Жамиятдаги сиёсий элиталар - Социология - Рефераты

Жамиятдаги сиёсий элиталар

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

102.5 KB

Ж амиятдаги сиёсий элиталар Режа : 1. Сиёсий элита ва унинг пайдо бўлиши. 2. Гуруҳлардаги раҳбарлик ва лидерлик 3. Раҳбарлик ва лидерлик услубларининг турлари 4. Раҳбарлик сифатлари

Сиёсий элита ва унинг пайдо бўлиши. Сиёсий элита-ўзининг ташкилотчилик қобилияти билан ажралиб турувчи аҳолининг айрим қисмларидан ташкил топган гуруҳдир. «Элита ” тушунчаси фанга бир марта француз мутафаккири Г.Мос k и томонидан киритилган ва шу асосида сиёсий элита назариялари яратилган. Сиёсий элита гуруҳлари қадимги тарихий даврдан шакллана борган. +улдорлик тизимига ўтилгандаёқ жамиятда кишиларнинг юқори ва пастки, мартабали ва мартабасиз аристократ ва оддий кишиларга ажралиши рўй берган. Жамиятда бундай бўлиниш, унинг сабабларини Конфуций, Афлотун, Арастулар ўз асарларида таърифлаб берганлар. Афлотун қулдорлик жамиятидаги аҳолини 4 та тоифага бошқарувчилар, харбийлар, деҳқонлар ва хунармандларга ажратганлар. ? Кишилик жамиятида сиёсий элиталар качон пайдо бўлган? Арасту ҳам аҳолини 3 та гуруҳга- бойлар, ўрта қатлам, камбағалларга ажратади. Фаробий, Ибн Сино, Берунийлар ҳам аҳолини турли гуруҳларга бўлиш тўғрисида муҳим фикрларни айтганлар. Фаробий ўзининг «Фозил одамлар шаҳри» асарида жамоа аъзоларини уларнинг турли белгиларига қараб хар ҳил гуруҳларга бўлади. Бунда ақли билими, кўникмасига қараб ажратган Ибн Синонинг «Ишорат ва танбихат» асарида кишиларнинг жамиятда тутган ўрни ва мавқеига қараб 3 гуруҳга ажратади. 1. Давлат идораларида ишловчи бошқарувчилар. 2. Дехҳончилик ва хунармандчилик билан шуғулланувчилар. 3. Мамлакатни қўриқловчи А.Темур ўзининг «Темур тузуклари» да жамият аъзоларини 1) амалдорларга 2) сипохийларга 3) илм ахилларига

4) дехқон ва хунармандларга ажратади IX аср охири XX аср бошларига келиб сиёсий элита тушунчаси ижтимой- сиёсий фанларда кенг ўрганила бошланди. Бу даврда француз ва немис олимлари В. Паритто, Г.Моски, Р. Михельслар сиёсий элита гуруҳларини жамият хаётидаги ўрни ва ролини чуқур тахлил қилиб бердилар. Бу хақда Г. Моски ўз асарида қуйидагиларни ёзади «Ҳар қандай жамиятда, яъни энг паст даражада ривожланган жамиятдан энг юқори даражада ривож топган жамиятгача бўлган барчасида иккита синф бошқарувчилар синфи мавжуд бўлади. Биринчи синф хамиша оз сонли бўлиб сиёсий функцияни бажаради, хокимиятни монополия қилиб олади ва унинг афзалликларидан фойдаланади. Иккинчи синф-энг кўп сонли бўлиб бир томондан бошқарилади ва тартибга солиб турилади» Г.Моски биринчи бўлиб сиёсий элитанинг шаклланиши ва уларга хос бўлган хусусиятларни кўрсатиб беришга харакат қилган. Унинг ёзишича сиёсий элитада жамиятни бошқариш ва унга раҳбарлик қилиш устун бўлади. В.Парето ҳам сиёсий элита шаклланиши хусусиятларини назарий асослаб «Инсоният жамияти ўзининг ақлий, жисмоний, ахлоқий, сиёсий ва ташкилотчилик қобилиятлари билан ажралиб турувчи кишилар» гуруҳларидан ташкил топганлигини асослаб беради. Элита гурухлари бошқариш ва раҳбарлик қилишга дахдор кишилардан ташкил топган. Маълумки бошқариш ва раҳбарлик қилиш жамият учун объектив заруриятдир. Шунинг учун ҳам сиёсий элитага туғилган эхтиёж ҳам шу заруриятдан келиб чиқади. Бироқ сиёсий элита гуруҳлари орасида ҳамма вақт ҳам шу бошқариш, раҳбарлик қилишга қодир бўлган кишиларгина бўлавермайди. Улар ичида шундай кишилар ҳам учраб турадики улар қўпол хатоларга йўл қўядилар ва вазифани бажаришда ношудлик қиладилар. Натижада ўз вазифаларидан тушиб бошқа гуруҳларга мансуб бўлиб қоладилар. Уларнинг ўрнини энг яхши кишилар эгаллаб шу асосида сиёсий элита гуруҳларининг мавжудлиги муқаррар бўлиб қолади. Демак,

