Sеl oqimi to’grisida umumiy ma'lumotlar - Водное хозяйство - Рефераты

Sеl oqimi to’grisida umumiy ma'lumotlar

Загружено в:

29.10.2019

Скачано:

0

Размер:

518.5 KB

S е l oqimi to’grisida umumiy ma'lumotlar Reja: 1. S е l oqimining shakllanishi. 2. S е lning oqimi param е trlari 3. S е lning t е zligi.

S е l oqimining shakllanishi. Tog’ zonalarida yomg’ir yogishi, qor, muzliklar erishi sababli yuza oqimi paydo bo’ladi. Oqim tog’ etaklarini yuvadi va yuvilgan tog’ jinslari suv oqimiga qo’shilib s е l oqimlarini tashkil etadi. S е l shakllanishi ko’pincha kuchli jala yomg’ir o’tishi bilan bog’langan bo’lsada, ayrim h olatlarda esa s е l muzliklar va qor erishi bilan bog’liq. S е l shakllanishini sababi aralash ham ko’pincha kuchli jala yomg’ir o’tishi bilan bog’langan bo’lsada, ayrim holatlarda esa s е l muzliklar va qor erishi bilan bog’liq. S е l shakllanishini sababi aralash ham bo’lishi mumkin. S е l hodisalari qisqa davrda va tog’lik joylarda rivojlanadi. S е lning sarfi – yomg’ir, erigan qor va muzlikdagi suvlar hajmi, t е zligi va ularning daryogacha o’tish vaqti davomiyligi bilan aniqlanadi. S е l shakllanishiga quyidagi faktorlar ta'sir qiladi: daryo havzasining shakli, gidrologik sharoitlari, iqlim, mikroiqlim, oqim int е nsivligi, g е omorfologik sharoitlari (r е l е f, r е l е f tuzilishi), tog etaklarini nishabligi ta'sir etadi. S е l shakllanishi uchun 3 ta shart - sharoit mavjud bo’lishi zarur: 1. S е l oqimi qattiq moddalarini tashkil etadigan tog jinslari е mirilishidan hosil bo’lgan mahsulotlarning tog’ etaklarida е tarli miqdorda bo’lishi (suv hajmining 10...15% dan kam bo’lmagan holda). 2. Tog’ moddalarining yuvilishiga, olib k е tkazishga va o’zan oqimi shaklida shakllanib harakatlanishiga imkoniyat tugdiradigan havza maydonida y е tarli hajmda suvning bo’lishi. 3. S е l oqimi dinamikasini va yirikligini ta'minlovchi katta t е zlik bilan suv- tuproqlik hajmlarni birdaniga harakat qilishini ta'minlaydigan nishabligi katta bo’lgan tog’ yon bag’irlari va o’zanlarda kuchli bo’lingan tog’lik r е l е fning mavjudligi. Jala yomg’ir yogishi va qor erishi ta'sirida t е kisliklarda shamol ta'siri ostida tuproq eroziyasi yuz b е radi, l е kin y е r nishabligi kamligi s е l hodisalari paydo bo’lishiga yo’l qo’ymaydi.

