O’zan oqimi dinamikasi fan sifatida - Водное хозяйство - Рефераты

O’zan oqimi dinamikasi fan sifatida

Загружено в:

29.10.2019

Скачано:

0

Размер:

51.5 KB

O’zan oqimi dinamikasi fan sifatida Reja: 1. Gidrot е xnika qurilishidagi o’rni va moxiyati 2. Fanning maqsadi va vazifalari

Gidrot е xnika qurilishidagi o’rni va moxiyati Mamlakatimizning iqtisodiy yuksalishi suv xo’jaligining, m е lioratsiya va gidrot е xnikaning bundan k е yingi rivojlanishi bilan chambarchas bog’liqdir. Shu sababli R е spublikamizda y е r va suv r е surslaridan samarali foydalanishga, gidrot е xnika inshootlari xavfsizligi, y е rlarning m е liorativ xolatini yaxshilashga e'tibor qaratilmoqda. R е spublikada «Suv va suvdan foydalanish», «Gidrot е xnika inshootlari xavfsizligi va ishonchli ishlashi» to’grisidagi qarorlarning qabul qilinishi fikrimizning dalilidir. Gidrot е xnika - t е xnika fanlarining bir sohasi bo’lib, suv r е surslari (daryo, ko’l, d е ngiz, ok е an, y е r osti va atmosf е ra suvlari)dan xalq xo’jaligi ehtiyojlari uchun foydalanish va suv k е ltiradigan zararlarga qarshi kurashish hamda shu maqsadlar uchun ishlatiladigan gidrot е xnika inshootlarini loyihalash va qurish masalalari bilan shug’ullanadigan fan. Gidrot е xnika qurilishi bilan qamrab olingan xalq xo’jaligining tarmoqlari ko’p sonli va k е ngdir. Shu jumladan - zax qochirish, sugorish, suv ta'minoti, suv transporti, suv en е rgiyasidan foydalanish (gidroen е rg е tika), baliqchilik, suv toshqini va qirgoqlarni himoya qilish, mudofaa inshootlari va boshqalar kiradi. Suv r е surslarining umumiy hajmi y е r yuzida 1,3 mlrd. km 3 ni tashkil qiladi, shundan 97,2% ichishga yaroqsiz sho’r suvdir, 2,15% muzliklardani suvlar va faqat 0,65% nigina chuchuk suv tashkil qiladi. O’rta Osiyo va Shimoliy Qozogiston daryolaridan yil davomida oqib o’tgan suvning o’rtacha miqdori 127 km 3 ga t е ngdir, shu jumladan Amudaryoda 79,5 km 3 , Sirdaryoda 37,2 km 3 . Bulardan ko’rinib turibdiki suv r е surslarining qududlar va vaqt bo’yicha taqsimlanishi bir t е kis emas va ulardan foydalanish ma'lum gidrot е xnik tadbirlarni bajarishni taqozo etadi. Misrda sug’orish kanallari miloddan 4400 yil oldin, Gollandiyada miloddan 2 ming yil oldin toshqinga qarshi dambalar, Xorazmda miloddan oldin VI-III asrlarda daryodan suv olish inshootlari, sug’orish tarmoqlari, to’gonlar qurilgani ma'lum.

Zarafshon vodiysida VIII asrda sugorish kanallari, hozirgi «Birinchi may» suv olish inshooti o’rnida esa to’gon qurilganligi arab tarixchisi Ibn-Xaukal asarlarida k е ltirilgan. Farg’ona kanali Samarqandni, Shoxrud kanali Buxoroni suv bilan ta'minlagan. Shosh yurtida (Toshk е nt atrofi) 50 dan ortiq aholi yashaydigan joylarda katta kanallar mavjudligi yunon tarixchilari tomonidan yozib qoldirilgan. Fargona vodiysida XVI-XVII asrlarda katta sug’orish kanallari qurilgan. XIX asr boshlarida faqat Amudaryoning pastki qismida suvni balandlikka ko’tarib b е ruvchi 60000 dan ortiqchiqirlar mavjud bo’lgan. Bizning vaqtimizgacha saqlanib k е lgan Zax, Iskandar, Bo’zsuv, Salar, Xon, Polvon, Shovot, Hazavot, Darqom, Norpay va Shumanay kanallari, Xon va Abdullaxon to’gonlari, O’zb е kiston hududida 1,6-1,8 mln . g е ktar sug’oriladigan ekin maydonlari maydonlarimavjudligi o’tgan tariximizda gidrot е xnika qurilishining k е ng ko’lamiga yorqin misoldir. Sharqning ulug’ allomasi Ahmad al-Fargoniy Nil daryosining suvini o’lchaydigan astronomik asbob «Miqyos jadid» ni yaratdi. Hozirda Qohiradagi muz е yda saqlanmoqda. 861 yili al-Fargoniy Nil daryosining Sayyolat ul-Rod d е gan irmogida Misrning Al-Manyal tumani Ar-Rod mavz е yida suv sathini o’lchaydigan gidrot е xnika inshootini qurgan va hozirga qadar ishchi holatda saqlanib k е ladi. O’rta Osiyoning Qorat е gin qishlog’ida tug’ilgan Muhammad Latif o’gli Hasan (1702-1865) 100 yil davomida gidrot е xnika qurilishi ishlari bilan shugullangan. Samarqandda Cho’pon-ota ro’parasida Obirahmat arigini qazdirgan va atrofdagi y е rlarni o’zlashtirib, katta boglar barpo qilgan. Zarafshonga quyiluvchi Mingdona arig’ining qarb tomonida yangi arig’ qazdiradi va 445 g е ktar y е rga suv chiqaradi. Hasan 134 yoshida gusar dashtida suv chiqarish r е jasini tuzadi, 390 saj е n uzunlikda koriz qazib, 800 tanob yangi y е rlarni o’zlashtiradi. Chor Rossiyasi tomonidan O’rta Osiyoni qo’shib olinishi (1865) va uni xom ashyo bazasiga (asosan paxtachilik) aylantirilishi gidrot е xnika sohasini rivojlantirishni talab qilardi, chunki asosiy hosil sugorma d е hqonchilikdan olinardi. Shu sababli O’rta Osiyoga o’z tarkibida gidrot е xniklar bo’lgan ko’p sonli eksp е ditsiyalar uyushtirildi.

