва танасидаги грунти сув билан тўйинганлиги таъсирида грунтлик иншоотлар ўзидан зичланади. Бу ҳолда иншоотларнинг айрим элементларининг деформациялари пайдо бўлиши мумкин. Ушбу деформациялар таъсирида иншоот ўқига параллель, кўпинча устки қиялиги юзаси бўйича ёки ундан бир неча масофада ёриқлар пайдо бўладилар.

Тўғоннинг тор створи ҳолатида, створ коэффициенти 2 дан кам бўлганида, тўғоннинг тепасида каньон профили синиқ жойининг рўпарасида тўғонга ён томонлик бириктирилган жойларида ёриқлар пайдо бўлиши мумкин. Улар одатда дарё оқими йўналишида жойлашадилар. Сув омбори тўлдирилиши вақтида ва тўғон танасининг сувга тўйинганлигида тўғоннинг ўқига параллель тўғон призмаларининг ёки фильтрацияга қарши элементлари (ўзак, экран, диафрагма ва ҳоказолар)нинг текиссиз чўкишлари пайдо бўлиши мумкин. Ўзак билан йирик бўлакли материаллардан ясалган юқори босимли тўғонларнинг фойдаланилиши даврида бундай ёриқларнинг кенглиги баъзан 20...40 см гача, узунлиги эса 10...15 м гача етади. Грунтли тўғонлар асоси кучсиз бўлганида насослар ёрдамида сув тезлиги 0,25...1 м/сут билан энг бошда устки кўтармаси ва тўғон танаси орасидаги бўшлиқни тўлдирилишини Г. М. Гольденберг таклиф этади, чунки бу кўп бўлмаган сув ҳажмини авария ҳолатда тез орада тушириб ташлаш мумкин. Сув омборининг тўлдирилишида тизимлик ўзанни деформацияларини кузатиб аста секин сувни ҳам пастки бьефга ўтказадилар. “Қуруқ” пастки бьефига нисбатан кичик сув сарфларини ўтказилишида ҳам рисберма мустаҳкамланишини ювилишига келтирадиган сувга кўмилмаган сув оқими сакраши ҳосил бўлиши мумкин. Ўрнатилмаган сув оқими режимида катта узунлигигача давомлаштирилган ўзанни интенсив ювилишлари пайдо бўлиши имконияти бор. Майда қумлик ўзани бўйича 4...5 м/с сув тезлиги билан ҳаракат этадиган сув оқимининг лойқаланилиши 150...200 кг/м 3 етади. Бу ҳолатда ўзанни хавфли ювилишлари ва оқим таъсири остида иншоот ювилиши пайдо бўлишигача фақат 10...30 мин баъзан ундан ҳам кам вақти етарли бўлади. Майда қумлик ва гиллик грунтларда интенсив ювилишлари пайдо бўлишида оқимининг хусусий ранги чўкиндилар билан тўйинганлиги сабабидан жигарранг ёки тўқ жигарранг бўлади. Гравий-галечник грунтларида заррачалари ўзанни тубига яқин сув оқими зонасида ҳаракат этади шунинг учун улар кўз чамали кузатувида унча яхши кўринмайди.

Сув босими остида иншоотлар затворларининг синовлари фойдаланилиши режимлари тавсия этилган чегарасида ўтказилади. Акс ҳолда белгиланган ташкилотлари билан мувофиқлаштирилган махсус асосланишлари бўлиши зарур. Иншоотдан доимий фойдаланилиши давридаги кузатувларига нисбатан иншоотни фойдаланилишига киритилиши давридаги кузатувларни тез тез ўтказадилар. Бьефлардаги сув сатҳлари ва ўтказиладиган сув сарфи устидан кузатувларни сутка давомида узлуксиз ўтказадилар, тўғон танаси ва унинг асосидаги фильтрация режими, фильтрация сув сарфи, ер ости сувлар сатҳлари, сув ҳарорати ва фильтрацияланган сувнинг кимё таркиби устидан кузатувларини эса ҳар кунида ўтказадилар. Бетонлик тўғон танасидан фильтрацияланган сувининг таҳлилини иншоотни фойдаланилишига киритиши даврида 2...3 марта қиладилар. Кузатув кудуқларида, галереяларида ва ҳоказоларда фильтрацияланган сув сарфини даврий равишда ўлчайдилар. Горизонталь ва вертикаль кўчишлари, чоклар зичлагичларининг иши, чоклар очилиши ва ёриқлар пайдо бўлиши устидан кузатувларини 5...7 суткага 1 марта ўтказадилар. Бошқа керакли кузатувларини аниқ шарт шароитларига боғлиқ ҳолда ҳам кучайган равишда дам бадам ўтказадилар. Иншоотларни, уларнинг элементларини, асосини, қирғоқли бирикмаларини нормал ишидан четга чиқишини аниқлашда кузатувларни дефектларини бартараф этилишигача ёки ҳодиса стабилизацияланишигача зичроқ даврийлиги билан бажарадилар.

Ф ойдаланилган адабиётлар рўйхати: 1. Алтунин В. С. Мелиоративные каналы в земляных руслах. - М.: Ко лос, 1979. - 256 с. 2. Ачкасов Г. П., Иванов Е.С. Технология и организация ремонта ме лиоративных гидротехнических сооружений. - М.: Колос , 1984 . - 174 с. 3. Бойко М.Д. Техническое обслуживание и ремонт зданий и сооруже ний. - Л.: Стройиздат, 1986. - 254 с. 4. Бочкарев Я.В., Овчаров Е.Е. Основы автоматики и автоматиза ции производственных процессов в гидромелиорации. - М.: Колос, 1981. - 332 с. 5. Власов А.А. Техническая эксплуатация дноуглубительного флота. - М.: Транспорт, 1986. - 254 с. 6. Временные указания по проведению контрольных наблюдений и исследова ний на плотинах из местных материалов во время их возведения и эксплуа тации. ВСН 35-70/Минэнерго СССР. Л.: Энергия, 1971. - 44 с. 7. Гидротехнические сооружения/ Под ред. М. М. Гришина. - М.: Высш ая школа, 1979. - 606 с. 8. Гидротехнические сооружения/ Под ред. Н. П. Розанова . - М.: Агро промиздат, 1985. - 426 с.

Похожие

Гидротехника иншоотлари пастки бьефларида таъмирлаш ишларини олиб бориш

Дарё гидроузеллари барқарор иш фаолиятига таъсир этувчи омиллар

Гидротехника иншоотлари

Гидроузелларни курилиш даврида ишлатиш, уларни ишлатишга топшириш ва бевосита кузатиш ишларини ташкил этиш

Мавжуд гидротехника иншоотларининг ишлаш шароитлари