Жамиятдаги сиёсий хулқ-атворнинг ўзига хослиги - Социология - Рефераты

Жамиятдаги сиёсий хулқ-атворнинг ўзига хослиги

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

157 KB

Ж амиятдаги сиёсий хулқ - атворнинг ўзига хослиги Режа: 1 . Оммавий тусдаги хулқ-атвор 2. Сиёсий онг шаклланишининг асосий омиллари 3. Сиёсий маданиятнинг даражалари, моделлари ва турлари. 4. Сиёсий мафкура ва унинг кўринишлари

1.Оммавий тусдаги хулқ-атвор Вахима инсон психикасига хос оммавий тусдаги ходидир. Вахима қўрқишнинг намоён бўлишидан иборат бўлиб, одатда уюшмаган гуруҳни қамраб олиб, ўзаро таҳдид қилиш натижасида кучайиб бораверади. Гуруҳ- ички жихатдан қанчалик мустахкам уюшган бўлса, бу гурухда айни бир хил шароитда ваҳима шунчалик кучсиз юз беради. Ижтимой кайфият оммавий тусдаги, истаган бир гуруҳга хос ходисадир. Худди мана шу ижтимоий кайфиятнинг ўзгинаси гурухдаги “психологик иқлимни” юзага келтиради. Кайфиятни юзага келтирувчи асосий омил- мазкур гуруҳдаги шахслараро муносабатлардир. Маълумки объектив қийинчиликларни “яхши психологик иқлимга” эга бўлган жамоа анча енгиллик билан хал қилади. Шунинг билан бирга гурухда битта фитначи пайдо бўлса бутун жамоанинг мехнат самараси узоқ даврларгача пасайиб кетади. ?Оммавий тусдаги ҳодисалар индивид хулқ- атворига қандай таъсир этади? Жамоа кайфияти кескин ёмонлашувининг жузъий сабабаларидан бири биз баъзан айрим педогог ва рахбарлар томонидан ишонтириш характерида қилинадиган салбий психологик таъсирлардир. Врачнинг эхтиётсизлиги бепарволик билан айтилган сўзи натижасида одам кайфиятида юз берадиган баъзан касаллик холати характерига эга бўладиган ўзгаришлар дидактоген деган ном билан юритилади. Энг кўп ўрганилган оммавий тусдаги ходиса жамоа тафаккуридир. Жамоа тафаккури қўйидаги хусусиятлар билан ажралиб туради: жамоа тафаккури жараёнида ҳар бир жамоа аъзосининг юзага келган вазифани ҳал қилишда бир мақсадга интилиб харакат қилиши кучаяди. Жамоа тафаккури хал қилиниши лозим бўлган вазифани уйлаб хар томонлама ёритиб олиш имкониятини беради.

2 . Сиёсий онг шаклланишининг асосий омиллари Сиёсий онг - сиёсий фан тушунчаларидан бири. У ўзининг моҳияти, манбаи, функцияларига кўра иқтисодий, ҳуқуқий, фалсафий, ахлоқий, эстетик, диний онгдан фарқ қилади. Сиёсий онг — сиёсий борлиқнинг идрок қилини-шидир. Кишилар мавжуд сиёсий воқелик билан шунчаки қаноатланиб қолмайдилар. Улар ҳамиша бу воқеликни билишга, англашга ва уни ўзгартиришга интиладилар. Кишиларнинг ана шу сиёсий борлиқ ҳақидаги билимлари, қарашлари, тасаввурлари уларнинг сиёсий онгини ташкил этади. Сиёсий онг - муайян индивид, гуруҳ, қатламлар томонидан сиёсий соҳани англаши, тасаввурлари, билимлари, баҳолаши тизимидир. Сиёсий онг - бу кишиларнинг сиёсий тизим ва ҳаёт, сиёсий муносабатлар тўғрисидаги билимлар, тасаввурлар, малакалар, эътиқодлар, ўзлари яшаб турган сиёсий тузумга баҳо беришлари йиғиндисидан иборатдир. Сиёсий онг — сиёсий борлиқнинг субъектив акс этишидир. У сиёсий воқеликни қандай бўлса, шундай, холисона тарзда, бўямасдан, бўрттирмасдан, мутлақлаштирмасдан акс эттиришдир, Бироқ, сиёсий онг сиёсий воқеликни ойна каби қандай бўлса, шундай, механик тарзда, жонсиз акс эттирмайди. У cuёсий воқеликнинг сир-асрорига "кириб" борувчи,ундан илгарилаб кетувчи, ижтимоий-сиёсий жараён-ларнинг ўзгариши ва ривожланишини башорат қилувчи акс этишдир. Сиёсий онг — жамиятнинг сиёсий ҳаёти ва унинг барча бошқа соҳаларига катта таъсир кўрсатишга қодир бўлган ижтимоий ҳодисадир. Бундан ташқари, алоҳида олинган кишиларнинг ҳам, жамият ижтимоий-сиёсий бирлашмаларининг ҳам хулқ- атвори ва фаолиятларининг характери кўп жиҳатдан сиёсий онгнинг шаклланиш ва ривожланиш даражасига боғлиқдир. Шунинг учун ҳам ижтимоий жараёнларни сиёсий бошқариш амалиётида, ҳам жамиятнинг, ҳам уни ташкил этувчи индивидлар, ижтимоий гуруҳлар, қатламларнинг сиёсий онги ҳолатини ҳисобга олиш ўта муҳимдир. Бу ўринда ҳокимиятлар, сиёсий партиялар ижтимоий-сиёсий мувозанатни сақлаб туришга имкон берадиган,