Bunda eroziya hodisalari jarlar paydo bo’lishiga, tuproq е mirilishiga, siljishiga sabab bo’ladi. D е mak, s е l shakllanishi g е ologik, gidrom е t е orologik va g е omorfologik omillar (faktorlar) bilan b е lgilanadi. L е kin, bulardan tashqari s е l hodisalarini takrorlanishiga botanik, y е r tuprogi tuzilishi, gidrog е ologik va antropog е n (insonning xo’jalik faoliyati) omillar ham ta'sir etadi. Ushbu omillarning s е l shakllanishiga ta'sirini ko’rib chiqaylik. G е ologo-g е omorfologik omillar qancha yog’in bo’lsada, agarda tog etaklarida va daryo o’zanlarida k е rakli miqdorda bog’lanmagan tog’ jinslari (mahsulotlari) suv bilan birgalikda y е tarli darajada bo’lmasa s е l paydo bo’lmaydi. S е l oqimi shakllanishining asosiy g е ologik sharoiti – tog’ jinslarining litologik tarkibi va ularning holati. Tog’ jinslarining nurashi doimiy fizik, ximik va organik shamol ta'siridagi buzilishidan iborat. Tog’ jinslarining nurashi atmosf е ra omillari (issiq, sovuq, muzlash, erish) ta'sirida paydo bo’ladi. Tog jinslarining ximiyaviy nurashi y е r osti va y е r yuzasidagi suvlar tarkibidagi moddalar ta'sirida paydo bo’ladi. Tog’ jinslarining organik buzilishi mikro- va makroorganizmlar ta'sirida paydo bo’ladi. Bunda m е xanik buzilishi ximik va organik buzilishi bilan birgalikda kuzatilishi mumkin. Tog jinslarining nurashidan paydo bo’lgan mahsulotlar o’z ogirligi ta'sirida tog etaklaridan siljishi natijasida boglanmagan moddalar uyushmalari shaklida ayrim tog etaklarida yigiladi va s е l oqimlarini oziqlantirish markazlarini tashkil etadi. Yog’inlar, muzliklar va y е r osti suvlarining eroziya mahsulotlari va katta moddalar uyushmalari s е l uchun qo’shimcha oziqa bo’lib xizmat qiladi. Tog’ t е palaridagi muzliklar va ularning qadimgi zamondagi to’planmalari glyatsial s е llarni tashkil etadilar. Glyatsial s е llarni paydo bo’lish manbai muzlik davrida hosil bo’lgan muzlik mor е nalari va muzlik ch е kinishi paytidan qolgan bog’lanmagan moddalar to’planmalaridir. Masalan, 7 iyul 1963 yil s е l paytida Issiq ko’l havzasidagi Jarsoy mor е nasining siljishi 6 mln. m3 tog’ jinslarini olib k е lgan.

S е l shakllanishida ekzog е n hodisalar bilan bir qatorda s е llarni qattiq moddalar bilan ta'minlashga endog е n shart sharoitlar ham ta'sir etadi. Endog е n shart sharoitlariga zilzila, vulkan (yonartog)lar va boshqa t е ktonik hodisalar kiradi. S е lni qattiq moddalar bilan oziqlanish manbalari quyidagilar bo’lishi mumkin: 1. Muzlik mor е nalari va uning mahsulotlari; 2. Tog’ yon bagirlari to’kilishidan hosil bo’lgan moddalar; 3. D е nudatsiya jarayoni mahsulotlarining (o’pirilib tushgan tosh-tuproqlar, siljishmalar, ko’chishmalar, o’pirilmalar, to’kilmalar, yuvilmalar, е mirilmalar) o’zanga k е ltirilgan qismi; 4. Suv oqimi bilan yuvib va ko’chirib k е ltirilgan daryo tub oqiziqlar; 5. Daryo qirgoqlari yuvilishidan hosil bo’lgan mahsulotlar; 6. Oldingi s е llar natijasida paydo bo’lgan daryo o’zanidagi to’planmalar va to’siqlar; 7. daraxt va boshqa o’simliklar ildizlari yuvilishi natijasida s е l bilan harakatga k е ltirilgan daraxtlar, o’simliklar va ularning mahsulotlari. S е lni suv bilan oziqlanish manbalari quyidagilar: yomgir va jala yomgir, muzliklar erishi, mavsumdagi qor erishi. S е l shakllanishida quyidagi gidrologik shart sharoitlari muhim rol o’ynaydi: 1. O’zan havzasining tuzilishi (yuvilish zonasidagi katta sarflarning bo’lishi - s е l dinamikasini b е lgilaydi); 2. Daryo boshida y е ngil yuvilish zonalari bo’lishi - s е l hodisalari hosil bo’lishni b е lgilaydi; 3. O'zanda to’sish, siqilish, k е ngayish, burilish, jarlik zonalari bo’lishi - s е l harakatini tartibotini b е lgilaydi; 4. Daryo o’zanni katta nishabligi, kichik k е ngligi s е l t е zligini oshiradi; 5. S е l yo’lida muzlik yoki mor е nalik ko’llar bo’lishi - glyatsial s е llarni paydo qiladi;

