Дарё ўзанини тартибга солиш усуллари ва ростлаш иншоотлари - Водное хозяйство - Рефераты

Дарё ўзанини тартибга солиш усуллари ва ростлаш иншоотлари

Загружено в:

10.05.2023

Скачано:

0

Размер:

1951.5 KB

Дарё ўзанини тартибга солиш усуллари ва ростлаш иншоотлари Режа: 1. Дарё ўзанини тартибга солиш тўғрисида умумий маълумотлар, дарёнинг юқори қисми ва ирмоқларини тартибга солиш. Дарё ўзанини ва уни алохида қисмларини тартибга солиш 2. Сув олиш иншооти яқинида дарё ўзанларини ростлаш 3. Юқори зонасини ва оқимларни ростлаш 4. Тўпланадиган чўкиндилар билан курашиш ва ўзан алоҳида участкалари тубини чуқурлаштириш

Дарё ўзанини тартибга солиш тўғрисида умумий маълумотлар, дарёнинг юқори қисми ва ирмоқларини тартибга солиш. Дарё ўзанини ва уни алохида қисмларини тартибга солиш Сув оқими билан ўзан доимий ўзаро таъсирда бўлади, уни узлуксиз равишда ўзгартириб, шакллантириб туради Кўп ҳолларда ўзаннинг шаклланиши инсоннинг хўжалик фаолияти учун фойдали бўлмайди ва бу дарёнинг одатдаги режимни ўзгартириши, яъни уни ростлаш учун чора тадбирлар қўллашни тақозо этади. Ўзанларни ростлашда оқим структураси ўзгаради ва аксинча иншоотларнинг оқимнинг гидравлик структурасига таъсири туфайли ўзан шаклининг ўзгариши кузатилади. Ўзанларни ростлаш унча катта бўлмаган дарё участкаларида бажарилади. Кўп ҳолларда ростланадиган участка чегарасида ўзан ҳосил бўлиш жараёнларини тўхтатиш мақсад қилиб қуйилмайди. Демак дарёнинг ростланадиган участка чегарасида ўзан жараёнлари доим давом этади, вақтивақти билан ўзан ювилади ва чўкиндилар оқим йўналиши буйича пастга томон ҳаракат қилади. Дарёларда ўзанларни ростлаш ва чўкиндилар ҳаракатини сув омборлари ёрдамида суюқ ва қаттиқ оқимни ростлаш орқали амалга ошириш мумкин. Лекин бу восита туғон орқасидаги пастки бьеф тубининг чуқурлашишга ва дарё катта узунлигини ювилишга олиб келади. Шундай қилиb, ўзанларни ростлаш вазифаси ўзан ҳосил қилиш жараёнларини тўхтатиш эмас, балки уларни керакли томонга йўналтиришдан иборатдир. Демак, ўзан жараён- ларини керакли томонга йўналтиришда, унинг табиий режимини сунъий тадбирлар ёрдамида ўзгартирилади, яъни ҳимояловчи ва ростловчи иншоотлар қурилади. Ўзан жараёнларини сунъий тадбирлар ёрдамида ўзгартиришда келажакни ҳисобга олиб комплекс ечиш, умуман олганда ўзанларни ростлашда халқ

хўжалиги турли тармоқлари манфаатларини ва ушбу дарё сув ресурсларидан фойдаланиш келажагини ҳисобга олиш керак. Сув олиш иншооти яқинида дарё ўзанларини ростлаш Дарёдан сув олишдаги ўзанларнинг ростлашнинг асосий вазифаси каналларга план асосида сув олишни таъминлаш билан бирга, бу сув билан бирга каналларга кирадиган йирик чўкиндиларнинг кам миқдорда бўлишини таъминлашдан иборат. Бу вазифанинг бажарилиши сув оладиган иншоот яқинида сувнинг оқиш шароитига анчагина боғлиқ. Сув олиш шароитини яхшилаш учун, кўпинча иншоот яқин ерларидаги ўзанларда қатор ростлаш ишлари косплекси бажарилади. Дарёдан тўғонсиз ва туғонли сув олиш масалалари ва уларнинг таркиби қатор ўзига хос хусусиятларга эга бўлади. Тўғонсиз сув олишда ўзанларни ростлаш. Суғориш, сув таъминоти ва энергетика эҳтиёжлари учун дарёдан сув олиш соҳасидаги қатор мисоллар оқимларни ростлаш иншоотлари ва бу билан боғлиқ бўлган ишлар, айниқса дарёдан туғонсиз сув олиш катта аҳамиятга эга эканлигини кўрсатди. Тўғонсиз сув олиш ишлаш шароитини яхшилаш учун қуйидаги тадбирларни амалга ошириш лозим: 1) ҳаракат қилаётган тубдаги чўкиндилар сув олиш иншооти қирғоғидан четга суриб юбориш; 2) оқим динамик ўқининг нотурғун ҳолатида оқим ўзагини бир зайлда ушлаб туриш; 3) дарёда бошқарувчи сув сатҳларини сақлаш; одатда текисликдаги дарёларда сув камчил бўлган вақтларда сув олиш шароити жиддий қийинлашади. Юқоридаги биринчи талаб иккита йўл билан амалга оширилади: 1) сув олиш иншоотини табиий ёки сунъий равишда ҳосил қилинган ботиқ қирғоққа жойлаштиришга ҳаракат қилинади; 2) шитлардан ташкил топган сузувчи оқимни йўналтирувчи тизимлар ёрдамида тубдаги ҳаракатланаётган чўкиндиларни сув олиш иншоотидан четга суриб юборилади. (1 - расм). Оқимни йўналтирувчи тизимлар (7.1 - расм) учун В.М.Потанов ва унинг шогирдлари томонидан тавсия этилган қуйидаги белгилар киритилди:

α -щит текислиги ва оқим динамик ўқи ўртасидаги бурчак, 16...25 0 оралиғида қабул қилинади (ўртача 20 0 ); ß -тизим тармоғи йўналишга перпендикуляр ва оқим динамик ўқи ўртасидаги бурчак 16...20 0 оралиғида қабул қилинади; Ө - оқим тармоқ йўналишига перпендикуляр бўлган ва оқим динамик ўқи орасидаги бурчак 45...75 0 оралиғида қабул қилинади; сув олиш бурчаги 90 0 бўлганда Ө = 60 0 ; сув олиш бурчаги ўтмас бўлганда Ө= 75 0 ; сув олиш бурчаги ўткир бўлганда Ө= 45 0 ; b Д - тизимни ўрнатилиш кенглиги, В.А.Шаумян буйича b T = 1,17 ( К + 0,4 ) га тенг (бунда K q q = k / д - канал ва дарёнинг солиштирма сарфлари нисбати; улар ҳар декадаги ўртача сарфлари буйича аниқланади: q к = Q / к b к ва q Д = Q / д b д ; Q к , Q д , b к , b д - мос равишда канал ва дарёнинг сарфлари ва сув чизиғи буйича кенгликлари). 1 - расмдан кўриниб турибдики оқимни йўналтируви тизим узунлиги . Тизимлардаги шитнинг узунлиги учун қуйидаги ифода қабул қилинган l ш = 0,6 /sin h α≥ 1,5 h бунда- h -оқим чуқурлиги. Шитнинг тўлиқ баландлиги h ш ' ни шитнинг сувга чўкиш чуқурлигининг 0,2…0,3 м заҳира қолдириб белгиланади, яъни h ш ' = 0,33 h + 0,2 м . Тизимидаги шитлар орасидаги масофа В.А. Шаумян буйича l =( 0,6...0,8 ) l ш sin α ß /sin , шитлар сони эса n = L l / . 1 - расм. Тўғонсиз сув олишда оқимни йўналтирувчи тизимини жойлаштириш: 1-оқимни йўналтирувчи шитлар; 2-сув олувчи иншоот; 3- таянч; 4-трослар; 5-чиғирлар. Иккинчи талабни бажаришда ёки ўзанни ростлаш (тўғирлаш) да қирғоқларнинг чиқиб турган қисмлари қирқилади, ёки мос келувчи оқимни

йўналтирувчи тизимлар ўрнатилади. Ўзанни сув олишнинг юқори ва пастки участкаларида ростлаш катта самара беради. Учинчи талабни бажариш учта йўл билан амалга оширилади: 1) сув ушловчи узун дамбани барпо этиш билан (шпоралар) сув олиш створи сатҳи белгиси шпора створи охирида дарёдаги сув сатҳи белгисига тенг бўлади; 2) узун бўлмаган шпорани ўрнатиш билан; 3) тубда жойлашган запрудлар ёки сув олиш иншоотидан оқим йўналиш буйича пастда жойлашган ўзанда барпо этиладиган остоналар билан. Муаййан шарт - шароитларга кўра ростлаш ишларининг бошқа турлари ҳам амалга ошириш мумкин. Тўғонли сув олишда ўзанларни ростлаш. Дарёдан туғонли сув олишда сувнинг димланиши ва каналга йирик чўкиндисиз тоза сув олиш натижасида оқимнинг табиий сув ва чўкинди режимлари жуда ўзгариб кетади. Шунинг учун юқори ва пастки бьефларда узоқ муддат давомида алоҳида ўзан жараёнлари юз беради. Бу жараёнлар ўзаннинг қайта шаклланиши дейилади (2 - расм). 2 - расм. Иншоот зонасида ўзаннинг қайта шаклланиш схемаси: 1-дарёнинг табиий ўзани; 2-чўккан чўкиндилар; 3-табиий сув сатҳи; 4,5-мос равишда чўкинди чўкмасдан илгари ва кейинги сув сатҳлари; 6-тўғон; 7,8- мост равишда пастки бьеф ювилгандан кейинги ўзан туби ва сатҳлари; 9,10-мос равишда пастки бьефда ювилиш тамом бўлиb, яна чўкиндилар чўка бошлагандан кейинги даврда ўзан туби ва сув сатҳлари. Юқори бьефда (димланиш зонасида) чўкиндилар чўкади ва ўзан туби кўтарилади. Ўзан тубининг кўтарилиши натижасида бир қанча номақбул

