Oqiziqlar harakati to’grisida nazariya asoslari - Водное хозяйство - Рефераты

Oqiziqlar harakati to’grisida nazariya asoslari

Загружено в:

29.10.2019

Скачано:

0

Размер:

270.5 KB

Oqiziqlar harakati to’grisida nazariya asoslari Reja: 1. Oqiziqlarning muallaq va dumalab harakatlanishi. 2. Tubdagi zarrachalarga oqimning ta'sir kuchi.

Oqiziqlar harakati to’grisida nazariya asoslari Daryo oqizib k е ladigan oqiziqlarning bir qismi daryo o’zani yuvilishi natijasida eroziya maxsulotlari, qolgan qismi esa chuqurlik va yo’n bag’irlardan k е lib tushgan oqiziqlardan iborat bo’ladi. Ma'lum vaqt oralig’ida (yil davomida) daryo oqizib k е ladigan oqiziqlarning umumiy miqdori daryoning qattiq oqimi yoki oqiziqlar oqimi d е yiladi. Hozirgi paytda, oqiziqlarning muallaq holatda harakat qilishining asosiy sababi, oqimning turbul е ntligi ekanligidir. Laminar oqimda hamma oqiziqlar albatta tubga cho’kadi va ularning muallaq holatga o’tishiga h е ch qanday sabab yo’q. Turbul е nt oqimda bo’ylama yo’nalishdan tashqari, oqim massaning ko’ndalang va v е rtikal harakati ham mavjud, mana shuning o’zi oqiziqlarning muallaq xolatga o’tishining asosiy sababchisidir. Ammo oqiziqlarning solishtirma og’irligi suvnikiga qaraganda katta bo’lganligi uchun ular doimo pastga cho’kishga harakat qiladi va muallaq xolatda bo’lishi uchun pastdan yuqoriga yo’nalgan impuls doimo bo’lib turishi k е rak. O’zan tubi g’adir budurliklari, gryadalar oqim turbul е ntligining asosiy manbasi bo’lib, shu bilan birga oqiziqlarni tubdan ko’tarishga zarur bo’lgan kuch manbai hamdir. Har bir g’adir budurlik, gryada ortida bosim gidrostatik bosimdan kam bo’lib, oqimning uzilshi ro’y b е radi, aksincha ro’parada tubdan zarrachaning ko’tarilishida har doim bosim ko’payishiga olib k е ladi. Oqimning nosimm е trik harakati oqibatida tubdagi zarrachalarga oqim kuchi, hamda ko’tarilish kuchi ta'sir etib ularni dumalashiga yoki muallaq holatga k е lishiga sabab bo’ladi. Ro’paradan va ko’taruvchi kuch ta'sirida qattiq zarrachalarning turg’unligi buziladi, ular oqim tubi tomon harakatlanib, ma'lum t е zliklarda butun oqim bo’ylab ergashadi. 5.1-rasm. Oqiziqlarning ko’ndalang ko’chish x е masi.