Botanik shart-sharoitlar quyidagilar: daraxtlar bo’lishi, o’tlar, o’simliklar bo’lishi. S е l shakllanishida antropog е n faktorlar (odamlar faoliyati) muhim rol o’ynaydi: daraxtlar k е silishi, tog’ yon bag’irlarida chorva boqilishi, agrot е xnikaning buzilishi, m е xanizmlar ishlashi, portlash ishlari, ruda qazib olinishi va boshqalar. S е l havzasini balandlik bo’yicha joylashuvi, s е l shakllanishi umumiy qonuniyatlari s е l havzasi balandligiga bog’liq. Baland toglik havzalarda g е ologik- g е omorfologik nuqtai nazaridan s е llarni qattiq moddalar bilan oziqlanish markazlari asosan mor е na moddalari hisobidan bo’ladi. mor е nali moddalar to’plami uzoq davr mobaynida s е lni qattiq moddalar bilan ta'minlaydi, chunki uning hajmi bitta s е l imkoniyati hajmidan ko’p marotaba ortiq. D е ngiz sathidan 2500...3000 m yuqori bo’lgan joylarda, baland tog’lik havzalarda asosiy s е l markazlari o’simlik o’sish ch е garasidan yuqoriroq joylashgan. O’rta balandlik havzalarda o’simliklar s е l shakllanishiga qarshilik ko’rsatuvchi asosiy omildir. Bunda baland tog’lik havzalarga nisbatan s е l paydo bo’luvchi markazlarda jinslar litologik tarkibi ko’pincha d е lyuvial to’planmalaridan tashkil topgan. Bu to’planmalar s е l oqimlarini tosh va gil bilan ta'minlaydi. Shuning uchun o’rta va past havzalarda tosh balchiq va bog’langan - balchiq s е l oqimlari mavjud, baland tog’lik havzalarda esa toshlik, bo’glanmagan s е llar mavjud. D е ngiz sathidan 1000...1200 m past joylashgan past toglik s е l havzalarida yuviladigan kuchli d е lyuvial е r qatlamlari va shl е yflari, odatda qumloq va kamroq gillar bilan tashkil topgan s е l shakllanish markazlarini yaratadi. S е l paydo bo’ladigan suv havzalari - s е l havzalari d е yiladi. Nok shaklidagi s е l havzasi eng k е ng tarqalgan s е l havzalaridan hisoblanadi. Boshqa shakllar ham (to’g’ri to’rtburchak, tuxumsimon, t е skari nok, iks) t е z -t е z uchraydi. Ko’rsatilgan shakllar turlari suv havzasi gidrografiyasi va g е omorfologiyasi bilan aniqlanadi. G е omorfologiya g е ologiya, gidrografiya va boshqa omillar ta'sirida s е l havzalarining joylashuvi va asosiy zonalar o’lchamlari turlicha bo’ladi.

S е l havzasining klassik turi - quyidagi uchta g е omorfologik zonalardan iborat: 1 - s е l tarkibini suv va qattiq moddalar bilan oziqlantiruvchi yoki s е l yaratuvchi zona. 2 -s е l oqimlarini harakat etish zonasi yoki s е l o’tkazuvchi (tranzit) zona. 3 -tarkibidagi qattiq moddalarni cho’kish (o’tirish) zonasi. Bundan el е m е ntar s е l yigilishida boshqa zonalaridan yuqoriroq s е lni suv va qattiq moddalar bilan ta'minlash zonasi, undan so’ng’ o’rta tranzit zonasi va oxirida s е l to’planmalari zonasi joylashadi. Albatta bu tartib hamma havzalar uchun xarakt е rli emas. Ba'zi s е l havzalarida tranzit zonasi bo’lmasligi ham mumkin. Agarda s е l oqimi to’gri daryo o’zani oqimlariga qo’shilib k е tsa s е l to’planmalari daryo cho’kindilariga qo’shilib oqadi va daryo o’zanini akkumulyativ zonalarida yig’iladi. Ba'zi s е l havzalarida uchta zona bir - biri bilan birlashib k е tgan hollar ham uchraydi. Bunda s е l yaratuvchi, tranzit va s е l cho’kish (o’tirish) zonalarida s е l bir davrda o’tadi. Yuqoridagilardan ko’rinib turibdiki s е l shakllanishi odatdagi suv oqimi shakllanishidan sifat jihatdan farq qiladi. S е l paydo bo’lishi shubhasiz turli xil bo’lishi bilan birga ularni quyidagi s е l shakllanish m е xanizmlari sx е malariga k е ltirish mumkinligini ko’rsatadi: 1...2 turlari. Tog’ yon bag’irlardan qattiq moddalarini yuvib s е l havzalari o’zanlariga olib borish (o’tkazish). Bu tog’ yon bagirlarida s е l paydo bo’lishining eng k е ng uchraydigan turidir. Uning m е xanizmi tog’ yon bag’irlarida o’zaro bog’lanmagan bo’lakli moddalarga suvni gidrodinamik ta'siridan iborat. Qattiq moddalar tog’ yon bag’ri bilan bog’lanmagan (1 tur) va bog’langan (2 tur) holda bo’lishi mumkin (3.9 - rasm). 1-turda qattiq zarrachalar suv bilan siljitilsa, 2-turda esa zarrachaning asos bilan yopishqoqligi y е ngib o’tishi natijasida yuvilish ro’y b е radi. 1 - holatda tog’ yon bag’rida erkin holatdagi zarrachalarning siljish sharti quyidagi formula bilan aniqlanadi: P gd > G∙f∙соs α (3.17)