давлатнинг ижтимоий тараққиёти эҳтиёжларини тўла ифода этадиган сиёсий онгни шакллантириш ва ривожлантиришга интилишлари зарур. Сиёсий онг кўпинча сиёсий ҳокимият тўғрисидаги тасаввурлар йигиндисидан иборат бўлади, онгсиз, тасаввурларсиз кишилик жамияти бўлмаганидек, сиёсий онгсиз, тасаввурларсиз ҳеч қандай сиёсий соҳанинг бўлиши ҳам мумкин эмас. Сиёсий онг — бу гуруҳий характерга эга бўлган онгдир. Ҳар бир киши маълум ижтимоий гуруҳ, табақанинг аъзоси, бирорта миллатнинг вакили, бирор давлатнинг фуқароси ҳисобланади. Мана шу мансублик кишилар сиёсий онгининг мазмунини белгилайди . Бошқача қилиб айтганда, сиёсий онг кишилар томонидан ўзларининг бирон-бир гуруҳга мансуб эканликларини англаш асосида шаклланади. Гуруҳга мансублик эса ўз навбатида киишларда муайян сиёсий позицияга эгалик ҳиссини туғдиради. Сиёсий о н г нафақат гуруҳий, балки индивидуал хара кт ерга ҳам эгадир. У аниқ тарихий шарт-шароитнинг, муайян омиллар таъсири д а ҳам бўлади. Сиёсий онг — муайян ижтимоий гуруҳлар, қатламларнинг сиёсий институтларда иштироки, унга муносабатини ўзаро манфаатлар уйғунлиги даражасида акс эттирувчи ва уни таъминлаб берувчи омил ҳамдир. ? Сиёсий онгнинг пайдо бўлиши қандай омилларга боғлиқ? Сиёсий онгнинг шаклланиши ва ривожланишига қуйидаги манбалар асосий омил бўлиб хизмат қилади. Биринчи манба — инсоннинг оилавий муҳитидир. Сиёсий ғоялар ва хиссиётлар унга оиладаги тарбия орқали берилади. Бунга тўғри келувчи ижтимоий-руҳий қарашлар — сиёсий онгнинг пойдеворини барпо этади. Унинг негизида эса фуқаро шахси шаклланади. Иккинчи манба — бу кенг маънодаги ахборотдир. У инсонга хам муомала орқали, ҳам оммавий ахборот воситалари (телевидение, радио, матбуот) орқали "кириб" боради. Учинчи манба — бу индивиднинг шахсий тажрибасидир. Бу шахсий тажриба олинган били мни рад қилади ёки тасдиқлайди. Бироқ у ҳар қандай

ҳолатда ҳам сиёсий онгнинг шаклланиши ва ривожланиши жараёнига муҳим таъсир кўрсатади. Юқорида қайд этилган манбалар инсонга сиёсат дунёсини таҳлил этишга ва унга нисбатан муносабатини белгилаб олишга имкон берувчи билимлар йиғиндисини ташкил этади. Бунда оилада олинган билимлар турли авлодлар томонидан тўпланган сиёсий тажриба, қарашлар, анъаналар қадриятларни сиёсий ҳаётда акс этиши, уни қўллаш орқали ҳам намоён бўлади. Ахборот хақиқий ҳам, ёки ёлғон ҳам бўлиши мумкин. Инсоннинг ҳаётий тажрибаси ҳам унинг бошидан кечирилган бойлиги бўлатуриб типик бўла олмаслиги ва сиёсий воқеликни акс эттира олмаслиги ҳам мумкин. Ҳар қандай шароитда ҳам инсоннинг ўзи бу омилларни кўпроқ ёки озроқ даражада равшан бўлган ва маънавий жиҳатдан тузилган сиёсий тизим ўзгартиради. Кўп кишиларда бу жараён стихияли тарзда, тасодифан ва мавҳум равишда содир бўлади. Бундан ташқари кўп кишилар уларга ўргатган, ёки бошқа ташқи манбалардан бўлган сиёсий мўлжалга қаратилган фикр-мулоҳазаларни қайтаришга мойил бўладилар. Кишиларнинг сиёсий муаммоларни англаши сиёсат дунёси ҳақидаги тасаввурлари, қизиқишлари билан чамбарчас боғлиқдир. Масалан, оғир аҳволда қолган корхона ишчиси ишдан бўшатишни кўзда тутмайдиган қарорларни яхши қарорлардир, деб ҳисоблайди. Бошқараётган ягона партиянинг фаоли, агар ҳокимиятга мухолифат келса, мамлакатда иқтисодий вазият ёмонлашади, деб ўйлайди. Соғлом амалий мухолифат билан носоғлом мухолифатнинг фарқини ҳисобга ҳам олмайди. Агар бирор сиёсий арбоб коррупцияда айбланса, уни ўзининг сиёсий мавқеига боғланган ҳодда айбдор, деб ҳисоблайди. Демак, воқелик ўзидан-ўзи сиёсий онг орқали баҳоланмайди. Унинг қабул қилиниши кишиларнинг аввалги эътиқодлари ва манфаатларига ҳам боғликдир. Сиёсий онг якка холда эмас, балки ижтимоий онгнинг бошқа шакллари: иқтисодий қарашлар, фалсафий таълимотлар, ҳуқуқий назариялар

ва меъёрлар, ахлоқий, эстетик қадриятлар билан ўзаро боғлиқ ва биргаликда ҳаракат қилади. Кўп сиёсий таълимотлар ва қадриятлар сиёсий онгиинг маҳсули бўла туриб, ҳозирги жамиятда ғоявий аҳамиятга эгадир. Улар фақат кишиларнинг сиёсий маданиятини юксалтириш учунгина эмас, балки инсониятнинг маънавий, маърифий, маданий тараққиёти учун ҳам жуда муҳимдир. Шу билан бирга, айрим давлатлар ва улардаги бирлашмалар, ижтимоий гурухлар, миллатлар, партияларнинг сиёсий фаолияти жараёнида сиёсий онгнинг тўғри келмай қолиши, унинг тинч, маданий, муроса характерда бўлиши ўта муҳимдир. Сиёсий онг ижтимоий онгнинг бошқа шакллари каби бир қатор функцияларни бажаради. Бу функцияларга қуйидагилар киради: 1. Сиёсий ҳаёт тўғрисида билиш — ахборот бериш. Кишилар эртами ёки кечми, хохлайдими ёки йўқми, аммо муқаррар равишда сиёсат дунёсига дуч келади. Улар бу соҳа билан шуғулланишни хохламасаларда сиёсат улар билан барибир "шуғулланади". У кишиларнинг ҳаётига ва тақдирига давлат, партиялар ва бошқа жамоат ташкилотлари орқали таъсир кўрсатади. Сиёсат кишиларга сиёсий ахборот кўринишида "кириб" боради. Ҳозирги ҳаётнинг механизмлари шундайки, ки-шилар доимо бирор йўлни, шу жумладан, сиёсий йўлни танлаб олишга эҳтиёж сезадилар. Бу уларни сиёсат дунёсини билишга, сиёсий ахборотларни эгаллашга ундайди. Сиёсий онг кишиларга сиёсий билимлар ва ахбо-ротларни ўзлаштиришга, ижтимоий-сиёсий ҳаётда ўз ўрнини белгилашга ва уни тўғри мўлжални олишга ёрдам беради. 2. Сиёсий баҳолаш. Сиёсий онг социал сиёсий воқеликни нафақат билади, изохлайди, балки уни баҳолайди. Кишилар у ёки бу сиёсий ҳодисалар, воқеаларни англаш жараёнида уларга ўз муносабатларини билдирадилар. Ўзлари учун муайян хулосаларни чиқарадилар. Айнан сиёсий воқеликнн баҳолаш асосида кишилар ўзларининг сиёсий қарашларини, эътиқодларини, позицияларни, қизиқишларини шакллантирадилар.