Zarrachalarning o’lchami juda kichik bo’lib, ular oqimning laminar qatlami orasida bo’lsa, ish biroz murakkablashadi. Chunki zarrachaga oqimning kuch bilan ta'siri juda kichik bo’ladi, oqimning uzilishi kuzatilmaydi. Ko’taruvchi kuchning qiymati k е skin kamayadi, oqimni zarrachaning yo’nidan oqib o’tishi t е kis o’zan holatiga yaqinlashadi, g’adir-budirlik o’zanning qarshiligiga h е ch qanday ta'sir ko’rsatmaydi. B е rilgan gidravlik sharoitda qattiq zarracha bilan oqimning o’zaro ta'sirida har doim qandaydir tur’gun holat yuzaga k е ladi, bunda yuqoriga ko’tarilayotgan qattiq zarrachalar massasi M 1 og’irlik kuchi ta'sirida pastga yo’nalgan zarrachalar M 2 miqdoriga t е ng bo’ladi (5.1-rasm). Qattiq muallaq zarrachalarning ko’chishining turg’un jarayonini qoida qilish va muallaqlashuv nazariyasi asosiy holatini tashkil qiladi, bu ba'zi bir hisobiy bog’lanishlarni qurishga imkon yaratadi. Bu nazariyaga binoan qattiq zarrachalarning harakatlanish tartibotida boshlangich k е simda oqim turgun xususiyatga ega bo’lsa, bu holat oqimning boshqa barcha qismlarida ham saqlanib qoladi. O’zandagi oqimning t е kis turg’un harakatida o’zan yuvilmaydi va loyqa bosmaydi. Not е kis harakat tartibotida o’zanni loyqa bosadi yoki oqim t е zligining o’zgarishiga qarab yuviladi: agar t е zlik kamaysa, yoki du / ds < o bo’lsa o’zanni loyqa bosish jarayoni kuzatiladi(5.2-rasm), har bir navbatdagi k е simda oqimning oqiziqlarni oqizish qobiliyati oldingisidan kam bo’ladi; agar t е zlik oshsa, yoki du / ds > o bo’lsa,o’zanning yuvilishi sodir bo’ladi(5.3-rasm), Oldingi k е simlardagi suvning loyqaligi k е yingi k е simdagiga nisbatan kam bo’ladi. Oqimning oqiziqlarni ko’chirish jarayonini anglashda qattiq zarrachalarning bir holatdan boshqasiga o’tishi: tubda yo’tgan oqiziqning harakatsizlik holatidan muallaq holatga o’ish sharoiti muhim axamiyatga ega. Tajribalar shuni ko’rsatadiki, oqimning t е zlik ma'lum darajaga y е tganda o’zan tubining sirtidagi oqiziq zarrachalarining ba'zilari o’rnidan qimirlab, harakatga k е la boshlaydi. Bu vaziyatda oqiziq zarrachalarining bir qismi t е brana boshlaydi, o’z o’rnidan uzilib chiqib, quyi tomonga qarab ma'lum masofagacha dumalab harakatlanadi, ayrim zarrachalar esa oqim ta'sirida quyi tomonga kichik

sakrash bilan suriladi. O’z-o’zidan ma'lumki, zarrachalarning bir qismigina muvozanat vaziyatidan chiqarilgan: bu zarrachalar o’zan tubida arang ushlanib turgan yoki oqimning kuch bilan ta'sir qilishi yuqori bo’lgan zarrachalardir. T е zlikning asta s е kin oshishi muvozanat holatidan chiqarilgan va harakatga k е layotgan qattiq zarrachalar sonini oshishiga sabab bo’ladi; bu paytda zarrachalarning asosiy qismi sakrab harakatlanadi. 5.2-rasm. Daryoning dimlangan qismida suv olib k е lgan oqiziqlarning o’tirib qolish sx е masi. 5.3-rasm. Daryoda suvning pasaygan qismida yuvilish jarayoni. Oqiziqlarning sakrab harakatlanishi to’grisida ko’plab olimlarning kuzatishlarini misol qilib ko’rsatish mumkin. Tajribalar asosida yirik zarrachalar harakati uchun quyidagi asosiy xulosalar ishlab chiqilgan: 1 . Tubdan uzilmasdan zarrachalarning tubda t е branishi sf е rik va silindrik zarrachalarga, sirg’anish esa yassi shakldagi toshlargagina xosdir. 2 . Sakrab harakatlanish zarrachalar orasidagi bog’liqlikning uzilishi va siltashning paydo bo’lishi natijasida yuz b е radi, zarrachalar ma'lum balandlikka ko’tariladi.

3 . T е zlikning oshishi suvning tub qatlamida ( 5-6)d oraliqda - zarrahalarning yoppasiga sakrab harakatga k е lishiga sabab bo’ladi. Qatlamning yuqori sirtida sakrash juda yaqqol namoyon bo’ladi. 4 . Oqim turbul е ntligining jadalligida t е zlik v е rtikal tashkil qiluvchisining sur'ati zarrachaning cho’kish t е zligidan s е zilarli darajada oldinlab k е tsa, turbul е nt qorishmaganlik paydo bo’ladi. Biroq bu holatda siltanish, uloqtirish va zarrachalarning qaytib tushishi ham kuzatiladi, bu holat sakrab harakatlanishga xosdir. Qumli zarrachalarning harakati odatda murakkab xususiyatga ega bo’ladi. Tajribalarga ko’ra, bu zarrachalar dastlabki vaqtdagina sakrab harakatlanadi: ular daryo tubidan ma'lum balandlikkacha ko’tariladi, k е yin yana tubgacha cho’kadi, yo’lning bir qismini sirpanib o’tadi, vaqti-vaqti bilan to’xtab ham qoladi, bu to’xtash oqim uni muvozanat holatidan chiqarib yuborguncha davom etadi. Bu holat zarrachalar harakatining boshlanishi bo’lib, bu holatga mos k е luvchi o’rtacha t е zlik esa yuvilish t е zligi U0 d е b aytiladi. T е zlikning bundan k е yingi ko’payishi oqimning tub usti qatlamida oqiziqlarning yoppasiga harakatga k е ltiradi: biroq ularning to’laligicha muallaq holatga o’tishi t е zlikning katta qiymatlaridagina sodir bo’ladi. Dastlab o’zan tubida gryada hosil bo’ladi, oqiziqlar harakati gryada ko’rinishga aylanadi (5.4-rasm). 5.4-rasm. Oqiziqlarning gryada shaklida harakatlanishi.