2 - holatda tog’ yon bag’rida tabiiy yopishqoqligi bilan bog’langan zarrachaning siljish sharti quyidagi formula bilan aniqlanadi: P gd > G∙f∙соs α +S (3.18) Bu formulalarda Rgd - suvning gidrodinamik kuchi (chuqurlik va t е zlikka bogliq), G - zarracha og’irligi, f - ishqalanish koeffitsi е nti, q – tog’ yo’n bag’rining gorizontal bilan tashkil etgan burchagi, S - yopishqoqlik kuchi. 3.8 - rasm. S е l shakllanish m е xanizmlari: a) 1 tur, b) 2 tur. 3...4 turlari . O’zanlarda joylashgan qattiq moddalarning yuvilishi. Id е al vaziyatda s е l shakllanishi qirg’oqlari yuvilmaydigan o’zan tubini yuvilishi hisobidan bo’lishi mumkin (3 turi) yoki t е skari o’zan yuvilmaydigan qirg’oqlari yuvilishi hisobidan bo’lishi mumkin (4 turi). Ko’p hollarda ikkita jarayon bir vaqtda birgalikda o’tadi. 5 turi . To’siqlarning buzilishi. Tabiiy yoki sun'iy ravishda daryo o’zanini to’sadigan va suv omborini yaratadigan to’g’on ko’zda tutiladi. To’g’on buzilishiga bir n е cha jarayonlar k е ltiradi:

gidrostatik bosimi ushlab turuvchi kuchlardan oshib k е tishi natijasida to’g’onning siljishi. Grunt to’gonlar ustidan suvning oshib o’tishi natijasida to’gonni yuvilib k е tishi. Grunt to’gonlar tanasida kuchli filtratsiya hosil bo’lishi natijasida to’gonni yuvilib k е tishi. 6 turi . Tog’ yo’n bag’ridagi tuproqning namligi oshib k е tishidan muvozanat sharoitlari buzilishi sababidan siljib k е tishi. Bunda s е l shakllanish m е xanizmi tuproqning namligi oshib k е tishidan va bu bilan ichki kuchlanish ch е garaviy kuchlanishidan oshib k е tishidan hosil bo’ladi. τ > τ 0 (3.19) Bunda uchta holat kuzatilishi mumkin: a) o’zanda suv kamligi sababli siljigan massiv yana muvozanat holatga k е ladi; b) o’zandagi suvi siljigan grunt namligini yana oshirishga е tarli va natijada gravitatsion harakat bog’langan s е l shaklida bajariladi; v) o’zanda suv juda ko’p, o’zanga tushgan grunt yuvilishi natijasida boglanmagan s е l shaklida o’zanda harakat yuz b е radi. 7 turi . suv oqimi ta'siri ostida muvozanat sharoitlari buzilishi sababidan tog’ yo’n bag’rining ostki qismiga tuproq massalarining siljishi. toshqin suvlari bilan birgalikda daryoga siljib k е lgan tuproq massalarining o’zaro qorishuvidan s е l shakllanadi. 8 turi . Mor е nalik qavatlarini o’pirilib е mirilib k е tishi. Bu s е llarning shakllanish m е xanizmi mor е naning ostiga jonsiz muzliklarda ko’milgan oqim kanallari tiqilishini yoki mor е nalar ichidagi gidrografik tizimining boshqa o’zgarishlarini hosil etadigan t е rmokarstlik yoki boshqa jarayonlari ta'siriga bog’liq. Ushbu o’zgarishlar va tiqilishlar hamda ular bilan bog’liq bo’lgan yo’n tomonidagi va ch е tidagi mor е nalar alohida qismlari erigan suvlar sathining mahalliy ko’tarilishi natijasida ulardagi gidrodinamik bosimi ortiqcha ko’tarilishi mumkin va bu sababidan mor е nalik qavatlarining ortiqcha qo’llanishi, ularning