ҳодисалар юз беради: 1) сув кам вақтларда оқим ўзан ичида ўзгариб оқади ва янги тармоқлар пайдо бўлади; 2) дарёнинг димланиш зонасида сув сатҳи кўтарилади; 3) димланиш эгри чизиғи узунлиги ортади; 4) сув қуйиладиган остоналар олдида чўкиндиларнинг ўтириб қолиши натижасида улар кенг остонали водосливлар сифатида ишлайди ҳамда уларнинг сув ўтказиш қобилияти камайиб кетади ва ҳаказолар. Шунинг учун ҳисобий сув сатҳи ва ростловчи иншоотларнинг ўлчамлари ўзан тубининг кўтарилиши ва шунга мувофиқ янги сув сарфи коэффициентиннинг ўзгаришини назарга олиб белгиланади. Пастки бьефда ўзаннинг шаклланиши бир-биридан фарқ қиладиган иккита даврда содир бўлади. Чўкиндиларнинг асосий қисми юқори бьефда чўкиб қоладиган иншоотлар тугуни ишга туширилган биринчи вақтида, пастки бьефга ўтиб кетадиган чўкиндисиз тоза сувлар ўзан тубини юва бошлайди. Агар юқори бьефда чўкиндиларнинг чўкиши учун жой етарли бўлса, бу жараён анча вақт давом этади. Ўзан анча ювилиb, пастки бьефда узоқ масофагача етиб бориш натижасида, пастки бьефда сув сатҳи пассаяди, сув босими ҳисобий сув босимидан ортиб кетади, туғоннинг пастки бьефдаги ўзан билан бирлаштириш тартиблари бузилади ва ҳоказолар. Юқори бьеф чўкиндилар билан тўлгандан кейин пастки бьефга чўкиндилар одатдагидек туша бошлайди ва оқимнинг чўкиндиларни транспорт қилиш қобилияти камайиши натижасида пастки бьефда чўкиндилар чўка бошлайди. Бу жараён ўзанни эски ҳолатига келтирибгина қолмай, балки чўкиндиларнинг чўкиши натижасида ўзан туби анча кўтарилиши ва туғон остонаси чўкиндилар остида қолиб кетиш мумкин. Бундан ташқари, ўзан туби кўтарилиши билан сув сатҳи кўтарилади, бу эса чўкиндиларни ювиш галереяларининг иш шароитини оғирлаштиради, тўғоннинг сув ўтказиш қобилиятини камайтиради. Ўзанннинг шаклланиши жараёнларига мувофиқ, уни ростлаш туғон ёрдамида дарёдан сув олинганида юқори ва пастки бьефларда ўзанни ростлаш масалаларини эътиборга олиш керак.

Юқори бьефда ўзанни ростлашдан асосий мақсад оқимни сув олиш иншоотига келиш вақтидаги структураси оқимнинг устки қатламидаги тоза сув каналга ва чўкиндиларга бой пастки қатлами ташламага келишни таъминлашдан иборат (3 - расм). Дарёдан сув икки томонга олинганида кўпинча ростловчи ўзан тўғри чизиқли қилиб лойиҳаланади, шундагина ўзанда чўкиндилар унинг кенглиги буйича бир текис жойлашади ва шу билан бирга сув оладиган иккала бош иншоотлар учун тахминан бир-хил шароит яратилаган бўлади (3 - расм,b,d). Дарёдан ҳар иккала томонга бирин кетин сув олинадиган бўлса, бу иккала иншоот олдида эгри чизиқли ўзан ҳосил қилинади ва сувни ботиқ қирғоқдан олиш тавсия қилинади (4 - расм, e). Ўзан шаклланишининг биринчи босқичида оқимнинг ювиш фаолиятига қарши иҳота чегараларини кўтариш, ўзанни мустаҳкамлаш унинг тубига остоналар ва ҳоказо иншоотлар қуриш зарур. Ўзан шаклланишининг иккинчи босқичида эса оқимнинг чўкиндиларни транспортлаш қобилиятини ошириш чегаралари кўрилади. Бунинг учун ўзан нишаблиги ошириш мақсадида унинг эгри участкалари туғриланади, ўзаннинг ғадур-будурлиги камайтирилади, унинг кўндаланг кесимига гидравлик нуқтаиназардан қулай шакл берилади. 3 - расм. Туғонли сув олишда дарё ўзанларини ростлаш схемалари: а-сув олиш иншоотлари тугуни яқинида ўзанни ростлаш схемаси; b,d-икки томонга сув олишда иншоотлар олдидаги тўғри участкали ўзан; e-кетма-

кет сув олинганда эгри чизиқли участкалар; 1-йўналтирувчи дамба; 2-туғон; 3-сув олиш иншооти; 4-чап томондаги канал; 5-ўнг томондаги канал; 6- тиндиргич; 7-сув йўлини тўсадиган кўтарма; 8-танасидан сув ўтказувчи кўтармалар. С.Т.Алтунин ва И.А.Бузунов туғонли сув олишда ростловчи иншоотларни лойиҳалашда қуйидаги асосий қоидаларга риоя қилишни тавсия этадилар: 1) юқори ва пастки бьефларда ҳамда кетувчи каналда ростловчи ўзан эгри чизиқли лойиҳаланади. Бу эгри чизиқлар бир-бирлари билан R 1 = 7 B ва R 2 = 3,5 B радиуслар билан бирлаштирилади (3 - расм, а ), бунда R 1 - ўзан юқори ва пастки бьефлари эгрилик радиуси; R 2 - кетувчи канал ўзанининг эгрилик радиуси; B - ростланган ўзан кенглиги. Ўзан шакли шундай бўлганида оқимнинг туб қисмидаги чўкиндиларни транспортлаш қобилияти ошади ва оқимда бош иншоотга келиш олдида кўндаланг циркуляция ҳосил бўлади. 2) планда турғун бўлган ўзан кенглиги учун ростланган ўзан кенглиги С.Т.Алтинун ёки В.Г.Глушков формулалари бўйичатаминланганлиги 3...10% бўлган тошқин сарфлари учун аниқланади. 3) ростланадиган ўзаннинг узунлиги дарёдаги сув олиш иншооти турига қараб белгиланади: а) бир томонга сув олинадиган бўлса, юқори бьефда ( 5...6 ) B дан катта, пастки бьефда эса ( 4...5 ) B 1 дан катта; b) икки томонга сув олинадиган бўлса, юқори бьефда ( 8...10 ) B дан катта ва пастки бьефда эса ( 4...5 ) B 1 дан катта қилиб олинади, бунда B ва B 1 - мос равишда юқори ва пастки бьефда турғун ўзан кенглиги. 4) юқори ва пастки бьефлар турғун ўзан кенглиги контурини чегаралаш учун ростловчи иншоотлар сифатида маҳаллий материаллардан барпо этиладиган буйлама оқимни йўналтирувчи дамбалардан фойдаланилади. Юқори зонасини ва оқимларни ростлаш

Тоғ сойларини ва оқимларни ростлаш. Дарё юқори зонаси кўп сонли майда ирмоқлар-сойлар, тик ён бағирли сунъий ҳовузлар, катта буйлама нишабликлар, нисбатан кичик чуқурликлар, йирик тубдаги чўкиндилар ва катта тезликдаги сув оқимлари билан характерлидир. Бундай оқимларнинг буйлама кесимлари вақт ўтиш билан шундай ўзгарадики, унинг тапаси сув айиргич томонга силжийди ( A A A , ‘, '' ... ) (7.4 - расм), оқимнинг пастки қисмида юқоридан ювилган чўкиндилар тўпланиб ( B B B , ' , '' ... ) конуссимон жойлар ҳосил қилади. 4 - расм. Тоғ оқимнинг схемаси. Бундай оқимларни ростлашнинг вазифаси юқори ва ўрта қисмлардаги эрозияни камайтириш ёки тўхтатишдан иборатдир. Бу эса нишабликни ва чуқурликни камайтириш орқали амалга оширилади. Нишабликни камайтириш оқим ювилиш туби ичкарисига киритилган остоналар- деворларни ва кичик туғонларни ўрнатиш орқали амалга оширилади. Жарликлар ва сойларни ростлаш. Жарликлар ва сойлар қор ва ёмғир сувларининг эрозия фаолияти туфайли ҳосил бўлган вақти-вақти билан ишлайдиган дарё ўзанини ифодалайди. Улар ғовакли, тез ювиладиган ётқизиқли (лесс, соғ тупроқлар ва бошқалар) худудларда кенг тарқалган. Жарликлар дарёларга энг кўп миқдордаги чўкиндиларни етказиб берувчи манба ҳисобланади. Жарликларга қарши кураш уларнинг ривожланишга йўл қўймаслик тадбирлари ҳисобланади. Бундай тадбирларга қуйидагилар киради: 1) биринчидан юза оқимни сув йиғувчи майдонда ростлаш; 2) жарликка