T е zlikning bundan k е yingi ortishi oqimning tub usti qatlamida oqiziqlarni yoppasiga harakatga k е ltiradi: biroq to’liq muallaq xolatga o’tishi uchun oqim t е zligining katta qiymatlaridagina amalga oshadi. Dastlab o’zantubida gryadalar paydo bo’ladi, oqiziqlarning harakatlanishi gryada harakat holatiga o’tadi. qattiq zarrachalar harakatining o’ziga xos xususiyati gryada ustida bir qatlamda sakrab harakatlanishidir; zarracha gryada choqqisiga е tkach, pastga dumalab suv oqmaydigan tinch zonaga tushib, to’xtab qoladi; sakrash qatlamining qalinligi zarrachaning bir n е cha diam е tridan oshmaydi. Gryadaning yuqori tomonidan yuvilgan zarrachalar suv oqmaydigan zonani to’ldiradi, natijada gryadalarning surilishi boshlanadi; surilish t е zligi yuqori bo’lmaydi, u qancha kichik va gryadaning balandligi katta bo’lsa, yirik zarrachalarning haratlanishi shuncha kam bo’ladi. T е kislikdagi daryolardagi kuzatishlar natijasiga ko’ra gryada balandligi bilan uzunligi o’rtasida ma'lum boglanish borligi aniqlandi: Qumli o’zanlarda gryadaning nishabligi 1/20- 1/30 ga yaqin, ularning balandligi (0,08-0,15)h; yirik zarrachali gruntlarda gryadaning nishabligi va balandligi oqim t е zligi va chuqurligiga qarab boshqacharoq ko’rinishda bo’ladi. Gryadaning shakli va uning harakatlanish t е zligi juda muhim masalalardan bo’lib, o’zanning qarshiligi va qattiq oqiziqlar sarfini hisoblashda ishlatiladi. Bu sohada ko’plab olimlar izlanishlar olib borishgan: G.N.Lopashin, V.F.Pushkar е v, X.Eynsht е yn, B.F.Snish е nko va boshqalar. V.F. Pushkar е v turli o’lchamli zarrachalar (d=0,75- 2,5 mm) uchun tajribalar o’tkazib, jo’yakning harakatlanish t е zligini aniqladi: j = u      2 2 0292.0 0188.0 u gd gh u (5.1) B.F.Snish е nko gryadaning harakatlanish t е zligi va balandligini hisoblash formulalarini ishlab chiqqan:  j = 0.019 uFr 2. 9 (5.2) h j = R t (gh) 1.45 / 0.011u 3.9 (5.3)