З.Сиёсий-ижтимоий йўналтириш. Сиёсий онг кишиларга ўзларларини жамият вa давлат олдида нафақат бурчларга, мажбуриятларга, балки муайян ҳуқуқлар,эркинликлар ва сиёсий манфаатларга эга бўлган фуқаролар эканликларини англашга ёрдам беради. Ўз навбатида фуқаролик ўзини-ўзи идрок этиш, кишиларни социал воқеликни бўш, бир томонлама англашдан ижтимоий-сиёсий ҳаётда аниқ ва фаол иштирок этишга ундайди. Бу билан сиёсий онг ўзининг йўналтирувчилик функцияси орқали кишиларнинг аниқ сиёсий хулқ-атворини ўзларининг социал сиёсий манфаатларини ҳимоя қилишлари учун ижтимоий ҳаётда иштирок этишлари, сиёсий партияларга, жамоат ташкилотлари ва бошқа сиёсий уюшмаларга ўзларининг ҳам фикрлари билан бирлашишлари зарурлигини уйғотади. 4. Сиёсий ҳаёт ва ма н фаатларни тартибга солиш . Сиёсий онг воқеликни идрок этиш асосида ҳамда унинг томонидан ишлаб чиқилган сиёсий ғоялар, меъёрлар, тасаввурлар ва эътиқодлар негизида кишиларнинг сиёсий ижтимоий хулқ-атворларини, фаолиятини тартибга солади. Сиёсий онгнинг тартибга солиш функциясига эҳтиёж жамият тараққиётининг кескин бурилиш босқичларида, инқирозли даврларида мислсиз ортади. Айнан сиёсий тизимнинг самарадорлиги, воқеаларнинг ривожланиш йўли, ижтимоий-сиёсий ўзгариш-ларнинг йўналтирилганлиги жамият кенг қатламларининг сиёсий онгига, "юқоридагилар"нинг сиёсий кўрсатмаларига боғлиқ бўлади. Шундай қилиб, сиёсий онг социал субъектлар (индивидлар, гуруҳлар, синфлар, ижтимоий бирликлар)нинг ижтимоий ҳаётнинг сиёсий соҳаси ҳақидаги билимлари, тасаввурлари ва баҳолашларининг йиғиндисидан иборатдир. У бир қатор функцияларни билиш, баҳолаш, йўналтириш, тартибга солиш каби функцияларни бажариш билан жамият ҳаётида муҳим роль ўйнайди, уни ҳаракатга келтиради, ўзгартиради Сиёсий онг — мураккаб ва кўп қиррали ҳодиса. У турли-туман даражалар ва шаклларда, аввало, махсус ва оммавий сиёсий онг шаклларида мавжуд бўлади.

Махсус сиёсий онг — бу қоида бўйича, мафкуравий жиҳатдан бир хил бўлган онгдир. Дастлаб у кам сонли кишиларнинг мулки ҳисобланади. Унинг ташувчилари — сиёсий партиялар ва бошқа сиёсий ташкилотлар ва бирлашмалардир. Улар муайян йўналиш бўйича оммавий онгни шакллантириш ва ривожлантиришга қаратилган мақсадга мувофиқ фаолият зарурлигини белгилайди. Махсус сиёсий онгда бош масала — ижтимоий гуруҳдир, қатламларнинг оддий вакиллари онгига муайян кўрсатмаларни, қоидаларни ишлаб чиқиш, ривожлантириш ва жорий этишдир. Оммавий сиёсии онг жамият эҳ тиё жларининг даражаси ва мазмунини бевосита ифода этади. У сиёсий воқелик ҳақидаги жамият билимларининг характерини ҳам акс эттиради. Бундай билимлар, бир томондан, турли мафкуралар томонидан ишлаб чиқилади ва сиёсий онгда мустаҳкамланади. Иккинчи томондан эса ушбу билимлар ижтимоий гуруҳларнинг амалий фаолияти томонидан қўлга киритилади. Оммавий сиёсий онг аниқ-тарихий ва ўзгарувчан характерга эга. У тез- тез қў т арилиш ва пасайиш даврларини ўз бошидан кечиради. Унга кўплаб омиллар: мамлакатдаги сиёсий ҳолатлар, сиёсий тизим, режим, у ёки бу партияларнинг сиёсий йўли ва тактик-стратегик фаолияти, турли ижтимоий алғов-далғовлар, муайян тарихий вазиятнинг мазмуни ва бошқалар таъсир ўтказиб туради. Махсус сиёсий онг ва оммавий сиёсий онг ўзаро чамбарчас боғлангандир. Реал ҳаётда улар ўртасидаги алоқалариинг турли вариантлари бўлиши мумкин. Айрим вақтларда муайян сиёсий партия томонидан назарий ва амалий ҳаётга сингдирилган қоидалар, урф-одатлар жамиятнинг сиёсий онгида узоқ вақтгача асорат сифатида сақланиб қолиши мумкин. Бу холни кўплаб сиёсий арбоблар, донишмандлар таъкидлаганлар. Тескари вазият ҳам бўлиши мумкин: оммавий сиёсий онгда у ёки бу сиёсий ҳаракатнинг, қандайдир сиёсий қарорни қабул қилишнинг зарурлиги

эътироф этилади, махсус онг эса бунга тайёр эмас. Масалан, мамлакатда кўп партиявийликнинг зарурлиги ҳақидаги ғоя жамиятда оддийдек ўз тасдиғини топган бўлса ҳам, керак бўлган ташаббус ҳукмрон партия, давлат томонидан анча кечикиб қабул қилиниши мумкин. Ўз-ўзидан яққол кўриниб турибдики, жамиятнинг конструктив ва барқарор ижтимоий-сиёсий тараққиёти учун махсус ва оммавий сиёсий онгнинг ўзаро ҳаракати жуда муҳим. Уларнинг кишилар ва жамиятнинг, уни ташкил этувчи ижтимоий гуруҳларнинг ички дунёсидаги, кайфиятидаги ўзгартиришларга биргаликдаги аниқ ва ўз вақтидаги реакцияси, жавоби бундан ҳам муҳимроқ. Сиёсий онг назарий ва эмпирик даража ва шакл-ларга ажралади. Назарий сиёсий онг — бу сиёсий характерга эга бўлган турли турдаги ғоялар, ко н цепциялар, қарашлардир. Унинг белгилари: — яхлитлик; — системаланганлик; башорат қилишга қобилияти билан боғлиқ. Назарий сиёсий онгнинг ҳусусияти — унинг иқгисодий, ҳуқуқий, ҳарбий-стратегик ва бошқа реаллик билан чамбарчас боғлиқлигидир. Сиёсий онгнинг ушбу шакли сиёсий назарияларнинг керакли сиёсий дастурлар, декларациялар ва доктриналар бўлиб шаклланганлиги билан ҳам фарқ қилади. Амалиётда жорий этиладиган ушбу дастурлар, дек-ларациялар ва доктриналар сиёсий онгни сиёсатнинг етакчи элементи сифатида мустаҳкамлаб қўядилар. Сиёсий муносабатлар ва сиёсий институтлар, таш- килотлар ва муассасаларнинг характери ўз навбатида бу элементга боғлиқ бўлади. Назарий онг даражаси ва шаклида сиёсатни англаш қуйидагиларни: а) унинг муҳим мақсадлари ва ҳам фундаментал (стратегик), ҳам кундалик (тактик) вазифаларни қўйиш ва ҳал этишга; б) уларга эришишнинг воситалари ва усулларини аниклашга;