кетадиган юза оқимларни тоғда жойлашган ариқлар қуриб ушлаб қолиш ва жарлик тубига бу сувларни хавфсиз тушиши учун туташтируви иншоотлар (новлар, тезоқарлар, шаршаралар-поғонали ёки консолли) ўрнатиш; 3) жарлик туби бўйича оқадиган сув оқимларини ҳар-хил конструкцияли тўда қилиб жойлашган остоналар билан мустаҳкамлаш. Бу тадбирларни ўтказиш жарликлар жадал ривожланишининг тухтатишига сабаб бўлади ва уларга атмосфера ёғингарчиликлари тушиши натижасида унинг ёнбағирлари астасекин силлиқланиб боради. Жарликлар ёнбағирларини дарахтлар экиш билан силлиқлаш тавсия этилади ва бу ёнбағирлардан хўжалик мақсадларидан фойдаланиш мумкин. Сел оқимларини ростлаш. Сел бу таркибида лойқалар ва тоғ жинслари бўлакларидан (умумий оқим массасининг 75% гача) ташкил топган, катта вайрон қилувчи кучга эга бўлган тошқин оқимидир. Сел оқимлари одатда тоғ ва тоғолди худудларда, тез ювиладиган грунтлардан ташкил топган ён бағирлари тик ҳавзаларда ҳосил бўлади. Айниқса ён бағирлари тик ҳавзалардан чиқишда рельефнинг пасайган жойлари тор бўғиз кўринишда бўлса кучли сел оқимлари пайдо бўлади. Бундай жойларда сел оқимлари тўхтайди ва йиғилади, сўнгра эса уни бузиб ўтиб баланд тўлқин кўринишида харакат қилади. Селлар одатда қисқа муддатли, улар камдан-кам 3...5 соатдан ортиқ давом этади, лекин улар катта тезликлар ва солиштирма массасининг катталиги туфайли жуда катта вайрон қилувчи кучга эга бўлади. Сел оқимлари ўзининг харакат йўлида ўзандаги гидротехника иншоотларини, йўллар, кўприкларни бузади, уюмлар ҳосил қилади ва каналлар ва экин майдонларни лойқа-тош аралашмали масса билан тўлдиради ва бу билан халқ хўжалигига катта зарар келтиради. Сел оқимларига қарши ростлаш тадбирлари ён бағирлардаги сув йиғувчи майдонларда ва ўзанларда олиб борилади. Ён бағирлардаги сув йиғувчи каналларда агроўрмончилик ва техник тадбирлар олиб борилади. Агроўрмончиликка қуйидагилар киради: 1) майдонларни кўндаланг йўналишда ҳайдаш ва тупроқнинг фильтрация хоссаларини оширувчи

тузилишни сақлаган ҳолда биринчи юза оқимни тўхтатиш ва секинлаштириш; 2) ён бағирлардаги ўсимликни қатламни йўқ бўлиб кетишидан мухофаза қилиш; 3) очилиб (яланғочланиb) қолган ён бағирларга дарахтлар экиш ва хоказолар. Техник тадбирларга қуйидагилар киради: 1) ён бағирларни поғоналарга бўлиб дарахтлар ўтқазиш; 2) ёнбағирларни ўпирилиш, кўчиш, силжиш ходисаларидан мустаҳкамлаш; 3) юза оқимни секинлашишига имкон берувчи ва ёнбағирларни жадал ювилишини олдини олувчи тадбирлар. Ўзанларни ростлаш ишлари сел ўтадиган ўзанни мустаҳкамлаш учун олиб борилади; ҳаракатланадиган сел массасини тўхтатиш ва йиғиш; сел оқимларини ташландиқ ерларга ёки чўкинди йиғувчи сунъий ҳовузларга йўналтириш. Бу масалаларни ечиш учун қуйидаги асосий ростлаш иншоотлари қўлланилади: 1) буйлама нишабликни камайтирувчи туғонлар (затрудалар); 2) қирғоқларни ювилишдан ҳимояловчи қирғоқ белбоғлари ва шпоралар; 3) сел оқимидаги йирик бўлакланган материалларни ушлаб қолувчи юқори фильтрацияга эга бўлган тош тўкма туғон; 4) сел йўнал- тирувчи дамбалар ва ҳоказолар. Сунъий ҳовузлар ён бағирларининг эрозияси ва емирилишига қарши курашиш. Дарё эрозияси жараёни дарё сунъий ҳовузлари ёнбағирларидан атмосфера сувлари (ёмғир, қорларнинг эриши) нинг оқиб тушиши таъсиридаги ювилишдан бошланади. Ён бағирлар ювилишига грунт сувлари таъсири туфайли тупроқ массасининг ўпирилиши, кўчиши, тош тўкмалар ва дарё сувлари билан ёнбағир этагининг ювилиш ҳамда нураш жараёнлари маҳсулотлари қўшилади. Ён бағирлар емирилиши қум, лой массалари, тош, шебень кўринишидаги маҳсулотлар дарё ўзанига тушади ва тубдаги ёки муаллақ чўкиндилар кўринишда сув билан олиб кетилади. Ёнбағирлар емирилиши билан кўрашиш дарёга чўкиндилар тушишини камайтириш ва ёнбағирларни хўжалик мақсадларида фойдаланишни таъминлашдан иборатдир. Бу тадбирлар ёнбағирлар ювилишга қаршилиги ўсимликларни вужудга келтириш йўли билан амалга оширилади. Ўрмон ва ёнбағирлардаги

тупроқни сақлаб қолиш учун ўрмон хўжалиги барпо этилади ва ўсимликларни ҳайвонлар (моллар) паймол қилишдан сақлаш чораларини кўриш билан амалга оширилади. Аммо юқоридаги тадбирлар бир неча йиллардан сўнг самара бериш мумкин. Бу давр ичида тупроқ ювилиш тезлиги ҳалокатли оқибатларни келтириб чиқариш мумкин. Бу ҳолларда юза оқим ювилиш тезлигини камайтирувчи, оқимни ушлаб қолувчи уюмлар, ариқлар, террасалар ўрнатилади. Тоғли худудларнинг тик ёнбағирларидан катта тезликда харакатлана-ётган ва ўзи билан грунт юза қатламини эргаштириб кетадиган қор кўчкилари ўзанларни ифлослантириш манбаси ҳисобланади. қор кўчкиларига қарши тўсиқлар, қозиқлар, кўчки кесувчилар, кўчки харакати йўналишига нормал жойлаштирилган йўналтирувчи шпораларни ўрнатиш самарали тадбирлар ҳисобланади. Тоғ ён бағирларидан тушадиган тош тўкмалар мергелли, слансли ва бошқа жинсларнинг кучли ёмғир ва жаладан сўнг ҳосил бўладиган маҳсулот ҳисобланади. Улар билан курашиш учун сувни тоғда канал, нов, дренажлар ўрнатиш йўли билан амалга оширилади. Тўпланадиган чўкиндилар билан курашиш ва ўзан алоҳида участкалари тубини чуқурлаштириш Ўзан туби кўтарилиши ва ўзаннни эгри-бугри ҳолатга ўтишга олиб келадиган лойқа чўкишига қарши кураш юқори зонадан келадиган лойқа миқдорини ростлаш йўли билан ва лойқа чўкадиган участкаларда уларни кейин оқизилиб кетилиши (ҳаракатланиши) учун шарт-шароит яратиш, яъни оқимни йўналтириш, чуқурлик ва нишабликни ошириш орқали амалга ошириш мумкин. Ўзан чуқурлигини ошириш унинг кенглигини чегаралаш билан эришилади. Агар, масалан, ўзан кенглиги B ва ўртача чуқурлиги h ни (5 - расм) дамба A барпо этиб кенглигини B 1 гача камайтирилса, унда дарёнинг торайган кесимида оқим тезлиги ошади, туби ювилади ва чуқурлиги h 1 гача ошади.

расм. Ўзанни дамба билан торайтириб чуқурлигини ошириш схемаси. 6 - расм. Ўзанни торайтириш схемалари : а-бўйлама дамбалар билан; b- кўндаланг дамбалар билан; d-бўйлама ва кўндаланг дамбалар билан. Ўзанни торайтириш бўйлама (6 - расм, а ), кўндаланг (6 - расм,b), ва аралаш (6 - расм,d) дамбалар билан бажарилади. Кўндаланг дамбалар бирбиридан маълум масофада ўрнатилганда арзон нахрга тушади ва ўзанни торайтириш аста-секин амалга оширилади, дастлаб барча кўндаланг дамбалар барпо этилмайди, масалан, бутун лойиҳавий узунлигининг бир қисмига ўрнатилади. Бу жуда муҳим, чунки керакли ўзан торайиши кенглигини ҳисоблар билан аниқлаб бўлмайди, шунинг учун керакли чуқурликка эришилгандан сўнг ўша босқичда иш тўхтатилади. Кўндаланг

иншоотлар усулининг яна бир афзаллиги шундан иборатки, ўзандан ювилган чўкиндилар кўндаланг дамбалар оралиғига олиб чиқилади ва у ерда чўкади. Тошқин пайтида бу зоналарда уюмлар кўп пайдо бўлиb, янги қирғоқ ҳосил бўлади. Бўйлама дамбалар юқоридаги афзалликларга эга эмас ва кенгликни торайтиришда йўл қўйилган хатоларни тузатиб бўлмайди, аммо буйлама домбаларнинг ботиқ участкаларида оқим сокин (тинч) харакатланади ва қирғоқлар учун ва кема қатнови учун хафсиздир. Бўйлама ва кўндаланг дамбаларнинг биргаликдаги схемалари эластиклиги (эгилувчанлиги) ва арзонлиги ва тезликлар катта бўлган ботиқ қирғоққа жойлашган буйлама дамбалар буйлаб сокин оқимнинг таъминланиши сабабли энг рационал ҳисобланади (6 - расм, d). Агар дарё шахобчаларга бўлинса улардан бирини дамба билан ёпиб дарёдаги ҳамма сарфни иккинчисига йўналтирилса, шахобчанинг иккинчисида сув сатҳини кўтариш мумкин ва ўз навбатида ундаги сув чуқурлиги ошади (7 - расм). 7 - расм. Шаҳобчаларни ёпиш схемалари. 8 Оқим нишаблигини эгри-бугри ўзанни тўғирлаш йўли билан ошириш мумкин. Агар тўғирлашгача A ва M створлари орасидаги сув айирмалари фарқи Δ H бўлса (8 - расм, b) бўлса ва узунлиги АВСДЕFGКМ (7.8 -расм. а ) L га тенг ва нишаблиги i =Δ / L бўлади, тўғирловчи каналлар BД ўтказилгандан сўнг, унинг узунлиги қисқаради, яъни L ' = EGM < L , шундай қилиб янги ўртача нишаблик Δ H L / '> Δ H L /, ёки i ' > i бўлади. 9 Эски ўзан участкалари, тўғирланганлари билан алмаштирилгандан сўнг, аста-секин ўз фаолиятини йўқотади ва кўл қайирларига айланади.