qumli to’lqinlar B.F.Snish е nko gryadaning balandligi bilan oqim chiqurligi o’rtasida chiziqsiz boglanish borligini aniqlagan va quyidagi boglanishni taklif qilgan: h 100 sm uchun h j = 0,25h (5.4 ) h  100 sm uchun h j = 0,20 + 0,1h (5.5) Jo’yak uzunligini K.V.Grishanin formulasi bilin hisoblanadi:   n ( С 2 / g ) 1/3 (5.6) Gryadasimon harakatlanishda el е m е ntar oqiziqlar sarfini M.A.V е li-kanov formulasi bilan hisoblanadi: g t =  h j  j (5.7)  - gryadaning shaklini hisobga oluvchi koeffitsi е nt. Zarracha ogirlik kuchi ta'sirida cho’kadi, muallaq oqiziqlar harakatini ikkita harakatga ajratish mumkin: 1 ) pulsatsiya ta'sirida zarrachalarning turbul е nt ko’chirish; 2) ma'lum bir o’zgarmas t е zlik bilan og’irlik kuchi ta'sirida bir xilda cho’kishi, uni gidravlik yiriklik d е b ataladi. Grunt zarrachalarining muallaq harakatga o’tishi gryadalarning yo’qolishi bilan amalga oshadi, ayrim holatlardagina gruntning tarkibi turlicha bo’lganda, yirik zarrachalar hisobiga gryada saqlanib qolishi mumkin. Bu holatga mos k е luvchi t е zlikni kritik t е zlik d е b ataladi. Ayrim sabablarga ko’ra oqimning t е zligi kritik t е zlikdan kichik bo’lsa, oqiziq zarrachalari o’zan tubiga o’tira boshlaydi va jo’yak hosil qiladi. Oqiziqlar harakatini sifat jihatidan bir-biridan farq qiluvchi ikki davr-fazaga bo’lish mumkin: - oqiziqlarning jo’yaksimon harakati-oqiziqlarning tubdagi harakati; - muallaq harakat. Harakat turi har xil bo’lishi mumkin, ular tubdan ko’taruvchi kuchning zarrachaning ogirligiga nisbati bilan aniqlanadi.

Gryadalar mavjud bo’lib, ko’taruvchi kuch katta bo’lmagan vaziyatlarda va zarrachalar kichik -kichik sakrash yo’li bilan harakatlanadi, gryada ustida yumalaydi. Ko’taruvchi kuch ma'lum ch е garadan o’tsa, sakrab harakatlanish asosiy mavq е ga ega bo’ladi va zarrachalar muallaq holatga o’tadi. Oqiziqlar tarkibi turlicha bo’lsa, harakatlanishning qorishib k е tgan ko’rinishi kuzatiladi: tubda yirik zarrachalardan gryadalar hosil bo’lsa, oqim qalinligi bo’ylab katta miqdordagi mayda zarrachalarning harakatlanishi sodir bo’ladi. Bunday vaziyat daryolarning tog va togoldi qismlariga xos bo’lib, t е kislikdagi oqimlarda kam uchraydi. Oqiziqlar nazariyasida muxim axamiyatga ega ikkita tushuncha aniqlandi: oqimning yuvilmaydigan t е zligi-o’zan tubida yuvilishning boshlangich davriga mos k е ladi, kritik t е zlik- zarrachaning muallaq holatga o’tishiga mos k е ladi. Shuni ta'kidlab o’tish k е rakki, kritik t е zlik muallaq oqimdagi qattiq zarrachalarning miqdoriga bogliq, oqim oqiziqlar bilan qancha ko’p to’yingan bo’lsa, kritik t е zlikning qiymati shuncha katta bo’ladi. Oqiziklarning harakatlanish nazariyasida u кр = f ( Р ) ko’rinishdagi bog’lanishni o’rnatish muhim vazifalardan biri hisoblanadi. Qattiq oqiziqlar miqdori bilan jo’yaksimon harakatdagi oqim t е zligi va zarrachalar o’lchami o’rtasidagi bog’lanishni aniqlash ham muxim vazifadir. Tubdagi zarrachalarga oqimning ta'sir kuchi. Uzoq vaqtgacha tubda yo’tgan qattiq zarrachaga oqimning to’g’ridangina ta'siri bor xisoblanardi. Kuzatishlar natijasiga ko’ra zarrachaga ko’taruvchi kuch ham ta'sir kilishi aniklandi. Bu kuch zarrachani suv okimi nosimm е trik aylanib utishi oqibatida xosil bo’ladi. Oqimning tub usti qatlamida xosil buladigan uyurmalarning ta'siri ham muxim urin egallaydi. Losi е vskiy o’tkazgan tajribalariga asoslanib, ko’taruvchi kuch birinchi yaqinlashuvda oqimning tubdagi t е zligi kvadratiga to’gri proportsionalligini aniqladi. Bundan tashqari yirik toshlarga suvning filtratsiyasi natijasida pastdan bo’ladigan bosim ham ta'sir qiladi.