жамиятнинг ўзи сиёсий элита гуруҳларининг характерларининг йўналтириб тартибга солиб туради. Сиёсий элита гуруҳлари жамият аъзоларининг бир мунча билимдон онгли ва ишчан қисмлардан ташкил топган. Улар жамият, жамият ҳаётидаги рўй берадиган сиёсий воқеа ва ходисаларни ўзгаришлар моҳиятини анча зийракли билан пайқаб кузатиб боради. Улар сиёсий ҳокимиятнинг барча бўғимларида ва бошқаришнинг турли шаклларида ҳаракат қилиб унинг имкониятларидан турли даражада фойдаланади. Бундай устунлик сиёсий элита гуруҳларининг жамият ҳаётида эркин ҳаракат қилишлари учун қулай имконият яратади. 2. Гуруҳларга раҳбарлик қилиш ва лидерлик Гуруҳлардаги ўзаро муносабатлар юқоридан пастга ёки аксинча бўлиб, гуруҳ аъзоларининг конкрет мавқелари, бошлиқ билан бўйсунувчилар ўртасидаги муносабатларни ўз ичига олади. Бу борада «Лидер» ва «Бошлиқ» тушунчалари ўртасидаги фарқлар ҳақида гапириш лозим. Б.Д.Паригин бу икки тушунчани фарқлаб шундай ёзади. 1. Лидер асосан гуруҳдаги шахслараро муносабатларни бошқарса, раҳбар-шу гуруҳдаги расмий муносабатларни бошқаради; 2. Лидерлик кичик гуруҳларгагина мос бўлган ходиса бўлса, раҳбарлик ҳақ-ҳуқуқлари катта гуруҳлар доирасида ҳам содир бўлиши, амалга ошрилиши мумкин; 3. Агар лидерлик стихияли, бетартиб жараён бўлса, раҳбарлик мАқсадга қаратилган, жамиятда ишлаб чиқилган нормалар, тартиблар асосида сайловлар оқибатида содир бўладиган ходисадир; 4. Лидерлик раҳбарликка нисбатан вақтинчалик ходиса бўлиб, гуруҳ аъзоларининг кутишлари, уларнинг кайфиятлари, фаолият йўналишига қараб, узоқроқ муддатда ёки қисқа муддатда рўй беради; 5. Раҳбарнинг лидердан фарқи шундаки, у лидерда йўқ бўлган жазолаш ва рағбатлантириш тизимига эга бўлиб шу асосда ўз ходимларига таъсирини ўтказиши мумкин;