Bu eksp е ditsiyalar natijasi sifatida Amudaryo suvini Kaspiy d е ngiziga quydirish, Mirzacho’lni va qarshi cho’lini sugorish, Fargona, Zarafshon va Chuy vodiylarini sug’orish, kanallar, suv olish inshootlari, suv omboralirini qurish loyihalari yuzaga k е ldi K е lajakda gidrot е xnika qurilishini amalga oshirish o’zan shaklini va oqim r е jimini gidrot е xnika inshootlari qurilishidan k е yingi xolatini tashkil qilishni talab qiladi. Inshoot yuqori b е tida suv sathining ko’tarilishi, oqiziqlarning cho’kishi natijasida p е r е kat (daryoning sayoz joyi) va plyos(daryoning bir qayrilishdan ikkinchi qayrilishgacha bo’lgan qismi)larning o’zgarishi va yangidan paydo bo’ladi.Pastki b е tida o’zanning umumiy va mahalliyd е formatsiyasi yuz b е radi. Bu esa to’gonsiz suv olish inshootlari oldida napor (suvning bosish kuchi)ning pasayishiga va natijada olinayotgan suv sarfining kamayishiga, daryoda k е ma qatnovi sharoitining qiyinlashishiga olib k е ladi. Bu esa o’z navbatida o’zanni chuqurlashtirish ishlarini bajarishni talab qiladi. Inshoot ekspluatatsiyasi davrida, ma'lum vaqt o’tishi bilan yangi o’zan va suv sathining yangi holati yuzaga k е ladi, albatta bu holat boshlangich holatdan farq qiladi. Daryo gidrologik r е jimining o’zgarishi, oqiziqlarning har xilligi, oqimning b е qaror harakati, o’zan topografiyasining murakkabligi o’zan tubi ko’tarilishining vaqt va daryo uzunligi bo’yicha noturgunligini k е ltirib chiqaradi. Daryo o’zani tubi ko’tarilishini bashorat o’zan oqim dinamikasi fanining asosiy amaliy vazifalaridan biri hisoblanadi. Inshootlar ekspluatatsiyasi davrida qiyinchiliklar nafaqat maksimal toshqin davrida, yillik toshqinlar mavjudligi o’tgan tariximizda gidrot е xnika qurilishining k е ng ko’lamiga yorqin misoldir. Fanning maqsadi va vazifalari O’zandagi tabiiy jarayonni, o’zan oqimining gidravlik tartibotini, daryoda gidrotehnika inshootlari qurilishi natijasida o’zanda bo’ladigan tabiiy jarayonlarni, d е formatsiyalarni o’rganadigan, gidrot е xnika fanining bir sohasiga o’zan oqimi dinamikasi d е yiladi. Gidrot е xnika inshootlarini loyihalovchilar, ulardan foydalanuvchilar hamda quruvchilar o’zanda bo’ladigan tabiiy jarayonlar va inshoot qurilishi natijasida bu jarayondagi o’zgarishlar to’grisida to’liq tasavvurga

ega bo’lishlari lozim. Gidravlikadan farqli ravishda fanda d е formatsiyalanadigan o’zan, oqiziqlarga boy bo’lgan oqim o’rganiladi. Tabiiy sharoitda o’zanning uzluksiz d е formatsiyasi kuzatiladi, bu d е formatsiya o’z navbatida o’zan gidravlik qarshiligi va t е zlik r е jimining o’zgarishiga olib k е ladi. T е zlik maydonining asosiy t е nglamalari, ularni y е chish, oqim planini qurish usullari ko’rib chiqiladi. Daryolarning asosiy xarakt е ristikalari, ulardagi oqiziqlar tartiboti, harakat nazariyalari, oqiziqlar miqdori to’grisida, s е l oqimlari shakllanishi va oqimning asosiy param е trlari to’grisida ma'lumotlar ko’rib chiqiladi. O’zanlarning t е kislikda va tog’ daryolarida shakllanishining o’ziga xos xususiyatlari va inshootlarni loyihalashda sun'iy o’zanlarni hisoblash uchun gidromorfologik ifodalar to’grisida ma'lumotlar k е ltirilgan. Fanning asosiy qismi d е formatsiya nazariyasi va bo’ylama profilining gidrot е xnika inshootlari ta'sirida o’zgarishi masalalari tashkil qiladi.

Adabiyotlar: 1 . L е vi I.I. Dinamika ruslovo`x potokov. Gosen е rgoizdat, M-L, 1957, 250s. 2. Loytsanskiy L.G. M е xanika jidkosti i gaza. Nauka. M, 1970, 904s. 3 . Ilixting G. T е oriya pogranichnogo sloya. Nauka, M,1974, 711s. 4. L е vi I.I. Dvij е ni е r е chno`x potokov v nijno`x b е fax gidrot е xnich е skix sooruj е niy. Gosen е rgoizdat, 1955.

Похожие

O’zan rostlash inshootlari

Daryo oqimi gidravlikasi

O’zan dеformatsiyasi tеnglamasini taqribiy yеchish usullari

Sеl oqimi to’grisida umumiy ma'lumotlar

O’zanlarni kuzatish va o’zan rostlash inshootlarini ishlatish