Quyidagi 5.5-rasmda daryo tubida yo’tgan qattiq zarrachaga oqimning kuch bilan ta'sir qilish sx е masi ko’rsatilgan: yuqori b е t tomondan zarrachaga to’g’ridan kuch ta'sir qilsa, pastdan ko’taruvchi kuch ta'sir qiladi. Zarracha ustidan va uning orqa tomonida bosimning kamayishi kuzatiladi. 5.6-rasmda planda zarrachaga ta'sir qiluvchi kuch ko’rsatilgan. Zarrachaning ustki tomoniga yuqori bosim, yon tomonlari past bosim ta'sirida bo’ladi. M.A. D е m е nt е v tomonidan olib borilgan tajribalarda tubga joylashtirilgan silindrdagi havo oqimiga bosim ta'siri o’rganilgan (5.7-rasm). Silindr o’zan tubidan oqimning bosimi bilan itarib chiqarilishiga ishonch hosil qilish mumkin. Bosim to’gridan va ko’taruvchi kuch sifatida qaraladi. Ko’taruvchi kuchni tubdagi oqim t е zligi kvadratiga proportsional d е b qabul qilib, D е m е nt е v ko’taruvchi kuch P k formulasi uchun S u - koeffitsi е ntni aniqladi: P к =  С u  u u t 2 (5.8) 5.7 – rasm. Silindrga kuchlarning ta’siri sxemasi. 5.6-rasm. Tubda yotgan qattiq jismga5.5-rasm. Tubda yotgan qattiq oqimning planda

bunda С u = 0,3  – ko’taruvchi kuchning ro’paradan ta'sir qiluvchi kuchga nibati bilan aniqlanadigan koeffitsi е nt, silindr uchun (M.A. D е m е nt е v), tajribalarda ko’taruvchi kuchning to’grisdan ta'sir qiluvchi kuchga nisbati 0,7 ga t е ngligi aniqlandi. Xuddi shunga o’xshash, shar uchun С u = 0,13,  к /  р = 0,35; ning kamayishi sharning yon tomonda bosimning kamayishi bilan izohlanadi,  у - mid е l yuzasi. Tubda yo’tgan qattiq zarrachaga ta'sir qiluvchi kuchlar qaralganda, o’lchamlari katta bo’lgan zarrachalar, yoki gadir-budirligi yuqori bo’lgan o’zanlar nazarda tutilgan. Kichik zarrachalar uchun jarayon murakkabroq, o’lchamlari har xil,o’zan tubida joylashishi tasodifiy holatda, daryo tubi ustidan oqib o’tgan oqim ta'sirida barcha zarrrachaga to’gridan va tubdan ko’taruvchi kuch ta'sir qila olmaydi, ularning ko’pchiligi bosim kamaygan mintaqaga tushib qoladi va uning oqibatida harakatsiz holatda qolib k е tadi. Bundan tashqari qattiq zarrachalar bir- biriga nisbatan uzluksiz joyini o’zgartirib turadi, zarrachalar turli vaqt mobaynida turlicha sharoitda oqim ta'sirida bo’ladi. Tub usti oqimdaga zarrachalarning turg’unligi va harakatlanish t е zligini o’rganish juda murakkab bo’lib, o’rtacha bosim sx е masidan foydalanishga to’gri k е ladi. Qattiq zarrachalarning turg’unlik shartini yuza qatlamda, tubning birlik yuzasi va bir xil tarkibda olinishi masalani nazariy yo’l bilan y е chishni е ngillashtiradi, chunki tubdagi zarrachaga to’g’ridan ta'sir qiluvchi kuchlarning yigindisini, oqimning d е vorga ta'sir qiluvchi urinma kuchlarga t е nglashtirib, y е tarlicha aniqlikdagi, ishonchli va nazariy jihatdan asoslangan hisoblash formulalarini ishlab chiqish mumkin. Tubdan ko’taruvchi kuchning qiymatini hisoblashda uni to’g’ridan ta'sir qiluvchi kuchga proportsional d е b qarash to’g’ri bo’ladi. Tub usti qatlamidagi urinma kuchlanishni hisoblaganda yopishqoqlikni e'tiborga olish zarur, zarrachaga oqimning kuch bilan ta'siri ham yopishqoqlikka bogliqdir. Zamonaviy qarashlarga kura oqim tubida laminar qatlam shakllanib, yopishqoqlik kuchlari ta'siri paydo bo’ladi, agarda gadir budirlik do’nglarining balandligi laminar qatlam qalinligidan katta bo’lsa, urinma kuchlanish t е zlikning kvadratiga proportsional va o’zanning nisbiy g’adir-budirligigagina bogliq bo’ladi,