6. Лидер гуруҳда у ёки бу қарорлар, кўрсатмалар, ташаббусларни ўз ихтиёрича, бевосита чиқариши мумкин, раҳбарда эса бу йўналишда кўплаб расмий кўрсатмалар, режалар, нормалар, буйруқлар мавжудки, улар доирасидан чиқиб кетиш қийин; 7. Лидернинг фаолияти фақат кичик гуруҳлар доирасида амалга оширилса, раҳбар шу гуруҳдаги кенгроқ ижтимоий доирадаги жамиятнинг вакили бўлганлиги учун, унинг ваколатлари ҳам кенг, фаолият имкониятлари ҳам ортиқдир. Лидер хеч қачон ёлғиз бўлмайди, у доимо гуруҳ аъзолари гуруҳида қаралади, у шу гуруҳ аъзоларини у ёки бу ҳаракатларга чорлайди. Чунки лидер гуруҳ аъзоларининг психологияси, уларниг кайфиятлари, интилишлари, қизиқишлари ва хакозоларни ҳаммадан ҳам яхши билади, улар ичида энг ташаббускоридир . Обрўлилик шахснинг шундай хусусиятидирки, у бошқа шахсларга ҳам хиссий-эмоционал, ҳам иродавий таъсир кўрсата олиш қобилиятига эга. Норасмий обрўлилик, яъни шахслар аро муносабатлар махсули сифатида орттирилган обрў жуда самаралидир. Одамлар кўнглига йўл топиш, уларни турли вазиятларда тушуна олиш, ишонч ва шунга ўхшаш обрў орттириш мезонларидандир. ? Раҳбарлик ва лидерлик бир шахсда қандай намоён бўлади? Лидерлик ходисаси тўғрисида гап кетар экан, лидерлик назариялари ҳақида ҳам қисқача тўхталиб ўтиш лозим. Хозирги кунга қадар лидерлик тўғрисида асосан учта назария мавжуд. Биринчиси «лидерлик сифатлари назарияси» дир ёки харизматик назария мавжуд. Унинг моҳияти шуки, ҳамма ҳам лидер бўла олмайди, айрим шахсларда шундай сифатлар йиғиндиси туғма мавжуд бўлиб, улар унинг гуруҳда лидер бўлишини таминлайди. Масалан, 1940 йилда америкалик К. Берд 79 сифатдан иборат бўлган лидерлик қирралари рўйхатини тузди. Бу рўйхатда жумладан, ташаббускорлик, мулоқотга кириша олиш, юмор хисси,

ўзига ишонч, тез ва аниқ қарор қабул қила олиш, ташкилотчилик каби сифатлар ҳам бор эди. Лекин бу назарияларнинг хатолиги шунда эдики, биринчидан, у юқоридаги сифатлар қандай қилиб намоён бўлади-ю, қандай шаклланишини тушунтириб бера олмайди, иккинчидан, сўроқлар мобайнида бирорта сифат ҳам мутлақ кўп марта қайд этилмайди. Иккинчи назария лидерликнинг вазияга боғлиқлиги назариясидир. Бу ердаги асосий ғоя-лидер вазиятни маҳсули деган ғоядир. Ҳар бир одамда лидерлик сифатлари бор, лекин айрим вазиятлар айрим шахсларни ўзларини кўрсатишлари, Лидер бўлишлари учун қулай хисобланади. Юқоридаги икки назарияни танқид қилиш натижасида пайдо бўлган учинчи назария лидерликнинг синтетик назариясидир. Бу назария лидерни гуруҳий муносабатларнинг бевосита мақсули деб қарайди, лидернинг рўёбга чиқишида гуруҳнинг бирламчи ролини илгари суради. Рус психологи А.Н. Леонтьевнинг фаолият концепциясига таянган ҳолда, лидерликни фаолият маҳсули, гуруҳнинг ушбу фаолиятга муносабати ва гуруҳда қабул қилинган нормалар ва ижтимоий кутишларга ким кўпроқ жавоб беришига қараб лидерни аниқлаш мумкин деб кўпчилик томонидан маъқул ёндашишлардан бири деб қабул қилинмоқда. 1. Раҳбарлик ва л идерлик услублари ҳақида тушунча Ҳар бир лидер ёки бошлиқ ўзича индивидуал ва қайтарилмасдир. Бунинг боиси ҳар бир бошлиқ ўз иш фаолиятини, бошқарув фаолиятини ўзига хос тарзда ташкил этишдадир. Сиёсий психологияда бошқарув соҳасида батафсил ўрганилган муаммолардан бири-турли бошқарув услубларидир. Бу соҳада немис олимлари Г.Гибш ва М. Форверг, рус олимлари В.Д. Паригин, Л.Н.Уманский, М.Ю. Жуков ва бошқаларнинг ишлари айниқса диққатга сазовардир. Барча илмий тадқиқотларни умумлаштирган ҳолда ижтимоий психологияда қабул қилинган уч асосий бошқариш усулларига характеристика бериб чиқамиз. Бу уч услуб-авторитар, демократик ва либерал иш услубларидир.