в) долзарб муаммоларни ҳал қилишда ташкилий-сиёсий жиҳатдан таъмин этишнинг йўналишлари ва йўлларини аниклаб олишга; г) сиёсий қарорлар ва мақсадли дастурларнинг бажарилиши устидан социал назоратга концептуал ёндашувларни ишлаб чиқишга; д) амалий тажрибани ҳисобга олган ҳолда сиёсатга тузатишлар киритишга имкон беради. Эмпирик сиёсий онг — бу бевосита амалиётга, сиёсий жараёнда алохида кишиларнинг, майда ва йирик социал бирликларнинг фаол иштирок этишларига а сосланган сиёсий онг даражаси ва шаклидир. У назарий сиёсий онгнинг замини бўлиб хизмат қилади. Эмпирик сиёсий онг- сиёсий воқеликни ҳиссиётлар, тасаввурлар, иллюзиялар, кечинмалар шаклида акс эттиради. У, биринчидан, оммада сиёсат ва сиёсий арбобларга нисбатан жамоатчилик фикрини шакллантириш учун озуқа бўлиб хизмат қилади. Иккинчидан, жамият сиёсий маданиятининг маънавий негизи бўлиб хизмат қилади. Сиёсий онг «ижтимоий-сиёсий онг» ва оддий (кундалик) онг даража ва шаклига ҳам ажралади. Ижтимоий-сиёсий онг- бу расмий сиёсатда ишлаб чиқиладиган, а с осланадиган, амалга ошириладиган ва сиёсий муносабатлар тартибига солинадиган сиёсий онг даражасидир. Унинг ташувчилари давлат, сиёсий институтлардир. Бу инст и тутлар сиёсий муносабатларни турли қонун лойихалари, дастурлар, қарорлар, конституция ва уларнинг моддаларига тузатишлар ва бошқаларни ишлаб чиқиш, қабул қилиш, ҳаётда тадбиқ этиш йўли билан тартибга солади. Бу онг даражасининг энг муҳим белгиси- турли сиёсий кучларнинг умумий манфаатларини ифода этишга интилишидир. Бу даражада мавжуд сиёсий тартиблар ва бошқариш пиринциплари изчиллик, қатъиятлилик билан ҳимоя қилинади, жамоатчилик фикрининг давлат институтлари олиб бораётган сиёсатга мослаштирилиши содир бўлади.

Сиёсий онг учун сиёсий воқеликни оқилона прагматик услубда идрок этиш –ҳокимиятни идора этиш, ушлаб туриш жараёнида муваффаққиятга эришишни мўлжаллаш ҳам характерли хусусиятдир. Кундалик сиёсий онг- бу ижтимоий қатлам ёки кишилар гурухларнинг кундалик ҳаётида бевосита пайдо бўладиган сиёсий ҳаёт тўғрисидаги илк, содда тассавурлар йиғиндиси. У мазмунига кўра кўп жихатдан эмприк онгга ўхшашдир. Лекин, кундалик онг эмпирик онгдан фарқ қилади. У муайян ғоявий ва назарий элементларга эга. Кундалик онгга равшан кўзга ташланадиган социал- рухий белгилар: зиддиятликка, ўзгарувчанлик, тизимга кўрмаганлик, ҳиссиёт, кайфият, эҳтирослар хосдир. Бу унга ўзига хос динамиклик (тез ўзгарувчанлик) сиёсий вазиятнинг ўзгаришини аниқ ҳис этишни бахшида этади. Сиёсий онгнинг оддий даражаси рационаллик ва эмоц и оналликнинг, жонли ҳаёт тажрибаси ва анъаналарининг, дақиқалик кайфият ва барқарор стереотипларининг ўзаро боғлиқлиги билан фарқланади. Шунинг учун ҳам у беқарор, ҳиссиёт ва бевосита тажрибанинг ўзгаришига боғлиқ тебранишлар маҳкум этилди. Шундай қилиб, сиёсий онг мураккаб ва кўп қиррали ҳодиса. У нафақат сиёсий воқеликни акс эттиради, балки уни ижод қилади, ўзгартиради. Сиёсий онг инсонда муайян ижтимоий-сиёсий, иқтисодий, маънавий- маърифий шарт-шароитлар, тарихий тажриба, миллий қадириятлар, сиёсий ҳаётни идрок этишга қаратилган урф-одат, анъаналар негизида шаклланади. Бундай шарт-шароитлар мавжуд бўлмас экан, инсонда сиёсий онг шаклланмайди. У сиёсатнинг объектлигича қолаверади. Сиёсий онгнинг шаклланиши- мураккаб жараён. Бу аввало, ижтимоий-сиёсий шарт-шароит дем ок ратик сиёсий тартиботнинг мавжудлигига боғлиқ. Жамиятда бундай муносабатлар мавжуд бўлмаса, мустахкамланиб борилмаса инсонда дем ок ратик, юксак сиёсий онг шаклланмайди. Жамиятда мавжуд бўлган авторитар, маъмурий-буйруқбозлик сиёсий тизими эса инсон сиёсий онгининг шаклланишига имкон бермайди. Аксинча бу тизим инсонни