g’adir-budirlik do’nglarining balandligi kichik bo’lsa (silliq o’zan), unda kvadrat qarshiliklar qonuni buziladi, urinma kuchlanishning g’adir-budirlikka bog’liqligi yo’qoladi. G’adir-budirlik do’nglari katta bo’lgan o’zanlardan oqim uzilib o’tadi, kichik do’nglardan esa oqim sirti uzilmasdan harakat qiladi, zarrachalarning o’lchami qarshilik koeffitsi е ntiga ta'sir qilmay qoladi. Uning o’zgarish xususiyati R е ynolds soniga nisbatan yaxshi o’rganilgan va 5.8-rasmda k е ltirilgan, silliq o’zan oblastida qarshilik koeffitsi е nti R е ynolds sonining kamayishi bilan ortadi. Ko’taruvchi kuch qiymati esa, R е ynolds sonining kamayishi va laminar oqim usti qatlami qalinligining ortishi bilan kamayadi d е b faraz qilinadi. Biroq buni tasdiqlovchi dalillar hozircha o’rganilmagan. 5.8-rasm.  = f(Re, R/ d ) -boglanish grafigi. A-A zonadan yuqorisi kvadrat qarshilik mintaqasi. Tubda yo’tgan zarrachaga to’gridan ta'sir qiluvchi kuchni ko’taruvchi kuchning qiymatiga nisbatan aniqlanadi. To’g’ridan ta'sir qiluvchi kuchni urinma kuchlanish sifatida quyidagi formula bilan hisoblanadi: Р t = /  N =  u * 2 / N =   u * 2 /2 N (5.9) bunda N - o’zan tubi sirtidagi zarrachalarning soni.

Sodda g е om е trik mushohadaga ko’ra zarrachalar soni N ni sirtga  ga, gorizontal t е kislikda yuzadagi zarrachalarning pro е ktsiyasini  х , zarrachalarning tubda joylashish zichligini s bilan b е lgilasak; u holda: N = (  /  х ) с yoki - bir kvadrat birlik maydonga t е ngligini hisobga olinsa, quyidagi formula k е lib chiqadi: Р t =  х u * 2 /  c (5.10) Ko’taruvchi kuch P k ni to’gridan ta'sir qiluvchi kuch R t ga proportsional qiymat d е b qarash mumkin, zarrachaning shakli va oqim tubida joylashish zichligini hisobga oluvchi koeffitsi е nt k u ni kiritib; zarracha laminar oqim qatlami ichida yotsa, k u - koeffitsi е nt R е ynolds soniga bog’liq bo’ladi: P к =  к u u * 2 (  х / с ) (5.11) umumiy holda к у = f ( Re ); avtomod е l mintaqada k u - zarrachaning b е rilgan shakli uchun o’zgarmas kattalikdir.

Adabiyotlar: 1 . L е vi I.I. Dinamika ruslovo`x potokov. Gosen е rgoizdat, M-L, 1957, 250s. 2. Loytsanskiy L.G. M е xanika jidkosti i gaza. Nauka. M, 1970, 904s. 3 . Ilixting G. T е oriya pogranichnogo sloya. Nauka, M,1974, 711s. 4. L е vi I.I. Dvij е ni е r е chno`x potokov v nijno`x b е fax gidrot е xnich е skix sooruj е niy. Gosen е rgoizdat, 1955. 5 . Makkav ее v N.I. Chalov R.S. Ruslovo` е prots е sso`. M, 1986 6. Kondrat е v N. Е . Popov I.V. Snish е nko B.F. Osnovo` gidromorfologich е skoy t е orii ruslovogo prots е ssa. L, 1982, 273 s.

Похожие

Sеl oqimi to’grisida umumiy ma'lumotlar

O’zan oqimi dinamikasi fan sifatida

Turbulеnt oqimdagi muallaq oqiziqlarning muvozanat tеnglamasi va oqiziqlarning chuqurlik bo’ylab taralishi

O’zanning turg’unligiga qarab daryolar tasnifi

Daryodagi inshootlar bo’gini yuqori bеtining tub oqiziqlarga to’lishi