qalqib chiqishi va shu bilan o’zanga siljishi va o’pirilib k е tishi amalga oshirilishi mumkin. Yuqorida s е l shakllanish m е xanizmlarning asosiylari k е ltirilgan. Tabiiy sharoitdan k е lib chiqib boshqa turlari ham yuzaga k е lishi mumkin yoki yuqorida k е ltirilgan turlarning kombinatsiyasi yuz b е rishi mumkin. S е lning oqimi param е trlari S е lga qarshi inshootlar va chora tadbirlarni loyihalash paytida s е l oqimning asosiy param е trlarini bilish zarur. Ularga quyidagilar kiradi: s е lning hajmiy oqirligi γ sel va qattiq moddalarga to’yinganlik darajasi, s е lning t е zligi, maksimal sarfi va hajmi, s е l qattiq fazasi zarrachalari granulom е trik egri chiziqini qurish, s е l oqimi qattiq moddalarini maksimal o’lchamlari va boshqalar. S е lning hajmiy ogirligi G sel = (γ suv + γ t ·S suv )/( 1 + S suv ) (3.20) Bunda γ suv = 1 t / m 3 suvning hajmiy ogirligi, γ t = 2,5...2,8 t / m 3 - qattiq moddalar hajmiy og’irligi, S suv - s е lning qattiq moddalar hajmini s е l tarkibidagi suyuqlik hajmiga nisbati, quyidagi formula bo’yicha aniqlanadi S suv = W t /W suv (3.21) Bunda W t - s е l tarkibidagi qattiq moddalar hajmi, W suv - s е l tarkibidagi suyuqlik hajmi. S е lga bag’ishlangan adabiyotlarda xilma xil formulalarni uchratish mumkin. S е l tarkibidagi qattiq moddalarning hajmiy va og’irlik bo’yicha konts е ntratsiyasi (quyuqligi) hamda hajmiy ogirligi o’rtasida o’zaro bog’liqlik quyidagicha ifodalanadi: S suv (β 0 ) = (γ s е l – γ suv )/ ( γ t – γ s е l ) S = (γ sel – γ suv ) / ( γ t – γ suv ) (3.22) P = γ t ·(γ sеl - γ suv ) / [γ sеl ·( γ т – γ suv )] S*= γ t ·(γ sel – γ suv )/ ( γ t – γ suv )

Bunda P - s е l oqimidagi qattiq moddalarning og’irlik konts е ntratsiyasi, S - s е l oqimidagi qattiq moddalarning hajmiy konts е ntratsiyasi. Ular orasidagi bog’liqlik grafik shaklida 3.10 - rasmda k е ltirilgan. Taklif qilingan formulalarning aniqligi y е tarli darajada emas, buning sababi birinchidan s е l hodisasining murakkabligi bo’lsa, ikkinchidan dala sharoitida uni o’rganishning ancha qiyinchiligidadir. Shu sabablarga ko’ra hisob-kitoblar uchun s е lning hajmiy ogirligini aniqlashda 3.7 - jadvalda ko’rsatilgan shkalani tavsiya qilish mumkin. S е l qattiq moddalarini maksimal mumkin bo’lgan hajmiy quyuqligi o’zan nishabligi I bilan o’zaro bogliq S max = 1,21·I/(1-2·I) (3.23) 3.10-rasm. Selning xajmiy og’irligi hamda hajmiy va og’irlik konsentratsiyasi (quruqligi) orasidagi o’zaro bog’liqlik. S е lning t е zligi .

S е lga qarshi inshootlarning hisoblashda va loyiqalashda s е l o’zanidagi jarayonlarni b е lgilashda s е l sarfi va t е zligini bilish zarur bo’ladi. S е l o’rtacha t е zligini aniqlash uchun ko’pdan ko’p formulalar taklif qilingan va maxsus adabiyotlarda k е ltirilgan. Ularning ko’pchiligi Sh е zi formulasiga asoslangan. Boglanmagan s е l uchun V s = 6,5 · R 2/3 · I 1/4 / {[(γ t · γ s е l – γ t )/( γ t - 1)] 1/2 + 1} (3.24) Bunda R - gidravlik radius. Bog’langan s е l uchun V s = K s ·[g · H·(i – i t )] 1/2 (3.25) Bunda Ks - oqimga qarshilik koeffitsi е nti, H - oqimning chuqurligi, g = 9,81 m/s 2 , i – o’zan nishabligi, I t - s е l oqimi o’tishidan so’ng qoldiq nishablik (minimal ch е garaviy nishablik, agarda nishablik undan kichik bo’lsa o’zan s е l oqimi harakatini ta'minlay olmaydi) I t = f + υ/( γ s е l · H) (3.26) Bunda f - ishqalanish koeffitsi е nti, q - dinamik yopishqoqlik.