Авторитар раҳбар барча кўрсатмаларни ишчанлик руҳида, аниқ-равшан, кескин оҳангда ходимларга етказади. Мулоқат жараёнида ҳам ходимларга нисбатан дўқ-пўписа, кескин тақиқлаш каби қатъий оҳанглардан фойдаланади. Унинг асосий мақсадларидан бири-нима йўл билан бўлса-да, ўз ҳукмини ўтказиш. Унинг нутқи ҳам аниқ ва равон доимо жиддий тусда бўлади. Бирор иш юзасидан ходимларни мақташ ёки уларга жазо бериш, танқид қилиш соф субъектив бўлиб, бу нарса бошлиқнинг кайфиятига ва ўша шахсларга нисбатан шахсий муносабатига боғлиқ. Жамоа аъзоларининг тилак истаклари, уларнинг фикрлари ва маслаҳатлари жуда кам ҳоллардагина инобатга олинади, аксарият ҳолларда бундай истаклар ёки кўрсатмалар тўғридан-тўғри дўқ-пўписа, камситиш ёки маънавий жазолаш йўли билан чекланади ёки қониқтирилмайди. Бундай раҳбар ўз иш услублари, келажак режалари, бирор аниқ ишни, операцияни қандай амалга оширмоқчилигини одатда, жамоадан сир тутади, унинг фикрича, бу унинг обрўига салбий таъсир кўрсатиши мумин. Гуруҳдаги ижтимоий-фазовий муносабатлардаги ўрни жиҳатдан, у «жамоадан четда», автоном. ? Қайси раҳбарлик услуби сиёсатчи фаолиятида ижобий аҳамиятга эга? Авторитар раҳбарда ҳар бир жамоа аъзоларининг қобилиятлари, ишга муносабатлари, мавқеларига кўра тутган ўринлари ҳақида тасаввурлар борки, шунга кўра у ҳар бир ходимнинг иш ҳаракатларини максимал тарзда дастурлаштириб қўйган, унда ҳар қандай чеклашлар унинг очиқ ғазабини келтиради ва бунинг учун унда жазолашнинг турли услублари мавжуд. Яъни бундай жамоаларда ҳокимият-марказлаштирилган, жамоа раҳбари Ушбу марказнинг якка ҳокими-шунинг учун ҳам бу ерда «менинг одамларим», «менинг ишим», «менинг фикрим бўйича» қабилидаги иборалар тез-тез ишлатилади. Бундай раҳбарларда ишига нисбатан шундай фидоийлик борки, улар ўзларини ишсиз тасаввур қила олмайди, яъни иш унинг «бутун вужудини қамраб олган». Шу сабаб бўлса керак, бундай раҳбар ҳар бир