кулликка махкум этади, уни ҳокимиятдан бегоналаштиради, биқиқлик, бефарқлигини туғдиради, бошқарув аппаратларини халқдан узоқлаштиради. Жамиятда демо к ратик сиёсий тизимнинг мавжудлиги ва унинг мустахкамланиб бориши-инсонда сиёсий онг шаклланишининг ҳал қилувчи шартидаир. Бундай сиёсий тизим инсон сиёсий онги ва фаолиятининг ривожланишига кенг имкониятлар яратади, уни ра ғ барлантиради. Жамият сиёсий тизими қанчалик демо к ратик бўлса, инсон сиёсий ҳаётда шунчалик фаол иштирок этади. Сиёсий онгнинг шаклланиши жамиятда фақат демо к ратик сиёсий тизимнинг мавжудлиги билан белгиланиб қолмайди. У жамият иқтисодиётининг тараққий этиб бориши даражасига, халқнинг моддий фаровонлигига кўп жихатдан боғлиқдир. Жамият иқтисодиётнинг юқори даражада тараққий этиши фуқаролик жамиятининг билимдон, малакали, касбий тайёргарликка эга бўлган бошқарув кадрлари корпусининг шаклланиши учун зарур база бўлиб хизмат қилади. Демокра т ия негизида самарали бошқариш учун зарур бўлган умумтаълим ва касб тайёргарлигининг юқори даражасига эришиш мумкин. Давлат хизмати, сиёсий фаолиятга тезда бой бўлиб кетиш мақсадида шахсий манфаатларини қондиришнинг воситаси сифатида қараш бошқариш тизими учун оғир оқибатлар келтириб чиқаради. Иқтисодиётнинг тараққий этиши, халқнинг фаровонлигига эришуви- сиёсий онг шаклланишининг асосий шартларидан биридир. Жамият қанчалик иқтисодий жихатдан тараққий этиб борса, у идора қилишнинг демократик шаклларига шунчалик очиқ бўлади. Халқ қанчалик бой ва бадавлат, фаровон яшаса, у шунчалик демократияни қўллаб қувватлайди ва химоя қилади. Сиёсий онгнинг шаклланиши жамиятнинг маънавий, маърифий ривожланишига кўп жихатдан боғлиқдир. Сабаби, маънавий, маърифий тараққий этмаган жамият хеч қачон инсонни сиёсат субъекти сифатида шакллантира олмайди. Бундай жамият ва унинг фуқаролари сиёсий

манипуляция-фирибгарликнинг объекти бўлиб қолаверади. Маънавий қашшоқ, саводсиз бўлган инсон жамият англаган сиёсатдан ташқарида бўлади. У сиёсий харакатларнинг субъекти эмас, балки объекти бўлиб қолади. Тарихий тажриба шуни кўрсатадики, жамиятнинг маънавий, маърифий сохаси инсоннинг маълумотлилик даражаси қанчалик юқори бўлса у шунчалик сиёсий билимдон бўлади. Энг асосийси, демократик йўл, кўрсатмалар, хатти-харакатларга мойиллик бўлади. Хусусан, мукаммал таълим инсоннинг сиёсий дунёқарашини кенгайтиради, сабр тоқатли, мехр оқибатли бўлишига ёрдам беради, экстремистик ғояларга алоқадор бўлишдан сақлайди, сайлов компаниялари даврида унинг одил ва оқилона йўлини танлаш қобилиятини оширади. Юқори маълумотга эга бўлган шахс хукуматнинг қарорларини, кўрсатмаларини яхши англайди, сиёсий хабарларни чуқур билади, кенг доирадаги масалалар бўйича ўзининг мустақил фикрига эга бўлади. Инсон қанчалик маълумотли бўлса унинг сиёсий бахс-мунозараларида иштирок этиш эхтимоли шунчалик юқори бўлади. У ўзини кичик бир мурувват эмас, балки хукуматнинг фаол субъекти ва унга таъсир кўрсатишига қодир инсон, деб хисоблайди. Индивид қанчалик маълумотли бўлса, у муайян жамият ташкилотларининг фаол аъзоси бўлиши, ўзини ўраб турган ижтимоий-сиёсий мухитга ишонч билдириши эхтимоли шунчалик юқори бўлади. Шундай қилиб, сиёсий онг муайян ижтимоий-сиёсий иқтисодий, маънавий-маърифий омиллар, шарт-шароитлар негизида шаклланади. Бу омиллар инсон сиёсий фаолиятининг ривожланишига, унинг сиёсий субъекти сифатидаги потенциал фазилатларининг очилишига ёрдам беради. 3 . Сиёсий маданиятнинг даражалари, моделлари ва турлари Сиёсий мадания т - жамият сиёсий тизимининг энг мухим элементларидан бири сифатида мухим ўринга эга. Жамиятда сиёсий маданиятнинг нечоғлик ривожланганлик даражасига қараб унинг сиёсий тизими қанчалик мукаммал ташкил қилинганлигига бахо

бериши мумкин. Сиёсий маданият фуқароларнинг сиёсий жихатдан лаёқатлилик даражасини ифода этиб, жамиятда сиёсий ва давлат институтларининг шаклланиши, фаолият кўрсатишига, шунингдек, давлат ва жамият ўртасидаги муносабатларнинг ташкил қилиниши жараёнига хал қилувчи, таъсир ўтказувчи омил сифатида намоён бўлади. Сиёсий маданият ўзининг мазкур жихатлари билан мамлакатда сиёсий барқарорликни сақлаш, мустахкамлаш, жамиятни демократиялаштириш, сиёсий, ижтимоий ва иқтисодий ислохотларни амалга ошириш жараёнида, ахолини маънавий жихатдан юксалтиришда мухим восита бўлиб хизмат қилади. Сиёсий маданият умуммиллий маданиятнинг ўзига хос, шу билан биргаликда ажралмас қисми хисобланади. Сиёсий маданият, аввалам бор, катта ва кичик ижтимоий гурухларнинг, умуман инсониятнинг тарихий тараққиёти жараёнида олган сиёсий тажрибасидир. Сиёсий маданият бир жойда қотиб турмайди, у доимо ўсишда, ўзгаришда бўлади. Айни бир пайтда сиёсий маданият бўш жойда ўз-ўзидан пайдо бўлиб хам қолмайди. Сиёсий маданиятнинг шаклланишига таъсир қилувчи кўплаб омиллар бор. Сиёсий маданият тушунчаси қачон пайдо бўлган, унинг мохияти нималарда ўзининг аниқроқ ифодасини топади? Инсонларнинг бевосита маънавий хаёти, қадриятлари, дунёқараши, урф-одатлари билан боғлиқ холда намоён бўлувчи сиёсий ходиса бўлган сиёсий маданият сиёсатнинг ўзи каби узоқ тарихга эгадир. Сиёсий маданият тушунчаси у ёки бу тарзда қадимги мутафаккирлар томонидан хам маълум даражада талқин қилинган. Сиёсат оламининг буюк донишмандлари бўлмиш Конфуций, Арасту, Афлотун, Абу Наср Фаробий, Юсуф Хос Хожиб, Макиавелли ва бошқаларни бунга мисол қилиб келтириш мумкин. «Сиёсий маданият» терминининг ўзи эса анча кейинроқ пайдо бўлди. Уни илмий муомалага XVIII асрда немис файласуфи ва маърифатпарвари И.Гердер олиб кирган деган қараш мавжуд.