8 - расм. Ўзанларни тўғрилаш схемалари. а - каналлар трассаси; b - бўйлама кесим; d - ўзанларни эскириши. Ростлаш иншоотлари. Ростловчи иншоотлар қурилмасининг хусусиятлари ва улар учун ишлатиладиган ашёлар. Қирғоқни мустаҳкамловчи қопламалар Ростлаш иншоотларига қўйиладиган асосий талаблар Ўзанларни ростлаш деганда гидротехника иншоотлари ва экин майдонларини ювилишдан, сув босишдан сақлаш, сув олишда сув оқимини ва чўкиндилар ҳаракатини йўналтириш, тубидаги чўкиндиларни каналга тушмаслигини олдини олиш, кемалар қатнови учун яхши шароитлар яратиш ва бошқа сув хўжалиги мақсадларини амалга оширишда дарёдаги режимни тартибга солувчи гидротехник тадбирлар тушинилади. Демак, ўзанни

ростлаш ишлари дарёдаги табиий режимни ўзгартирадиган сунъий гидротехника тадбирлари комплексидир. Ростлаш иншоотлари деб сув оқимини тўхтатмасдан уни бошқариш учун хизмат қиладиган иншоотларга аталади. Ростлаш иншоотлари ёки бевосита дарё тубида ёки уни чуқурлаштириш йўли билан барпо этилади. Биринчи ҳолда иншоотлар катта ювилишларга учрайди ва уларни чўкишига олиб келади. Шу сабабли ростлаш иншоотларга қуйидаги асосий талаблар қуйилади: 1) ювилишга қарши ва буйлама оқимлари таъсирида бузилишларга устиворлиги; 2) сув босими таъсирида силжишга ёки ағдарилишга устиворлиги: кўп ҳолларда бу талаб иншоотни барпо этиш билан таъминланади. 3) заминлар ювилганда иншоот яхлит бузилмасдан деформация-ланишига йўл қуядиган эгилувчан ва силжийдиган бўлиши, масалан, ювилганда ўз оғирлиги билан таъсир қилувчи габионлар, саватлар, тош билан тўлдирилган ёғоч конструкциялар; 4) қурилиш ишлари оддийлиги ва иншоотни таъмирлашда маҳаллий материаллардан максимал фойдаланиш; 5) муз ҳаракати ва тўлқинлар натижасида ҳосил бўладиган бузилишларга қаршилик кўрсатиш; 6) ўзгарувчан ҳўлланишда чиришга қаршилик кўрсатиш. Дарё тубини чуқурлаштириб мустаҳкамлаш эҳтимоли кутиладиган маҳаллий ювилиш сатҳидан пастда бўлиш керак. Бу талаб монолит конструкциялар учун бажарилади (бетон ва тошдан терилган деворлар, бетон ёпмалар ва тўшамалар). Заминлар эҳтимоли кутиладиган ювилиш сатҳидан пастда жойлашган иншоотлар яхши ишлайди, уларни таъмирлашда жуда кам харажат қилинади. Жуда кўп конструкциялар керакли силжишга ва эгилувчанликка эга бўлмайди ва шунинг учун одатда улар катта бўлакларга бўлинади ёки ёрилади ва ўз ишини бажара олмайди. Бундай иншоотлар ювилишга ва муз ва тўлқин таъсирларга қаршилик кўрсата олиш, силжишга

қарши устивор ва қурилиш ишлари оддий бўлиш керак. Ўзанларни ростлашдаги иншоотлар қурилиши максимал механизациялашган бўлиши керак. Ростлаш иншоотларининг таснифи Ўзанларни ростлашда хилма-хил иншоотлар қўлланилади ва улар қуйидаги белгиларга кўра таснифларга бўлинади. Вазифасига кўра ростлаш иншоотлар қуйидагиларга бўлинади: 1) тўғриловчи -кема қатнови, сув таъминоти, ёғоч оқизиш, ичимлик сув таъминоти, кўприк тирқишларидан тошқин сувларини ўтказиш учун мўлжалланган иншоотлар; 2) ҳимояловчи -экин майдонларини, аҳоли истеқомат қилувчи жойларни, саноат корхоналарини, иншоотларни ва бошқаларни тошқин сувлари босишдан ва ювилишдан ҳимояловчи иншоотлар; 3) ростловчи -оқим сувларини ростлаш, сув камчил бўлган пайтларда каналга сув олишни таъминлаш, йирик чўкиндиларни каналга тушишига йўл қўймаслик, қиш пайтларида муз ва муз парчалари ўтказиш учун мўлжалланган иншоотлар. Оқим ўқига нисбатан жойлашиш характерига кўра ростловчи иншоотлар иккита гурҳга бўлинади: 1) бўйлама -қирғоқ чети (қирраси) бўйлаб ёки лойиҳаланган қирғоқ чизиғи бўйлаб жойлашган дамбалар, қияликлар қопламалари ва бошқалар; оқим билан улар фақат узунлиги буйича ўзаро таъсир қилади; 2) кўндаланг- оқим динамик ўқига тўғри ёки ўткир бурчак остида жойлашган (шпоралар, остоналар, сув ичига кириб борадиган кўтарма тўсиқлар ва бошқалар); улар оқимга актив таъсир қилади: улар уни торайтиради, унда қўшимча қаршилик кўрсатиш яратилади, унинг кинематик тузилиши кескин ўзгаради ва ўзан катта деформацияланиши келтириб чиқаради. Принципиал конструктив хусусиятлари ва оқимга таъсир қилиш характерига кўра ростлаш иншоотлари учта гуруҳга бўлинади:

1) массиd оқимга ўзининг ҳамма массаси билан таъсир қилиb, ҳимоя қилинган ўзан ва қирғоқлардан уни четга буради; 2) икки томони очиқ - массивдан фарқи ўзидан оқим сарфини бир қисмини ўтказади ва бу сарф ва тезликнинг қайта шаклланишга, иншоотлар оралиғида чўкиндиларнинг чўкишга ва ўзанни маълум кўринишда шаклланишига олиб келади; 3) оқимни йўналтирувчи - оқим ички структураси ўзгаришини келтириб чиқаради ва кўндаланг циркуляция ҳосил бўлади, бу ҳаракатни ва тубдаги чўкиндилар тўпланишини, ўзан элементларини керакли йўналишга бошқаришга имкон яратади. Хизмат қилиш мудатига кўра -ростлаш иншоотлари доимий (узоқ муддатга хизмат қилишга мўлжалланган) ва вақтинчалик (вақтинчалик ростлаш учун барпо этилган ёки авария ҳолатини бартараф этиш учун). Қурилиш материалининг турига кўра ростлаш иншоотлари тупроқли, тошли, ёғочли, бетонли, темир-бетонли, металли, биологик ёки аралаш бўлади. Конструктив белгиларига кўра ростлаш иншоотлари бешта гуруҳга бўлинади: 1) дамбалар (уюмлар)-қайирларни сув босишдан сақлаш учун қирғоқ чети буйлаб жойлаштирилади, портлар ва дарё қўлтиқларини тўлқиндан тўсишда қўлланилади; 2) кўндаланг иншоотлар (запрудалар)- ўзанни у қирғоғидан бу қирғоғигача тўсади, сув оқими - тўлиқ ёки қисман тўсиш учун мўлжалланган; 3) кўндаланг тўғирловчи иншоотлар (полузапрудалар) - бир учи қирғоққа туташган, иккинчиси эса ўзан ўқига тўғри ёки оқим йўналиш буйича бурчак остида жойлашган, оқим йўналишни тўғирлаш ва кема ўтказиш чуқурлигини ҳосил қилиш учун мўлжалланган; 4) қирғоқ ва тубни мустаҳкамловчи иншоотлар; 5) қирғоқларга туташмайдиган иншоотлар - бу асосан шитли иншоотлар.