одамни унинг кундалик иш фаолиятини, унинг натижаларини жуда яхши билади. Лекин, аслида, уни ишини мазмунидан кўра, унинг ўша ердаги етакчилик роли, бошлиқлиги кўпроқ қизиқтиради ва ўзига ўша сифатларга қараб баҳо беради. Бу сифат, табиийки, ишнинг сифатига ҳам таъсир қилгани учун ҳам жамоа олдига қўйилган барча топшириқлар бажарилмай қолмайди («темир раҳбар»). Бундай жамоларда танқид иши жуда суст, чунки у ўзини ҳам, бошқаларни ҳам танқид қилишларига йўл қўймайди. танқид қилишга, унинг фикрича, фақат бошлиқ ҳақли. Йиғилишларда сўзни ўзи бошлаб, ташаббусни охиригача бошқаларга бермайди, одамларнинг таклифлари, уларнинг ҳиссиётлари эътиборга олинмайди. Г.Гибш ва М.Форвергларнинг таҳлил қилишларича, авторитар лидер бош бўлган ишларнинг самарадорлиги анча юқори бўлиб, ишлаб чиқариш кўрсаткичлари ҳам юқори бўлар экан. Лекин жамоадаги руҳий-маънавий муҳит оғир, танг бўлиб, бу нарса одамнинг жамоадан, ишдан қониқмасликларига олиб келди. Бундай раҳбар бошчилик қилган меҳнат жамоаларида ишлайдиган одамлар ўз касблари, иш жойларини осонликча алмаштиришлари мумкин. Демократик раҳбар, аксинча, бўйсунувчиларга мустақиллик, эрк бериш тарафдори. Ишда топшириқлар берганда ишчиларнинг шахсий қобилиятларини ҳисобга олган ҳолда тақсимлайди. Бунда у ходимларнинг шахсий мойилликларини ҳам ҳисобга олади. Буйруқ ёки топшириқлар, одатда, таклиф маъносида берилади. Нутқи оддий, доимо осойишта, сокин, унда ўртоқларча, дўстона муносабат сезилиб туради. Бирор кишини мақташ, унинг лавозимини ошириш ёки ишдаги камчиликка кўра ишига баҳо бериш доимо жамоа аъзоларининг фикри билан келишилган ҳолда амалга оширилади. Танқид, кўпинча таклиф, истак шаклида қилинган ишларнинг мазмунига баҳо бериш ҳолида «айбдорга» етказилади. Шунинг учун ҳам унинг фазовий-ижтимоий ҳолати «жамоа ичида».

Жамоада танқид ва ўз-ўзини танқид шундай йўлга қўйилганки, унинг оқибатидан ҳеч ким азият чекмайди. Чунки кўпроқ бошлиқ эмас, балки жамоанинг бошқа фаоллари-норасмий лидерлар танқид қиладилар. Бошлиқ йўл қўйган хато-камчиликларни жамоатчилик олдида бўйнига олишдан қўрқмайди. Чунки ундаги масъулият ҳисси нафақат юқори бошқарув ташкилотлари аъзолари билан мулоқат пайтида, балки ходимлар Билан мулоқат ҳам сезилиб туради ва қўйилган топшириқ юзасидан масъулиятни бошқаларга ҳам бўлиб беришни яхши кўради. Бошлиқнинг ходимларидан сири йўқ, шунинг учун ҳам мажлисларда кўпроқ у эмас, балки барча ходимлар гапирадилар, охирги қарор чиқариш ва сўзларни якунлаш, умумлаштириш ҳуқуқидан у тўлиқ фойдаланади. Гибш ва Форвергларнинг анализларига кўра, бундай бошлиқ раҳбарлик қилган жамоаларда маънавий-руҳий муҳит жуда яхши, ишчилар жамоадан, ишдан қониқиш ҳосил қилганлар, ишдан кетиш ҳоллари кам экан-у, лекин ишлаб чиқариш зўрға нормал ҳолатда бўлар экан. Либерал (лоқайд) услубда ишлайдиган раҳбарнинг кайфиятини ишга муносабатини ишдан мамнун ёки мамнун эмаслигини билиш қийин. Унда тақиқлаш пўписа бўлмайди унинг ўрнига кўпинча ишнинг охирги оқибати билан танишиш билан чекланади холос. Жамоада ҳамкорлик ёқи бошлиқ жамоанинг муаммолари ишнинг баланд-пасти билан қизиқмайдиган, гўёки бошқа “коинотда” юрганга ўхшайди. Аниқ кўсатмалар бермайди, унинг ўрнига норасмий лидерлар ёки ўзига яқин кишилар орқали қилиниши лозим бўлган топшириқлар бажарувчиларга етказилади. Унинг асосий вазифаси, унинг назарида, ҳодимлар учун иш шароитини яратиш, ишдаги камчиликларни бартараф этиш, керакли махсулот, ҳом-ашё кабиларни топиб келиш, мажлисларда қатнашиш ва хоказолардан иборат. Ходимлар билан мулоқотда бўлишга тўғри келганида, у доимо ҳушмумомала бўлиб, одоб, аҳлоқ нормаларини бузмасликка ҳаракат қилади, лекин ҳеч қачон улар билан тортишмайди. Мажлисларда агар бирор муаммо мунозарани келтириб чиқарса, у бевосита жараёнга аралашмай охирги