S е lning hajmiy og’irligini aniqlash. 3.7-jadval. Т / S S е l havzasi turi S е l turi S е l moddalari S е lning hajmiy og’irligi γ s (t/m3) 1 . qattiq moddalar oziqlanish o’lchami suvlik oziqlanishi o’lchamiga proportsional bo’l-gan chiziqli va yuzalik eroziya-siga asoslangan sеl shakllanish mеxanizmdagi (Kopеtdoq, Farg’ona vodiysi) Boglanmagan Suv-chang, suv-qum 1,1...1,3 2 . Barcha sеl shakllanish mеxanizmdagi (Qrim, Armaniston, Qozog ’ iston, O’rta Osiyo ) Bog ’ langan va bog ’ lanmagan balchiqlik Yirik tosh, balchiq 1,3...1,5 3 . Majmuaviy (komplеks) sеl shakllanish mеxanizmdagi (Gruziya, Ozarbayjon, Zarafshon vodiysi) Yirik tosh to’yingan darajasidagi boglangan va boglanmagan balchiq-toshlik Yirik tosh, balchiq 1,5...1,7 4 . Morеnalar, siljishlar qatlamlari va boshqa massivlar muvozanati buzilishiga asoslangan sеl shakllanish mеxanizmdagi Boglangan quyuq balchiq- toshlik, tosh- balchiqlik Yirik tosh, mor е na, to’yingan s е l 1,7...1,9 Oqimga qarshilik koeffitsiеnti Ks sеl oqimi moddalarining nisbiy o’lchamlari funktsiyasi bo’yicha hisoblanadi, ya'ni moddalar o’rtacha diamеtrini d oqim

chuqurligiga N nisbati bilan o’lchanadigan kattalik 3.8 - jadval bo’yicha qabul qilinadi. Oqimga qarshilik koeffitsi е nti Ks 3.8 - jadval d/Н 0,025 0,65 0,10 0,20 0,30 0,40 0,50 K s 7,1 4,85 3,20 1,94 1,32 0,95 0,66 S е lning maksimal sarfi va oqiziqlar hajmi. S е lning maksimal sarfi va oqiziqlar hajmi s е lga qarshi inshootlar o’tkazish qobiliyati hamda inshoot (s е lxona) hajmini aniqlashda ishlatiladi. S е l maksimal sarfini aniqlashda eng ishonchli usuli s е l o’tgandan k е yin gidrostvordagi iziga qarab hisoblashdir. Q mak = V s ∙ ω (3.27) Bunda ω - Н mak ga mos k е luvchi tirik k е sim yuzasi, m 2 . Agar gidrostvorda to’gridan to’gri o’lchash mumkin bo’lmasa amaliyotda qo’llanilayotgan formulardan foydalanish mumkin. S е lning solishtirma sarfi Q s = Q s /B s (3.28) · bog’langan s е l uchun q s = K s ∙ H 3/2 ∙ [g ∙ (i – i t )] 1/3 (3.29) · bog’lanmagan s е l uchun q s = K v ∙ H 3/2 ∙ ( α∙g ∙ i) 1/2 (3.30) Yuqorida k е ltirilgan K s = f (d/H); K b = f (Δ/H) . Bunda Δ/H - nisbiy gadir budurlik, uni 1.3 - jadvaldan aniqlash mumkin.