Ростлаш ишлари учун қўлланиладиган қурилиш материаллари ва конструкциялар элементлари Қурилиш материаллари. Ростлаш иншоотлари катта узунликка эга ва кўп миқдордаги қурилиш материалини талаб қилади. Шунинг учун улар арзон бўлган қурилиш материалларидан барпо этилади. Ростлаш иншоотлари учун қуйидаги қурилиш материаллари қўлланилади: 1) тош, баъзи бир мергелли охактошлар ва лойли қумтошлардан ташқари йирик бўлакланган, ёрилган, барча жинсли тошлар қўлланилади. Муз харакати пайтида ташқи қисмларни қоплашда, тошларни олиб кетмаслиги учун улар кўндаланг кесими 25...30 см дан кам (30...50kg) бўлмаслиги керак; 2) шебен, галька ва гравий грунтлари иншоотда тушама қатлами сифатида қўлланилади; 3) қум, қумли –лойли, лойли грунтлар иншоот ички қисмларига ишлатилади; 4) ёғоч, қайроғоч шоҳлари, хивич, шох-шабба, дарахт, тахта, горбил, қозиқ кўринишда қўлланилади. Шох-шаббалар учун тол навдаси қўлланилади, қирқилган навда пастки қисмининг йуғонлиги 4 см гача ва узунлиги 1,5...2,5м бўлади; 5) ўсимликли материаллар: ўт экиш, чим, мох, қамиш ва бошқалар; 6) метал , мих, болт, анкерлар, темир-бетон диаметри 1,5...6 мм ли рухли сим кўринишда, шох-шаббалар боғламини боғлашда кенг қўлланилади; 7) цемент , бетон ва грунтли бетоннинг таркибий қисми сифатида қўлланилади. Унча юқори бўлмаган цемент маркалари 200,250,300,400 ни ишлатишга йўл қуйилади; 8) битум , маркалари БН-2 ва БН-3 асфальт бетон ва грунтли бетонларнинг таркибий қисми сифатида ишлатилади; 9) асфальт, асфалтбетон, янги кимёвий материаллар (пластмасса ва бризол қопламалар, полимерлаштирадиган мумлар, ҳар-хил қоришмалар ва бошқалар) сув ўтказмайдиган қияликни монолит қопламасини, ювилмайдиган қиялик юзасини ҳосил қилиш, сув остидаги сув ўтказмайдиган қопламани ҳосил қилиш учун қўлланилади.

Ростлаш иншоотларнинг оддий конструкциялари Фашиналар (9 - расм) новдалар (боғлаш учун хизмат қиладиган ингичка шохшаббалар ёки хивичлар) ёки диаметри 2...3 мм ли сим билан боғланган шох-шаббалар боғлами кўринишида бўлади. - расм. Фашиналар: а-енгил бир танали; b- оғир икки танали; d-оғир (тош юкланган) Бир танали фашиналар қалинлиги 25...30 см ли ва бир тарафга йўналтириб боғланган шох-шаббалар боғлами. Бундай фашиналар узунлиги 2,0 дан 4,5 м гача бўлади. Икки танали фашиналар деганда шох-шаббалар боғлами тўплами фашинанинг икки учига қайтарилган, уч қисми унинг ўртасига ётқизилган бўлади. Бундай фашиналар қалинлиги 30 см, узунлиги 2,0...4,4 м, узунлиги 4,4 м ва диаметри 0,3 м ли фашиналар оғирлиги 100 кг га тенг, оғир фашиналар станокларда тайёрланади. Фашиналар қобиғи шох-шаббадан ёки қамишдан тайёрланади, ўртасига эса тош, галечник ёки чим қуйилади. Шох- шаббани зичлаш учун похол қатлами қуйилади. Қорабуралар шох-шабба, похол ва тош қатламлари билан ўралади. Баъзи бир ҳолларда шох-шабба ўрнига қамиш, тош ўрнига эса чим ёки гравий қўлланилади. Қорабуралар фашиналардан уларни тайёрлаш усули ва конструкцияси ичига материални жойлаштириш билан фарқланади. қорабуралар қалинлиги 15...25 см бўлган шох-шабба тўшак устига 5...10 см похол қатлам тушалади ва бу қатлам устига 6...12 см қалинликдаги йирик шағал тўкиб текисланади. Қорабура тайёрланадиган ер текислангандан кейин

бу ерга шу материаллар ҳаммаси юқорида қайд қилинган тартибда тўшалади. Бу ишлар тайёр бўлгандан кейин бир томондан бошлаб қатламлар ўрала бошланади натижада цилиндр шаклидаги қорабура ҳосил бўлади, сўнгра бу цилиндр сим ёки тол навдаси билан ўралади. Шох-шаббали тўшама ерга тўшалган, диагонали ва периметри бўйича, сўнгра тош ётқизилиб металл билан қопланган бир-икки қатламли шохшаббадан иборат. Хивичли сават цилиндр, уч оёқли призма ёки параллелопипед шаклга эга бўлиб тол новдаларидан тайёрланади. Сават тошга тўлдирилади ва шу ҳолда сувга туширилади. Шох-шаббали ва фашинали тўшак. Шох-шаббали тушаклар катаклар ўлчамлари 0,8...0,9 м бўлган, бир-бирининг устига жойлаштириладиган ва катаклар тугунларида боғланган хивич арқонлардан тўқилган иккита тўр кўринишида бўлади. Агар юқори ва пастки тўрлар орасига ўзаро перпендикуляр йўналишида уч-тўрт қатлам шох-шабба ётқизилса унда шохшаббали тўшама ҳосил бўлади. Шох-шаббали тўшама қалинлиги 0,45...0,8 м. Фашинали тўшамаларда шох-шабба қатлами ўрнига фашиналар қатлами сонига кўра (минимал иккита) қалинлиги 0,7...0,15 м ли фашиналар қатлами ётқизилади. Планда тўшаманинг ўлчамлари келиб чиқадиган талабга боғлиқ, баъзида бир неча ўн метргача етади. Тўшамаларни сувга туширишдан олдин уларни тош ёки грунтли қанор билан юкланади (тахминан 1 м 3 тўшамага 0,1 м 3 тош). Сепоялар - диаметрлари 15...25 см бўлган ёғочдан ёки тўртта ёғочдан (чорпоя) иборат бўлиб уларнинг учлари сим билан битта қилиб боғланади ва иккинчи томонлари уч ёки тўрт қиррали пирамида ҳосил қилади (7.10 -расм). Сепоя оралари тош, шох-шабба билан тўлдирилади. Юклаш таъсирида ва грунт ювилиши натижасида сепоя оёқлари тубда жойлашган грунтга киради, бу билан сепоя иншооти устиворлиги таъминланади.

1 0 - расм. Сепоялар. Симли тўрлар ва тўрли конструкциялар - ҳар-хил қопламалар, тўсиқлар ва турли иншоотлар ҳосил қилиш учун қўлланилади. Катак ўлчамлари 10...17 мм, уларга юкланадиган тошнинг йириклигига кўра кўпроқ 60...120 мм тўрлар диаметри 2...4 мм ли рухли симлардан тўқилади. Охирги пайтларда дарёдаги йирик чўкиндиларни тутиб қолиш, ҳамда селлар билан курашишда пўлат тросли юқори мустаҳкамли тўрлар қўлланилмоқда. Габионлар одатда симдан ясалиб ичига тош тўлдирилган қути кўринишидаги конструкциядан иборат. Габионлардан, асосан, дарё ўзанларини ювилишдан сақлаш ва қирғоқларни мустаҳкамлаш иншоотларни қуришда фойдаланилади (1 - расм). Габион ўлчамлари қуйидаги чегараларда бўлади: баландлиги 1 м, кенглиги 1...2 м, узунлиги 3,5 м ва унинг ичи галечник ва тош билан тўлдирилади. Габион тушамалар габионлардан унча катта бўлмаган баландлиги (0,4...0.5 м) пландаги ўлчамлари 2 х 3 ...3 х 4 м билан фарқланади. Тўрли цилиндрлар ва халталар сув ҳавзаси ёнида махсус қурилган жойда тош билан тўлдирилади ва сўнгра сувга ташланади. 11 - расм. Габион конструкциялари: а-ёйилган ва йиғилган кўриниши; b- цилиндр.

Қирғоқларни мустаҳкамловчи конструкциялар Сув кам пайтидаги дарёнинг сув сатҳидан юқори бўлган зоналарини ўт экиш билан мустаҳкамланади. Ўтнинг нави махаллий иқлимий ва тўпроқ шароитлари бўйича танланади. қумли қирғоқларда олдиндан ўсимликли тупроқ қатлами (12...15 см) ётқизилади. қирғоқ қияликларини чим билан қоплаш анча мустаҳкам ҳисобланади. Янги кесилган толлар қумли қия қирғоқларга қаторли, эгатли қилиб ўтқазилади. Тол ўрнига шох-шаббали новдаларни қўллаш мумкин. Оқим йўналишига ётиқ паралел ёки кесишадиган қаторлар билан экилган вертикал ўрама новдалар анча мустаҳкам ва ўз навбатида оддий конструкция ҳисобланади. Уларнинг катаклари галечник ёки тош билан тўлдирилади. Катаклар 0,7...0,8 м ўлчамли бўлади. Тош ётқизиш. Бир ва икки қаторли тошлар қирғоқларнинг сув ости ва сув усти қисмларини мустаҳкамлашда қўлланилади. Қирғоқларнинг сув остини фашина билан мустаҳкамлаш тош ёки халтага солинган тупроқ билан юкланган фашинали тўшама, ҳамда чўктириладиган терилган фашина ёки оғир фашиналар (12 - расм) ва қорабуралар билан бажарилади. Тўшама ва терилган фашинали тўшама ва оғир фашинали биргаликдаги мустаҳкамлаш ҳам бўлиши мумкин. 12 - расм. Қирғоқни фашина билан мустаҳкамлаш