сўзни ўзига қолдиради. Шундай қилиб ходимларга фикрлаш ва ҳатти ҳаракатлар эркинлиги бериб қўйилган. Ўша эркин ҳаракатлар юзасидан бошлиқни фикри сўралган тақдирда ҳам, ундан аниқ гап чиқмайди, чунки у ҳодимларни яхши билмайди, қолаверса уларни хафа қилиб қўйишдан қўрқади. Унинг фазовий-психологик холати “гуруҳ ташқарисида”. Олимлар фикрича, бундай раҳбар ишни олиб борган жамоаларда барча кўрсаткичлар доимо орқада, қўним ҳам йўқ. Либерал раҳбар ишда анархияни қилиб қўйиб, кўп турмай, бошқа ердан иш қидиришга ҳаракат қилади. Юқорида баҳо берилган бошқариш услублари кўпроқ лидерликка эмас, балки раҳбарликка таалуқли лекин, илмий адабиётларда бу иккала ибора, кўпинча синоним ишлатилади. Аслида, энг яхши раҳбар ўзида барча лидерлик сифатларини ҳам мужассамлаштирган бўлади. Чунки соф ижтимоий психологик маънодаги лидернинг турли шароитларда ўзида кўпроқ намоён этадигон шахсий сифатларга кўра табақаланади. Масалан лидер ташкилотчи, лидер-ташаббускор, лидер-эрудит, жамоа ҳиссий- эмоционал ҳолатни бошқарувчи лидер, лидер-билағон ва ҳокозо. Яхши раҳбар ана шу лидер сифатларини билган ҳолда, уларни ўзида тарбиялаши ва жамоасидаги лидерлар билан ҳамкорликда ишлай олиши керак. Охирги йилларда Москва ва бошқа йирик марказларда ўтказилган тадқиқотлар натижасида шундай хулосага келинадики, аслида ҳаётда соф демократ ёки соф авторитар раҳбарни учратиш қийин, лекин учраган пайтда ҳам улар бир жамоани узоқ муддат бошқара олмаслиги маълум бўлди. Шунинг учун ҳам улар вазиятга боғлиқ, вазият, конкрет жамоа, унда қабул қилинган хатти-ҳаракат нормалари, шахслараро муносабатлар типии лидернинг ҳам, раҳбарнинг ҳам иш тактикаси ва услубини белгилайди, деган ғоя қабул қилинмоқда. Лекин бу раҳбарлик услубларининг психологик мазмун ва моҳиятини билишнинг амалий аҳамияти шундаки, ҳар бир услубда ўзига хос ижобий томон бор, моҳир раҳбар ўзини-ўзи тарбиялар экан, ўшаларнинг энг мақули, айниқса ўзи раҳбарлик қилаётган жамоага мосларини тарбиялаши мақсадга мувофиқдир.