Эмпирик асосга эга бўлган сиёсий маданият тўғрисидаги илмий концепциялар эса ғарбда XX асрнинг ўрталарига келибгина шакллана бошлади. Бунда йирик халқаро тадқиқотчилар бўлган Г.Алмонд, Х.Файер, С.Верба, А.Липсет, М.Дюверже, У.Разенбаум, Г.Пауелл, Л.Пай кабиларнинг хиссалари бор. Масалан, хозирги замон политологиясида «сиёсий маданият» тушунчасини ишлатган Америкалик назариётчи Х.Файернинг 1956 йилда босилиб чиққан «Европанинг буюк давлатлари бошқарув тизими» номли китоби сиёсий маданиятнинг мохиятини англаш йўлида қўйилган мухим қадамлардан бўлган бўлса, ундан сал кейинроқ Г.Алмонд ва С.Верба беш мамлакат АҚШ, Буюк Британия, Германия, Мексика ва Италия сиёсий жараёнларини тадқиқ қилиш асосида ўзларининг «Фуқаролик маданияти» (1963) номли мактабни эълон қилди. Л.Пай билан С.Верба ўнта мамлакат жамияти сиёсий маданиятини ўрганиши асосида «Сиёсий маданият ва сиёсий тадқиқот» (1965) номли асарини чоп эттирдилар. Бу илмий иш сиёсий маданиятнинг хозирги замон концепциясининг шаклланишига мухим туртки бўлди хамда сиёсий маданият назариясининг келажакдаги тараққиётига маълум даражада замин тайёрлаб берди. Сиёсий маданият тушунчасини талқин қилишда турлича ёндошувлар мавжуд. Бу табиий хол албатта, лекин уларнинг барчасини бир-бирига боғлаб турувчи умумий жихат хам мавжуд. Бу сиёсий маданиятнинг жамият сиёсий- ижтимоий жамиятлари, сиёсий институтлари билан бевосита узвийлиги, унга бўлган муносабат холатидир. ? Сиёсий маданиятни шакллантириш воситалари нима? Сиёсий маданиятнинг хозирги вақтда илмий муомалада мавжуд бўлган қуйидаги талқинларни келтириб ўтиш мумкин: -сиёсий маданият бу –ўзига асосий маърифатни, асосий онглиликни хамда ижтимоий сиёсий фаолиятини хам қамраб олган шахс ва ижтимоий бирликнинг маданиятидир;

-сиёсий маданият бу- ўз ичида ижтимоий сиёсий институтлар ва сиёсий жараёнлар билан бевосита алоқадор бўлган элементларни қамраб олган жамият маънавий маданиятининг бир қисмидур; -сиёсий маданият- конкрет ижтимоий бирлик ёки шахсга тегишли бўлган сиёсий онг ва сиёсий хулқ атвор стереотиплари йиғиндисидир; Асосланган сиёсий онг даражаси ва шаклидир. У назарий сиёсий онгнинг замини бўлиб хизмат қилади. Эмпирик сиёсий онг- сиёсий воқеликни ҳиссиётлар, тасаввурлар, иллюзиялар, кечинмалар шаклида акс эттиради. У, биринчидан, оммада сиёсат ва сиёсий арбобларга нисбатан жамоатчилик фикрини шакллантириш учун озуқа бўлиб хизмат қилади. Иккинчидан, жамият сиёсий маданиятининг маънавий негизи бўлиб хизмат қилади. Сиёсий онг «ижтимоий-сиёсий онг» ва оддий (кундалик) онг даража ва шаклига ҳам ажиралади. Ижтимоий-сиёсий онг- бу расмий сиёсатда ишлаб чиқиладиган, саосланадиган, амалга ошириладиган ва сиёсий муносабатлар тартибига солинадиган сиёсий онг даражасидир. Унинг ташувчилари давлат, сиёсий институтлардир. Бу инстетутлар сиёсий муносабатларни турли қонун лойихалари, дастурлар, қарорлар, конституция ва уларнинг моддаларига тузатишлар ва бошқаларни ишлаб чиқиш, қабул қилиш, ҳаётда тадбиқ этиш йўли билан тартибга солади. Бу онг даражасининг энг муҳим белгиси- турли сиёсий кучларнинг уммумий манфаатларини ифода этишга интилишидир. Бу даражада мавжуд сиёсий тартиблар ва бошқариш пиринциплари изчиллик, қатъиятлилик билан ҳимоя қилинади, жамоатчилик фикрининг давлат институтлари олиб бораётган сиёсатга мослаштирилиши содир бўлади. Сиёсий онг учун сиёсий воқеликни оқилона прагматик услубда идрок этиш –ҳокимиятни идора этиш, ушлаб туриш жараёнида муваффаққиятга эришишни мўлжаллаш ҳам характерли хусусиятдир.

Кундалик сиёсий онг- бу ижтимоий қатлам ёки кишилар гурухларнинг кундалик ҳаётида бевосита пайдо бўладиган сиёсий ҳаёт тўғрисидаги илк, содда тассавурлар йиғиндиси. У мазмунига кўра кўп жихатдан эмприк онгга ўхшашдир. Лекин, кундалик онг эмпирик онгдан фарқ қилади. У муайян ғоявий ва назарий элементларга эга. Кундалик онгга равшан кўзга ташланадиган социал- рухий белгилар: зиддиятликка, ўзгарувчанлик, тизимга кўрмаганлик, ҳиссиёт, кайфият, эҳтирослар хосдир. Бу унга ўзига хос динамиклик (тез ўзгарувчанлик) сиёсий вазиятнинг ўзгаришини аниқ ҳис этишни бахшида этади. Сиёсий онгнинг оддий даражаси рационаллик ва эмоцоналликнинг, жонли ҳаёт тажрибаси ва анъаналарининг, дақиқалик кайфият ва барқарор стереотипларининг ўзаро боғлиқлиги билан фарқланади. Шунинг учун ҳам у беқарор, ҳиссаиёт ва бевосита тажрибанинг ўзгаришига боғлиқ тебранишлар маҳкум этилди. Шундай қилиб, сиёсий онг мураккаб ва кўп қиррали ҳодиса. У нафақат сиёсий воқеликни акс эттиради, балки уни ижод қилади, ўзгартиради. Сиёсий онг шаклланишининг асосий омиллари Сиёсий онг инсонда муайяан ижтимоий-сиёсий, иқтисодий, маънавий-маърифий шарт- шароитлар, тарихий тажриба, миллий қадириятлар, сиёсий ҳаётни идрок этишга қаратилган урф-одат, анъаналар негизида шаклланади. Бундай шарт- шароитлар мавжуд бўлмас экан, инсонда сиёсий онг шаклланмайди. У сиёсатнинг объектлигича қолаверади. Сиёсий онгнинг шаклланиши- мураккаб жараён. Бу аввало, ижтимоий-сиёсий шарт-шароит-демагратик сиёсий тартиботни нг мавжудлигига боғлиқ. Жамиятда бундай муносабатлар мавжуд бўлмаса, мустахкамланиб борилмаса инсонда демагратик, юксак сиёсий онг шаклланмайди. Жамиятда мавжуд бўлган авторитар, маъмурий-буйруқбозлик сиёсий тизими эса инсон сиёсий онгининг шаклланишига имкон бермайди. Аксинча бу тизим инсонни кулликка махкум этади, уни ҳокимиятдан бегоналаштиради, биқиқлик,