Анча оғир шох-шаббали тош билан мустаҳкамлаш оқим тезлиги катта бўлган тоғ дарёларида қўлланилади. Улар даврий равишда горизонтал терилган тош, қатламли шох-шабба ёки тош ва фашиналардан барпо этилади, ҳамда қозиқларда ўрнатилган буйлама новдалар ёки қозиқли қаторлар билан тўсилади (13 - расм). 13 - расм. Фашина – тош билан мустаҳкамлаш. Қирғоқларни сув остида тош билан мустаҳкамлашда қопламани ювилишдан сақлаш учун тубининг грунтига (14 - расм, а) ёки олдиндан ётқизилган тўшамага (14 - расм, d) тош ташлаш билан бажарилади. 14 - расм. Қирғоқни тош ташлаб мустаҳкамлаш: а-тошли; b-тошли-тупроқли; d-тошли-фашинали. Йирик тош етарли бўлмаса конструкциянинг ички қисмига майда тош ёки шебен ва гравий тўкилади (14 - расм. b). Тўкилган майда грунтни сув ювиб кетишидан яхши ҳимоялаш учун уни оғир фашиналар билан ёпилади (14 - расм. d). Габионли тўшама тошли қопламалар асосан габионларга таянади ёки тўшама тошлар тубининг ётиқ қисмида ҳам ётқизиш давом эттирилади (15 - расм, а ). Девор ҳосил қилиб габионлардан барпо этиладиган мустаҳкамлаш

анча ишончли ҳисобланади (15 - расм, b). Улар ва қирғоқ қиялиги орасидаги бўшлиқ тошқин пайтида оқиб келган чўкиндилар ёки грунтни тўкиш билан тўлади. 15 - расм. Қирғоқни габион билан мустаҳкамлаш а-габион тўшамалар билан; b-биргаликдаги (комбинированный). Эгилувчан темир-бетонли панжаралар эгилувчан алоҳида гирляндлардан тўқима усулида бажарилади (16 – расм). Панжарадаги қути қадами тахминан 0,4...0,8 м га тенг. Панжара қутилари тоғ массаси, галечник, шебень, ўсимликли грунт билан тўлдириб ёки тўлдирмасдан қолдирилади. 16 - расм. Эгилувчан темир-бетонли панжаралар : а-панжара; b-гирлянда; d-шарнир; 1политилен қобиқ; 2-арматура стержени. Баъзида панжаралар қалинлиги 3мм гидростеклоизол ва бошқа материаллардан тайёрланган тўшама устига ётқизилади. Темир-бетонли гирляндалар ҳар бирининг узунлиги 3...7,5 м ва кесими 5 х 5 дан 12 х 20 см гача гирляндага шарнир ўрнатиш йўли билан бажарилади. Шарнир қадами йиғиладиган панжара қутиси қадамига тенг бўлади (16 - расм. b). Шарнир (16

- расм, d) қалинлиги 2 мм ли полиэтелен билан қопланган узунлиги 10 см ли арматурадан иборат. Гирляндлар заводда тайёрланади. Қалинлиги 8...15 см ли яхлит эгилувчан темир-бетонли тўшамалар квадрат, тўғри бурчак, қўштавр ва бошқа шаклдаги плиталардан ташкил топган. Улар бир-бири билан чоклари 2...2,5 см ли диаметри 5...6 см ли арматура сими билан бирлаштирилади. Йирикроқ ва оғир плиталар жойда бирлаштирилади. Йиғма қопламаларни қирғоқларнинг сув ости қисмларини мустаҳкамлашда ишлатилиши уларнинг ютуғи ҳисобланади. Асфальт ва асфальт бетонли ҳимояловчи қопламалар оқим тезлиги 2 м/с гача бўлганда қўлланилади. Улар юқори деформацияланишга (эгилувчанликка) эга, эксплуатацияси оддий, нархи нисбатан арзон. Бу конструкциялар монолит ёки йиғма ҳолда ўрнатилади. Монолит қопламаларни қияликка жойлаштиришдан олдин улар химикатлар билан ишлов берилади ва зичланади. қияликни юк кўтариш қобилиятини ошириш учун унга шебен зичланади, сўнгра автогудронаторлар билан битум материали қуйилади. Арматураланган асфальт қопламани (2 қатлам битум орасига арматура тўри ўрнатилади) ҳам ўрнатиш мумкин. Бўйлама массив иншоотлар Бўйлама массив иншоотлар оқим бўйлаб жойлашади, планда эгри чизиқли ёки тўғри чизиқли бўлади. Дамбалар вазифасига кўра оқимни йўналтирувчи ва тўсувчи бўлади. Оқимни йўналтирувчи дамбалар. Бу иншоотлар ростланадиган ўзанда дарё оқимини бошқарув чизиғини ҳосил қилиш, битта ўзанга иккита оқим қўйилганда уларни учрашишини енгиллаштириш, оқимни ҳар-хил йўналишларга бўлиш учун хизмат қилади. Сув остида қоладиган катта узунликдаги дамбаларнинг орқасида чўкиндилар тушишига қаршилик кўрсатувчи бўйлама оқимлар пайдо бўлади. Бу оқимни сўндириш учун сув остида қоладиган дамба ва қирғоқ орасига

кўндаланг дамбалар- траверсалар (17 - расм) ёки чўкинди ушловчи икки томони очиқ енгил траверсалар - четан девор, шох-шаббалар ва бошқалар ўрнатилади. Траверсалар орасидаги масофа улар узунлигининг 2...3 баробарига тенг қилиб олинади. Сув остида қолмайдиган дамбалар орқасига муаллақ ва тубдаги чўкиндиларнинг бир қисми ўсиши учун узуқ-узуқ дамбалар қурилади (17 - расм. b, d). Бундай тирқишлар сув остида қоладиган дамбалар учун ҳам фойдалидир, чунки сув кам бўлган пайтларда ҳам чўкиндиларни ўтишига йўл қўйилмайди. 17 - расм. Бўйлама дамбаларнинг пландаги схемалари: а-траверсали сув остида қоладиган дамбалар; b-сув остида қолмайдиган тирқишли дамбалар; d- траверсали сув остида қолмайдиган узуқ-узуқ дамбалар; 1-оқимни йўналтирувчи дамба; 2-траверсалар; 3-тирқишлар. Оқимни йўналтирувчи дамбалар уларнинг жами берилган вақт ичида ишлаши ўзандаги оқимга актив таъсир қилиб узоқ муддат хизмат қилишга мўлжалланган. Шунинг учун бу иншоотлар мустаҳкам ва узоқ чидайдиган қурилиш материалларидан барпо этилади. Дамбаларнинг кўндаланг кесимлари конструкциялари 18 -расмда келтирилган. Оқимни йўналтирувчи дамбалар оқимга равон ва бир мунча таъсир қилсада, аммо, жонли кесимни сиқиб, дамба ва унинг дарёга қараган қирғоқларини ювилишига олиб келувчи умумий оқим тезликларини оширишга олиб келади.

18 - расм. Оқимни йўналтирувчи дамбалар кўндаланг кесимлари конструкциялари : азарралари ўзаро бириккан грунтлардан қияликлари ва тепасини мустаҳкамлаш билан; b-ўзаро бирикмаган тош ташлаш билан; d- ёйилган шох-шабба тўшамага тош ташлаш билан; e-тўшама тошли; f- габионли, g-қоришмасиз терилган тош; h-ёғоч қутисимон; i-икки қаторли четан деворли траверса билан. Қияликларнинг қийматлари ишлатиладиган қурилиш материалининг турига кўра ва иншоотнинг ишлаш шароитлари асосида белгиланади. Дарёга қараган қиялик сув остида қолмайдиган дамбаларнинг дарёга қараган қияликларини ётиқроқ ва мустаҳкамроқ қилиб қурилади. Сув остида қоладиган дамбалар юқориси ва ички қияликларни мустаҳкамлаш дамбадан сув қуйилишини ҳисобга олиб белгиланади. Ювиладиган грунтлардаги дамба заминларини ювилишдан фартук билан ҳимоя қилинади, яъни тубдаги ёйилган тушамани бир қисмини чиқариш (18 - расм, d, e, f), тош тўкиш,

бўйлама дамбага туташган жойда қисқа кўндаланг иншоотларни қуриш (шпоралар). Дамба юқориси кенглиги қурилишни олиб бориш ва эксплуатация шароитлари асосида 4...6 м гача (2,5 м дан кичик бўлмаган) белгиланади. ҳисобий сув сатҳидан дамба юқорисигача бўлган заҳира 0,5...1 м оралиғида қабул қилинади. Оқимни йўналтирувчи дамба юқорисига бўйлама йўналишда нишаблик берилади. Иншоотнинг 20...25 м узунликдаги таг қисмига нишаблик 1.:10...1:25 оралиғида белгиланади, дамба юқориси қолган қисми нишаблиги эса эркин сатҳ сирти буйлама нишаблигига тенг қилиб олинади. Тўсувчи дамбалар. Дамбаларнинг вазифаси ва жойлашуви. Тўсувчи дамбалар (чегараловчи дамбалар) дарё қирғоқлари ёки кўллар буйлаб жойлаштирилади ва қайирдаги қишлоқ хўжалик экинларини сув босишидан, йўлларни, аҳоли пунктларини ва саноат корхоналарини сув тошқинидан ҳимоялаш учун, балиқ етиштириладиган ҳовузлар ва дарё қайирларида ҳавзалар яратиш учун, сув омборлари пайдо бўлганда сув босадиган майдонларни камайтириш учун қурилади. Чегараловчи дамбалар ўраб олинган ерларни қишлоқ хўжалигида фойдаланиш бўйича қуйидагича бўлиш мумкин; 1) сув остида қолмайдиган , йил давомида нормал ва фавқулотдаги эксплуатация шароитларида дамба юқорисидан сув қўйилишига йўл қуйилмайди; 2) сув остида қоладиган , сув босишдан майдонлар фақат йилнинг алоҳида даврларида тўсилади, гидрогеологик ва хўжалик шароитлари бўйича аниқланади. Дамбаларни ўзаннинг иккала қирғоғига ёки сув босадиган тўсиладиган майдон жойлашувига кўра фақат унинг бир томонига қуриш мумкин. Ўраб олиш туташган ва туташмаган бўлиши мумкин. Туташган дамбаларда сув тошқинлари пайтида дамба орқали ўтган атмосфера ёғингарчиликларининг муаллақ оқими ва фильтрация сувлари ўраб олинган майдон паст қисмларида ушлаб қолинади. Бу сувлар сувнинг паст сатҳида дамба остида ётқизилади ва затвор ўрнатилган махсус қувур орқали дарёга