4. Раҳбарлик сифатлари Юқорида айтиб ўтилганидек, раҳбарда туғма қобилият бўлади деб ҳам айтиб бўлмайди, иккинчи томондан, раҳбар вазиятга қараб стихияли тарзда тарбияланиб кетаверади, деб ҳам бўлмайди. Минглаб шахс сифатлари ичида кўплари раҳбарлик учун қулай ва маъқулдир. А.В. Петровский ана шундай ижобий сифатлардан бир ярим мингини санаб чиққан. Лекин уларнинг барчасини умумлаштирадиган, албатта бўлиши лозим бўлган айрим сифат қобилиятлар борки, ўшалар ҳақида қисқача тўхталиб ўтмоқ лозимдир. Аввало, ҳар қандай раҳбарда интеллект-ақл-заковатнинг маълум нормаси бўлиши керак. Бу норма яхши раҳбар учун ўртадан юқори бўлмоғи мақсадга мувофиқдир, чунки гений даражасидаги интелектга эга бўлган раҳбар билан ишлаш ходимлар учун қатор ноқулайликларни келтириб чиқаришини, бундай ақл- заковат қолганларнинг ижобий ривожланишига психологик тўсиқ бўлишини амалиёт ва ҳаёт кўрсатди. Раҳбардаги ўртадан юқори интелектни қоплаб кетадиган яна бошқа муҳим сифатлар борки, улар бошқариш ишининг самарасига ижобий таъсир кўрсатади. Масалан, раҳбарнинг мустақил фикрлилик, топқирлик, ташаббускорлик сифатлари. Чунки, айрим ҳолларда хато қилса ҳам, раҳбар оригинал фикрлар айтиб йўл-йўриқлар кўрсата олиши, ҳар бир айтилган фикр, қилинган ишга мустақил баҳо бера олиши зарур. Чунки мустақиллик шахс қиёфасини белгиловчи муҳим психологик хусусиятдир. Раҳбарда мустақиллик бўлса унда ўзига ишонч ҳам бўлади. Бу эса ўз навбатида раҳбардаги субъектив талаблар даражасини юқори бўлишига олиб келади. Кўпинча, раҳбарнинг бошқаларга талабчанлиги ҳақида гапирилади, лекин яхши раҳбар аввало ўз-ўзига нисбатан талабчан бўлиш керак. Ўз-ўзини баҳолаш ва шу асосида бошқаларга нисбатан муносабатлар тизимини ишлаб чиқиши муҳим бир омилдир.