бефарқлигини туғдиради, бошқарув аппаратларини халқдан узоқлаштиради. Жамиятда демогратик сиёсий тизимнинг мавжудлиги ва унинг мустахкамланиб бориши-инсонда сиёсий онг шаклланишининг ҳал қилувчи шартидаир. Бундай сиёсий тизим инсон сиёсий онгги ва фаолиятининг ривожланишига кенг имкониятлар яратади, уни ра.барлантиради. Жамият сиёсий тизими қанчалик демогратик бўлса, инсон сиёсий ҳаётда шунчалик фаол иштирок этади. Сиёсий онгнинг шаклланиши жамиятда фақат демогратик сиёсий тизимнинг мавжудлиги билан белгиланиб қолмайди. У жамият иқтисодиётининг тараққий этиб бориши даражасига, халқнинг моддий фаровонлигига кўп жихатдан боғлиқдир. Жамият иқтисодиётнинг юқори даражада тараққий этиши фуқаролик жамиятининг билимдон, малакали, касбий тайёргарликка эга бўлган бошқарув кадрлари корпусининг шаклланиши учун зарур база бўлиб хизмат қилади. Демокрация негизида самарали бошқариш учун зарур бўлган умумтаълим ва касб тайёргарлигининг юқори даражасига эришиш мумкин. Давлат хизмати, сиёсий фаолиятга тезда бой бўлиб кетиш мақсадида шахсий манфаатларини қондиришнинг воситаси сифатида қараш бошқариши тизими учун оғир оқибатлар келтириб чиқаради. Иқтисодиётнинг тараққий этиши, халқнинг фаровонлигига эришуви- сиёсий онг шаклланишининг асосий шартларидан биридир. Жамият қанчалик иқтисодий жихатдан тараққий этиб борса, у идора қилишнинг демократик шаклларига шунчалик очиқ бўлади. Халқ қанчалик бой ва бадавлат, фаровон яшаса, у шунчалик демократияни қўллаб қувватлайди ва химоя қилади. Сиёсий онгнинг шаклланиши жамиятнинг маънавий, маърифий ривожланишига кўп жихатдан боғлиқдир. Сабаби, маънавий, маърифий тараққий этмаган жамият хеч қачон инсонни сиёсат субъекти сифатида шакллантира олмайди. Бундай жамият ва унинг фуқаролари сиёсий манипуляция-фирибгарликнинг объекти бўлиб қолаверади. Маънавий

қашшоқ, саводсиз бўлган инсон жамият англаган сиёсатдан ташқарида бўлади. У сиёсий харакатларнинг субъекти эмас, балки объекти бўлиб қолади. Тарихий тажриба шуни кўрсатадики, жамиятнинг маънавий, маърифий сохаси инсоннинг маълумотлилик даражаси қанчалик юқори бўлса у шунчалик сиёсий билимдон бўлади. Энг асосийси, демократик йўл, кўрсатмалар, хатти-харакатларга мойиллик бўлади. Хусусан, мукаммал таълим инсоннинг сиёсий дунёқарашини кенгайтиради, сабр тоқатли, мехр оқибатли бўлишига ёрдам беради, экстремистик ғояларга алоқадор бўлишдан сақлайди, сайлов компаниялари даврида унинг одил ва оқилона йўлини танлаш қобилиятини оширади. Юқори маълумотга эга бўлган шахс хукуматнинг қарорларини, кўрсатмаларини яхши англайди, сиёсий хабарларни чуқур билади, кенг доирадаги масалалар бўйича ўзининг мустақил фикрига эга бўлади. Инсон қанчалик маълумотли бўлса унинг сиёсий бахс-мунозараларида иштирок этиш эхтимоли шунчалик юқори бўлади. У ўзини кичик бир мурувват эмас, балки хукуматнинг фаол субъекти ва унга таъсир кўрсатишига қодир инсон, деб хисоблайди. Индивид қанчалик маълумотли бўлса, у муайян жамият ташкилотларининг фаол аъзоси бўлиши, ўзини ўраб турган ижтимоий-сиёсий мухитга ишонч билдириши эхтимоли шунчалик юқори бўлади. Шундай қилиб, сиёсий онг муайян ижтимоий-сиёсий иқтисодий, маънавий-маърифий омиллар, шарт-шароитлар негизида шаклланади. Бу омиллар инсон сиёсий фаолиятининг ривожланишига, унинг сиёсий субъекти сифатидаги потенциал фазилатларининг очилишига ёрдам беради. Сиёсий маданият ва унинг тузилиши Сиёсий мадания- жамият сиёсий тизимининг энг мухим элементларидан бири сифатида политологияда мухим ўринга эга. Жамиятда сиёсий маданиятнинг нечоғлик ривожланганлик даражасига қараб унинг сиёсий тизими қанчалик мукаммал ташкил қилинганлигига бахо бериши мумкин. Сиёсий маданият фуқароларнинг сиёсий жихатдан лаёқатлилик даражасини ифода этиб, жамиятда сиёсий ва давлат