ташланади. Туташмаган дамбаларни нишаблиги катта бўлган дарёларда қуриш мақсадга мувофиқдир. Сув босиш майдонини камайтириш учун кўндаланг кўтармалар – траверсалар қурилади ва улар сув босмайдиган сатҳгача кўтарилади ва сув ташлаш қурилмалари билан таъминланади. қурилган ўраб оладиган дамбалар эксплуатация жараёнида ўраб олинган майдонни вақтинчалик суғориш учун фойдаланилади ёки тошқин сувларнинг ҳосилдор илли зарралари ушлаб қолинади. Ўраб олувчи (чегаралавчи) иншоотларни гидравлик ҳисоби Тўсувчи дамбалар билан қайирлар торайганда улар орасидаги сув сатҳи (ҳисобий сарф ўтганда) бироз Z қийматга кўтарилади. Бунинг оқибатида ўзаннинг юқори жойлашган участкасида 1-2 димланиш эгрилиги ва пастда жойлашганда эса 3 - 4 пасайиш эгрилиги пайдо бўлади (19 - расм). Шундай қилиб ўраб олиш гидравлик ҳисоби буйича димланиш қиймати Z (берилган сув сарфи ва кенглиги бўйича) аниқланади. Дамбалар орасидаги B кенгликни ҳар хил вариантларни таққослаш асосида техник-иқтисодий ҳисоблар бўйича аниқланади. Ўзгарувчан ўзанли дарёларда B кенглик дарё кенглиги ва қайир зонасидан кичик бўлмаслиги керак, чунки бу чегарада у ўзгарувчан бўлади. Дастлабки ҳисобларда димланиш қиймати Z ни проф. Б.Н. Кандиба тавсия этган услуб бўйича аниқлаш мумкин. Бу услубда эркин сирт нишаблиги i ўраб олишгача бўлган нишабликка тенг деб ва ҳамма ҳисобий тошқин сарфи дамбалар орасидан ўтади деб тахмин қилинади (19 - расм, а).

19 - расм. Дарё қайирини ўраб олиш ҳисоби схемалари; а-ўраб олиш плани ва буйлама кесими; b-ўраб олинган ўзан кўндаланг кесими; 1-қайир чегараси; 2-туташган кўтарма; 3-туташмаган кўтарма; 4- траверсалар; 5-тирқишлар. Дамбалар қурилгандан кейин тошқин сувлар эгаллаган майдондан ўтадиган сарф ωϑ ωϑ 1 1 + 2 2 га тенг. Дамбалар қурилгандан кейин сарф торайган ўзан кенглиги x 1 + + b 3 x 2 ва Z чуқурлиги буйича ўтади. Торайган ўзанда мумкин бўлган оқим тезлигини табиийга нисбатан 25% ошишини ҳисобга олиб қуйидагига ифодалаш мумкин. қайир участкаларидаги тезликлар (7.2) ўзандаги тезлик (7.3) Бунда h h h 1 , 2 , 3 -ўртача чуқурликлар; c c c 1 2 3 , - Шези формуласидаги коэффициентлар, уларни Манинг формуласидан аниқлаш мумкин. (7.4)

бунда n -ғадур-будурлик коэффициенти, кўрилаётган дарё участкасида гидрометрик маълумотлар буйича аниқланади, маълумотлар бўлмаса улар М.В.Скрибин ишлаб чиққан шкала бўйича қабул қилинади. Дамбалар. Тўсувчи дамбалар маҳаллий грунтдан қурилади. Улар унча баланд бўлмаган грунтли тўғон кўринишида бўлади ва улар қисқа давр ичида босим таъсирида бўлиши ва дарё тарафидаги ён томон қиялиги бўйлаб сувнинг бўйлама оқиши билан фарқланади. Шу сабабли интенсив ювиладиган участкаларнинг дамба таглари ювилишдан ҳимояланган бўлиши керак ва қияликларни мустаҳкамлашда нафақат тўлқинланишга, балки оқим таъсирида ювилишга ҳам ҳисоблаш керак. Дамба тепаси 2 м дан кам қабул қилинмайди ва дамбалар дамба ўқидан икки томонга кўндаланг нишаблиги 0,05 га тенг қилиб жойлаштирилади. Кўндаланг массив иншоотлар Кўндаланг массив иншоотларга полузапрудалар, тубдаги запрудалар ва тубдаги остоналар киради. Улар асосан ўзанларни чегаралаш (торайтириш) учун қўлланилади. Полузапрудаларни жойлаштириш. Полузапрудалар баландлигига кўра уч хил бўлади: 1) тубдаги (фақат сув тагида бўлади), дамбалар, қирғоқдаги қопламалар заминларини ювилишдан ҳимоялайди, ҳамда ботиқ қирғоқдан энг катта чуқурликлар оғишини бартараф этишни таъминлайди; 2) сув кам даврдаги (сув тошқини пайтида сув остида қолган ҳолда ва ўртача юқори сув кам пайтларда сув остида қолмасдан ишлайди), қирғоқларни ювилишдан сақлайди ва сув кам пайтларда ўзанни ростлайди; 3) сув тошқини давридаги (барча сатҳларда сув тагида бўлади), қирғоқларни ювилишдан ҳимоялашни таъминлайди ва сув кам пайтларда ҳам ва сув тошқинларида ҳам ўзанда ўзан жараёнларини ростлашни таъминлайди. С.Т.Алтунин ва И.А. Бузунов тавсиясига кўра полузапрудалар узун (бунлар) ва қисқа (шпоралар) бўлади.

Полузапрудалар орасидаги бўшлиқ жой лойқа билан тўлиши учун уларни планда жойлаштириш муҳим аҳамиятга эга. Полузапрудалар оқимга нормал, оқимга қарши ва оқим буйича қия жойлаштирилади. Сув остида қоладиган полузапрудалар оқимга қарши маълум бурчак остида жойлаштирилганда лойқа босиш жараёни, улар оқим буйича жойлаштирилганга қараганда анча тез содир бўлади. Бу ҳолат сувнинг иншоот устидан ўтиб қуйилиш натижасида кучли транспортлаш қобилиятига эга ва қирғоққа томон йўналган кўндаланг оқим ҳосил қиладиган сув айланма харакати билан ифодаланилади. Шунинг учун полузапрудаларни оқимга қарши 72...85 0 бурчак остида жойлаштирилади. Оқим ўқи бўйлаб бурчак остида жойлашган полузапрудалар бош қисмида оқимга қарши жойлашган полузапрудаларга нисбатан маҳаллий ювилиш кам. Юқоридаги мулоҳазаларга кўра сув билан кўмилмайдиган полузапрудалар оқим харакати бўйича 65...75 0 бурчак остида жойлаштирилади. Полузапрудалар орасидаги масофани аниқлаш. Дарёнинг тўғри чизиқли участкаларида полузапрудалар орасидаги масофа оқимни бурчак остида ёйилиб кетишидан келиб чиққан ҳолда (20 - расм) С.Т. Алтунин ва И.А. Бузунов тенгламаси бўйича аниқлаш мумкин: (7.5) бунда l и -полузапрудлар ишчи узунлиги, яъни оқимни ёйилиб кетиш зонасида жойлашган ва одатда 0,7 l га тенг, l -умумий узунлик; α -иншоот йўналган ўқлар билан оқим динамик ўқи орасидаги бурчак (кўриладиган ҳолатда динамик ўз қирғоқ чизиғига паралел); ß - оқимнинг ёйилиш бурчаги. Бу ифода муаллифлари ёйилиш бурчаги ß≈ 9 0 ва tg ß≈ қабул қилиб, қирғоқнинг тўғри участкасида полузапрудалар орасидаги масофани қуйидаги тенгламадан аниқлашни тавсия этилади. L ≈ 6 l и sin α (7.6) α− > 75 0 бўлганда (7.6) ифода қуйидаги кўринишга эга бўлади. L ≈ 6 l и (7.7)

В.О.Цанава (7.5) ифодадаги ß= 18 0 (сtg ß =3) қабул қилиб, ундан фойдаланишни тавсия этади. L = l и ( cos α α + 3sin ) (7.7) (26) ва (7) ифодаларнинг асосий камчиликлари , уларда α ва ß бурчаклар ўзгармас қабул қилинади . 20 - расм . Дарёнинг тўғри чизиқли участкасида полузапрудалар орасидаги масофани аниқлаш схемалари : а - динамик ўқ қирғоққа паралел ; b- динамик ўқ қирғоққа паралел эмас . Р . М . Хачатрян , Г . А . Амбарцумян ва Р . С . Мартикян полузапрудалар орасидаги максимал масофани аниқлашда қуйидаги формулани тавсия этадилар L = l и cos ec ß (7.8) Агар динамик ўқ қирғоқ билан Ψ бурчак ҳосил қилиб унга параллел бўлмаса (20 - расм , b), полузапрудалар орасидаги чегаравий масофа қуйидаги формуладан аниқланади . L = l и cos ec (ß Ψ +) (7.9) Полузапрудалар конструкцияси. Полузапрудалар асосан ўзак ва бош қисмлардан ташкил топади (21 - расм). Полузапрудалар ўзагини оқим айланиб ўтишидан ишончли ҳимоялаш лозим. Шунинг учун уларни қирғоқ ичига 2...6 м киритилади ва мустаҳкам қилиб бекитиб ташланади. Ювиладиган қирғоқлардан ўзакка яқин участкаларни кўп ҳолларда иншоот ўқининг юқори томонидан 10...15 м ва пастки томонидан 15...25 м узунликда мустаҳкамланади.