Ҳар қандай раҳбар учун унверсал, керак бўлган хислатлардан Яна бири том маънода «зиёли» бўлиши ёки бошқача қилиб айтганда, маданиятли бўлишдир. Бошлиқ ўзидаги маданиятни аввало муомалада, одамлар билан бўладиган кундалик мулоқотларда намоён этмоғи лозим. Муомала маданияти-бу ўринли, аниқ, қисқа, самимий гапириш санъати ва иккинчи томондан сухбатдошни тинглаш қобилиятидир. Чунки, бошлиқ билан бўйсунувчилар ўртасида келиб чиқадиган шахсий зиддиятларнинг асосида ё тинглай олмаслик, ёки гапни тўғри йўсинда гапира олмаслик ётади. Ўзганинг ўрнига тура олиш, унинг ҳис-кечинмаларига шерик бўлиш, эмпатия ҳиссининг борлиги, диалогларда сабр-тоқатлилик ва бошқаларга мулоқат маданиятининг муҳим томонларидир. Жамоа фаолиятини ва ўз фаолиятини режалаштириш қобилияти раҳбар учун муҳим бўлган талаблардан биридир. Чунки режалаштириш асосида ўз- ўзини бошқара олиш ва бошқаларни ташқи фаолиятини мақсадга мувофиқ тарзда бошқара олишни таъминловчи муҳим психологик хусусият ётади. Режалаштириш-бу ўзига хос келажакни кўра олиш қобилияти, келажак образи бўлиб, бу нарса шахснинг қанчалик камол топганлиги ва мақсадга интилувчанлигининг муҳим белгисидир. Бу жуда мураккаб психологик жараён бўлиб, у шахснинг ўз диққатини қанчалик омил тарзда бошқариши, уни фақат муҳим нарсаларга қарата олиши, вақтдан тез фойдалана олиш, имкони борича, уларнинг қобилиятларига қараб иш буюра олиш ва ниҳоят буюрган ишни ўз вақтида назорат қилиб, сўраб олиш имконияти билан боғлиқ. Ўз ишини пухта режалаштириш қобилиятига эга бўлган раҳбар реалистик тафаккурга эга бўлмоғи, яъни ҳар қандай шароитларда ҳам ўша муаммо ёки ишга таалуқли барча алтернатив вариантлардан энг тўғриси ва мақсадга мувофиғини танлай оладиган, ишни тўғри ташкил эта билган, яъни энг кам куч ва вақт сарфлаб ишни уддалай олган, ноаниқ ёки тасодифий вазиятларда ҳам иш тактикасини тўғри йўлга йўналтира оладиган одам бўлиши керак. Бундан ташқари янги раҳбар учун олдида турган ишнинг ҳар бир алоҳида деталларигача тасаввур қилиб, уни амалга оширишнинг барча

босқичлари ва воситаларини олдиндан кўра билиш қобилияти ҳам зарур. Шундай тақдирдагина у ишга дадил киришиши, ўзгаларни ўз ортидан эргаштириши ва ишлаб чиқаришда юксак кўрсаткичларга эришиши мумкин. Юқорида айтиб ўтилган раҳбарлик сифатлари ичида энг муҳими, табиийки, психологик маҳоратни талаб этгани-одамлар билан ишлаш маҳоратидир. Жамоа аъзолари билан самарали ишлаш учун эса бошлиқ уларнинг психологиясини, ҳар бир аъзо психологиясини ва гуруҳ психологиясини билиши зарур, чунки «ўзгалар психологиясини билиш улар устидан ҳукмронликнинг ягона йўлидир»,-деб ёзишган эди инглиз олимлари. Сиёсий психологиянинг бу борада ҳам яхши воситаси-ижтимоий психологик тренинг услуби борки, унинг ёрдамида одамлар билан ишловчилар жамоани бошқаришнинг турли усулларини муваффақиятли тарзда тайёрламоқдалар

ТАВСИЯ ЭТИЛАДИГАН АДАБИЁТЛАР: 1. Каримов И. А. Ўзбекистон XXI асрга интилмоқда.- Т; “ Ўзб екистон” нашр. 1999. 48 бет. 2. Каримов И. А. Баркамол авлод – “ Ўзб екистон” нашр . тараққиётининг пойдевори.- Т; 1998, - 64 бет. 3. Каримов И.А. Ўзбекистон XXI аср бўсағасида: хавфсизликка тақдид, барқарорлик шартлари ва тараққиёт кафолатлари. -Т., 1998. 4. Берон Э. И гры в которые играют люди. М. «Совершенство», 1999 5. Гозман Л.Я., Шестопал Е.Б. Политическая психология. Ростов на Д. «Феникс», 1996. 6. Лебом Г. Психология народов и масс. СПб. «Макет», 1995. 7. Стефаненко Т., Этнопсихология. М. Академический проект. 1999 8. Мерлин В.С. Структура личности. Характер, способности, самосазнание. - Пермь, 1990.

Похожие

Жамиятдаги сиёсий элиталар

Жамиятдаги сиёсий хулқ-атворнинг ўзига хослиги

Сиёсий элита ва сиёсий етакчилик

Сиёсий онг ва сиёсий маданият

Сиёсий ихтилофлар ва сиёсий инкироз