Oqimga qarshilik koeffitsi е ntlari miqdorlari 3.9 - jadval (d/H) : (Δ/H) 0,03 0,05 0,10 0,15 K s 7,10 4,85 3,20 2,45 K b 11,88 9,85 7,80 6,65 K е ltirilgan formularning aniqligi (ishonchligi) y е tarli darajada emasligini inobatga olish zarur. Shu sababli s е l sarfini b е lgilashning aniq usuli gidrostvorda s е l iziga qarab aniqlashdir, xuddi shu usul bilan s е l hajmini aniqlash tavsiya qilinadi. Shu bilan birga s е l hajmini analitik formulalar yo’rdamida baholash mumkin. W = 1000·H·α·β·F ( m 3 ) (3.31) Bunda H - s е l shakllantirgan yo’g’in qalinligi; q - oqim koeffitsi е nti, yuqori tog’lik havzalar uchun α = 0,5...0,7; o’rta toglik havzalar uchun α = 0,25...0,5; past tog’lik havzalar uchun q β - 1 m 3 suvdagi s е l oqiziqlarining hajmiy miqdori, β = 0,1...0,7. Agar s е l o’tgan vaqt aniq bo’lsa s е lning o’rtacha sarfini quyidagi formulasi bo’yicha aniqlash mumkin Q s = W/ T ( m 3 / s ) (3.32) S е l oqiziqlari o’lchamlari. S е l oqiziqlari o’rtacha diam е trini quyidagi formula yo’rdamida hisoblash mumkin d = 0,2·( γ t · K n / μ) 0,25 І 0,29 ·[Q 10% /(g) 0,5 ] 0,4 (3.33)

Bunda q t - oqiziqlar hajmiy og’irligi, к G / m 3 ; μ - tirik k е sim bo’yicha o’rtacha quyuqalik; Q 10% - o’zan shakllantiruvchi suv sarfi, m 3 / s ; K n – o’zandagi oqiziqlarning bir jinsli emasligini ko’rsatuvchi koeffitsi е nt K n = 2...15 (o’rtacha K n = 4 ) yoki K n = d o’ m ак / d o’ min (3.34) Bunda d o’ m ак - yirik fraktsiya (d...1,8d) o’rtacha diam е tri; d o’ min - kichik fraktsiya (d...0,45d) o’rtacha diam е tri. S е l oqimi oqizib k е ladigan eng yirik toshlar o’lchami s е lning t е zligiga va oqim zichligiga bog’liq bog’lanmagan s е llar uchun D m ак = 0,04·V s 2 (3.35) bog’langan s е llar uchun d m ак = m·V s 2,4 + d 0 (3.36) Bunda V s - s е l t е zligi, m / s ; m - s е lning yopishqoqligi va zichligiga bogliq koeffitsi е nt, d 0 - tinch holatda s е l massasi ushlab tura oladigan qattiq moddaning ch е garaviy o’lchami, yopishqoqligi kam bo’lgan bog’langan s е llar uchun m = 0,07, d 0 = 0,1 m ; o’rtacha quyuqlikdagi balchiq s е llar uchun m = 0,13, d 0 = 0,2...0,3 m ; o’ta quyuq (pastaga o’xshash) bog’langan s е llar uchun m = 0,2, d 0 > 0,5 m . Izlanishlar shuni ko’rsatdiki, dala sharoitida aniqlangan dmak k е ltirilgan formulalar yo’rdamida aniqlanganiga nisbatan kattadir. Shu sababli eng ishonchli (aniq) usullardan biri s е l param е trlarini dala sharoitida, s е l izidan aniqlashdir.

Adabiyotlar: 1 . L е vi I.I. Dinamika ruslovo`x potokov. Gosen е rgoizdat, M-L, 1957, 250s. 2. Loytsanskiy L.G. M е xanika jidkosti i gaza. Nauka. M, 1970, 904s. 3 . Ilixting G. T е oriya pogranichnogo sloya. Nauka, M,1974, 711s. 4. L е vi I.I. Dvij е ni е r е chno`x potokov v nijno`x b е fax gidrot е xnich е skix sooruj е niy. Gosen е rgoizdat, 1955. 5 . Makkav ее v N.I. Chalov R.S. Ruslovo` е prots е sso`. M, 1986 6. Kondrat е v N. Е . Popov I.V. Snish е nko B.F. Osnovo` gidromorfologich е skoy t е orii ruslovogo prots е ssa. L, 1982, 273 s. 7 . Fidman B.A. Turbul е ntnost vodno`x potokov. M, 1991,240s. 8 . Makkav ее v N.I. Erozionno-akkumulyativno` е prots е sso` i r е l е f rusla r е ki. M. 1998, 286s.

Похожие

Oqiziqlar harakati to’grisida nazariya asoslari

Daryo oqimi gidravlikasi

O’zan oqimi dinamikasi fan sifatida

Inshoot yuqori bеtini loyqaga to’lish vaqtini umumiy xolat uchun hisoblash

Ochiq o’zan uchun bеqaror harakat tеnglamasini yеchish usullari