21 - расм. Полузапруда турлари ва уларнинг асосий элементлари: а-котлованга монолит мустаҳкамланган маҳаллий грунтли полузапруда; b- ҳар-хил материаллардан терилган, туби ва қияликларига эгилувчан қилиб мустаҳкамланган пролузапрудалар; 1-ўзак, 2-тана; 3-бош; 4-тубдаги тушама; 5-катлован. Сув оқими жадал таъсир қиладиган полузапрудаларнинг бош участкаси яхши мустаҳкамланган бўлиши керак ва шунинг учун иншоотнинг қолган қисмига нисбатан у ҳар доим кучли конструкцияга эга бўлади. Бош қисмда иншоот қияликлари ётиқ қабул қилинади (1:3...1:5). Полузапруда тепасига дарё томонга қараб i = 0,001...0,003 бўйлама нишаблик берилади. Иншоот ўзак қисмининг тепаси қирғоқ юқорисидан баланд бўлмаслиги керак. Полузапрудалар остини ювилишдан сақлаш учун шох-шаббали ёки темирбетонли тўшама ётқизилади. Полузапрудалар танаси конструкциялари оқимни йўналтирувчи дамбалар билан бир-хил (21 - расм) ва улар билан тепасининг кенглиги ва қияликлари билан фарқ қилади. Маҳаллий грунтдан дамба танасини барпо этишда қияликлар мустаҳкам материал билан қопланади. қияликларни мустаҳкамлаш монолит ёки эгилувчан бўлиши мумкин. Монолит мустаҳкамлашда унинг пастки қисми дарё тубининг ювилиш чуқурлигидан пастда қазилган котлованда ўрнатилади (21 -расм, а). Эгилувчан мустаҳкамлаш дарё туби чўкишни ҳисобга олиб ўрнатилади (21 - расм. b).

Тубдаги запрудалар ва остоналар. Тубдаги запрудалар дарёнинг бир бурилишидан бошқа бурилишигача бўлган қисмида ва жуда чуқур ва жадал ювиладиган жойларда дарё тубини мустаҳкамлашда қўлланилади. Шундай қилиб тубдаги запрудалар ёрдамида ростланадиган ўзан тубининг чуқур ўнқирчўнқир жойларини текислаш ёки буйлама нишабликни бараварлаштирилиб дарё тубини маълум масофага кўтариш ва ўзи оқар сатҳларни таъминлаш мумкин. Тубдаги запрудалар орасидаги масофа қуйидаги формуладан аниқланади. a =( 1...1,5 ) l ≥( 1...1,5 ) B , (7.10) бунда l -иншоот узунлиги; B - трасса кенглиги. Иншоот охири одатда полузапрудалар бош қисмига, бўйлама дамбалар қирғоқларига ёки мустаҳкамланган қирғоққа туташади. Тубдаги запрудалар конструкцияси полузапрудалар конструкциялари билан бир-хил ва асосан уларнинг пастки қияликлари ётиқ (1:5...1:7) ўрнатилиши билан фарқланади. Тубдаги остоналар дарё тубида керак бўлмайдиган ювилишлар кузатилганда уни мустаҳкамлаш учун ўрнатилади. Улар тубдаги запрудалардан дарё туби сатҳидан юқори бўлмаслиги ва ўзан қатламида улар учун қилинган кўндаланг траншеяларда ўрнатилиш билан фарқ қилади. Тубдаги отоналар асосан тоғ дарёлардаги оқимларни ростлаш учун қўлланилади. Бу ҳолда улар тиргак девор кўринишида ва тубининг буйлама профили поғонали шаклда бўлади. Танасидан сув ўтказувчи иншоотлар турлари ва конструкциялари Танасидан сув ўтказувчи иншоотлар кўп ҳолларда маҳаллий қурилиш материалларидан барпо этилади ва уларнинг конструкциялари хилма-хилдир. 7.30-расмда бундай турдаги иншоотларнинг баъзи-бирлари келтирилган. Четан деворлар ва шитларнинг ҳар-хил вариантлари гавронлардан тўқилган енгил тўғриловчи иншоотлар катта гуруҳини ташкил этади (22

расм, а, b, d, e, f, g). Улар чуқурлик 1,5 м гача оқим тезлиги 1,5 м/с гача бўлганда қўлланилади. Шох-шаббали иншоотлар (22 - расм, ж, з) асосан оқимда тезликларни ва сув сарфларини қайта тақсимлаш, оқим харакатига қаршилик кўрсатиб чўкиндиларни тўплаш ва ушлаб қолиш учун хизмат қилади. Бундай иншоотлар орқали саёзликлар бартараф этилади, ён томондаги шахобчаларда чўкиндилар тўпланиши учун, қирғоқлар ва ўзанда чуқур жарликлар ҳосил бўлиш учун шароит яратилади. Шох-шаббали иншоотлар кўпинча чуқурлик 1.5 м дан юқори бўлганда қўлланилади. Деворли иншоотлар қозиқларга ўрнатилган тахта кўринишида бўлади (22 - расм, i). Улар ўзани галечникли ва катта тезликлардаги дарёларда қўлланилади. Улардан бўйлама иншоотлар сифатида фойдаланилади ва тўғриланадиган трассанинг чегараси буйлаб жойлаштирилади. Қозиқли иншоотлар (22 - расм. к) шахмат тартибда жойлаштирилган ва юқори қисми насадка билан маҳкам бирлаштирилган бир ёки икки (баъзида ундан кўп) қаторли қозиқлардан иборат: катта чуқурликларда ва тезликларда битта қозиқ ўрнига қозиқлар тўпи қоқилади.

22 - расм. Танасидан сув ўтказувчи иншоотлар турлари ва конструкциялари : а-тиргаксиз бир қаторли четан девор; b-тиргаклари орасидаги масофа 1,5...2.5 м ли бир қаторли четан девор; d-сепояли четан деворли шит, 1,5...2 м масофада ўрнатилган; e-Т-шаклдаги И.А.Шадрин четан девор тизими; f- тўрт оёқда ўрнатилган оғир фашина юкланган супургисимон шитлар; h- қозиқларга илинган фашинали шитлар; i,j,k –бўйлама ва кўндаланг шох- шаббали иншоотлар; l-қозиқларга ўрнатилган тахтали деворли иншоотлар; к-қозиқли полузапрудалар; m-қозиқларга ўрнатилган симдан тўқилган стационар иншоот; 1-юк; 2-сим чивиқли арқон; 3-оғир фашина; 4-қирғоқни мустаҳкамлаш. Тўрли иншоотлар сим диаметри 2.5 мм ва катак ўлчами 0.2 дан 1 м гача бўлган пўлат тўрдан ясалади. Тўрли иншоотлар стационар ва сузадиган бўлиши мумкин. Стационар тўрлар қозиқларга ўрнатилган тўрлар кўринишида бўлади (22 - расм, m). Тўрнинг пастки чети туб буйича тушалади, юқори томони қозиқларга илиниб юк бостирилади. Сузадиган

тизимлар бир қатор пантон ёки қайиқлардан ташкил топади ва улар маълум оралиқда жойлаштирилади ва бир-бирига фермалар билан уланади. Улар қирғоққа металл трослар билан маҳкамланади.

Адабиётлар: 1. Altunin V.S., Meliorativniye kanali v zemlyanix ruslax. -M.: Kolos, 1979. 2. Altunin S.T., Regulirovaniye rusl. - M.: Selxozizdat, 1962. 3. Bakiyev M., Nosirov B., Xo‘jaqulov R. Gidrotexnika inshootlari. T., «Bilim», 2004. 4. Bakiyev M.R., Rahmatov N., Ibraimov A. Kanaldadi gidrotexnika inshootlaridan foydalanish. Toshkent, FAN. 2018. 278 b. 5. Veksler A.B., Ivanshinsov D.A, Stefanishin D.V Nadejnost, sotsialnaya i ekologicheskaya bezopasnost gidrotexnicheskix obektov: otsenka riska i prinyatiye resheniy. Sankt-Peterburg: OAO «VNIIG im B.YE. Vedeneyeva», 2002. 6. Volkov I.M., Kononenko P.F, Fedichkin I.K. Gidrotexnicheskiye soorujeniya. - M.: Kolos, 1968. 7. Volkov I.M. idr. Proyektirovaniye gidrotexnicheskix saorujeniy. M., Kolos, 1977. 8. Gidrotexnicheskiye soorujeniya. /Pod red.N.P.Rozanova.M., «Stroyizdat, 1978. Gidrotexnicheskiye soorujeniya. /Pod red. N.P. Rozanova. M., «Agropromizdat», 1985.

Похожие

Гидротехника иншоотлари элементларининг коррозияси ва сиртларини ўсишига карши курашиш

Гидротехника иншоотлари

Каналлар ва улардаги гидротехника иншоотлари

Каналлар ва каналлардаги гидротехника иншоотлари

Гидротехника иншоотлари затворлари