институтларининг шаклланиши, фаолият кўрсатишига, шунингдек, давлат ва жамият ўртасидаги муносабатларнинг ташкил қилиниши жараёнига хал қилувчи, таъсир ўтказувчи омил сифатида намоён бўлади. Сиёсий маданият ўзининг мазкур жихатлари билан мамлакатда сиёсий барқарорликни сақлаш, мустахкамлаш, жамиятни демократиялаштириш, сиёсий, ижтимоий ва иқтисодий ислохотларни амалга ошириш жараёнида, ахолини маънавий жихатдан юксалтиришда мухим восита бўлиб хизмат қилади. Сиёсий маданият умуммиллий маданиятнинг ўзига хос, шу билан биргаликда ажралмас қисми хисобланади. Сиёсий маданият, аввалам бор, катта ва кичик ижтимоий гурухларнинг, умуман инсониятнинг тарихий тараққиёти жараёнида олган сиёсий тажрибасидир. Сиёсий маданият бир жойда қотиб турмайди, у доимо ўсишда, ўзгаришда бўлади. Айни бир пайтда сиёсий маданият бўш жойда ўз-ўзидан пайдо бўлиб хам қолмайди. Сиёсий маданиятнинг шаклланишига таъсир қилувчи кўплаб омиллар бор. Сиёсий маданият тушунчаси қачон пайдо бўлган, унинг мохияти нималарда ўзининг аниқроқ ифодасини топади? Инсонларнинг бевосита маънавий хаёти, қадриятлари, дунёқараши, урф-одатлари билан боғлиқ холда намоён бўлувчи сиёсий ходиса бўлган сиёсий маданият сиёсатнинг ўзи каби узоқ тарихга эгадир. Сиёсий маданият тушунчаси у ёки бу тарзда қадимги мутафаккирлар томонидан хам маълум даражада талқин қилинган. Сиёсат оламининг буюк донишмандлари бўлмиш Конфуций, Арасту, Афлотун, Абу Наср Фаробий, Юсуф Хос Хожиб, Макиавелли ва бошқаларни бунга мисол қилиб келтириш мумкин. «Сиёсий маданият» терминининг ўзи эса анча кейинроқ пайдо бўлди. Уни илмий муомалага XVIII асрда немис файласуфи ва маърифатпарвари И.Гердер олиб кирган деган ҳараш мавжуд. Эмпирик асосга эга бўлган сиёсий маданият тўғрисидаги илмий концепциялар эса ғарбда XX асрнинг ўрталарига келибгина шакллана бошлади. Бунда йирик халқаро тадқиқотчилар бўлган Г.Алмонд, Х.Файер,

С.Верба, А.Липсет, М.Дюверже, У.Разенбаум, Г.Пауелл, Л.Пай кабиларнинг хиссалари бор. Масалан, хозирги замон политологиясида «сиёсий маданият» тушунчасини ишлатган Америкалик назариётчи Х.Файернинг 1956 йилда босилиб чиққан «Европанинг буюк давлатлари бошқарув тизими» номли китоби сиёсий маданиятнинг мохиятини англаш йўлида қўйилган мухим қадамлардан бўлган бўлса, ундан сал кейинроқ Г.Алмонд ва С.Верба беш мамлакат АҚШ, Буюк Британия, Германия, Мексика ва Италия сиёсий жараёнларини тадқиқ қилиш асосида ўзларининг «Фуқаролик маданияти» (1963) номли мактабни эълон қилди. Л.Пай билан С.Верба ўнта мамлакат жамияти сиёсий маданиятини ўрганиши асосида «Сиёсий маданият ва сиёсий тадқиқот» (1965) номли асарини чоп эттирдилар. Бу илмий иш сиёсий маданиятнинг хозирги замон концепциясининг шаклланишига мухим туртки бўлди хамда сиёсий маданият назариясининг келажакдаги тараққиётига маълум даражада замин тайёрлаб берди. Сиёсий маданият тушунчасини талқин қилишда турлича ёндошувлар мавжуд. Бу табиий хол албатта, лекин уларнинг барчасини бир-бирига боғлаб турувчи умумий жихат хам мавжуд. Бу сиёсий маданиятнинг жамият сиёсий- ижтимоий жамиятлари, сиёсий институтлари билан бевосита узвийлиги, унга бўлган муносабат холатидир. Сиёсий маданиятнинг хозирги вақтда илмий муомалада мавжуд бўлган қуйидаги талқинларни келтириб ўтиш мумкин: -сиёсий маданият бу –ўзига асосий маърифатни, асосий онгликни хада ижтимоий сиёсий фаолиятини хам қамраб олган шахс ва ижтимоий бирликнинг маданиятидир; -сиёсий маданият бу- ўз ичида ижтимоий сиёсий институтлар ва сиёсий жараёнлар билан бевосита алоқадор бўлган элементларни қамраб олган жамият маънавий маданиятининг бир қисмидур; -сиёсий маданият- конкрет ижтимоий бирлик ёки шахсга тегишли бўлган сиёсий онг ва сиёсий хулқ атвор стереотиплари йиғиндисидир;

Юқорида келтирилган мезонлардан кўриниб турибдики, шарқона сиёсий маданият асослари инсоният заковати яратган энг олийжаноб жиҳатларни ўзига қамраб олади. Шунинг учун ҳам у бошқа сиёсий маданият турларининг энг яхши ижобий жиҳатларини ўзига қабул қилиши мумкин. Сиёсий маданиятнинг моделлари билан бир қатор-да унинг турлари ҳам мавжуддир: 1.Сиёсий маданиятнинг "ёпиқ" тури — ўзининг сиёсий жиҳатдан биқиқлиги билан характерланади. Сиёсий маданиятнинг бошқа турларига нисбатан муросасиз бўлади, уларни мутлақо қабул қила олмайди. Фақат ўзининг тор миллий қобиғида қолади. 2. Сиёсий маданиятнинг очиқ" тури — сиёсий мадаииятнинг бошқа турларини ижобий қабул қила олади. Бой анъаналари бўлгани ҳолда сиёсий воқеликлардаги ўзгарган янги реалликларни қабул қилади. Доимий равишда ўз-ўзини бойитиб бориш хусусиятига эга. Шундан келиб чиққан ҳолда ижтимоий ва сиёсий жиҳатдан ҳаракатчанлиги билан ажралиб туради. Сиёсий маданиятнинг атриархал тури — унчалик ривожланмаган бой маънавий маданияти, қадриятларга эга бўлмаган халқларга хос бўлиб, ушбу тур вакилларининг сиёсий фаоллик ҳолати деярли бўлмайди, улар сиёсий қадриятлар, сиёсий нормалар ва иниститутларга қизиқиш билдирмайдилар. Фаол сиёсий маданият тури — унинг хусусияти шундаки. фуқаролар жамият сиёсий ҳаётига фаол равишда шахсий аралашувга интиладилар. Шу орқали жамият сиёсии тизимида шахсан маълум бир статусга эга бўлишликни мўлжалайдилар. Шуни аллоҳида таъкидлаш лозимки, реал ҳаётда сиёсий маданиятнинг соф ҳолдаги фақат биргина турини номоён бўлиши жуда кам учрайди. Фуқаролик маданияти эффектив равишда сиёсий маданиятнинг бошқа турларидаги ижобий элементларни ўзлаштириб олади ва сиёсий тартиботнинг конструкгив равишда фаолият кўрсатишига ёрдам беради. ?Миллий сиёсий маданиятни тарбиялаш заруратми?

Маълумки, бугунги кунда мамлакатимиз ҳуқуқий демократик давлатни, пировардида фуқаролик жамиятини шакллантиришдек буюк мақсадлар, билан яшамоқда. Бу борада истиқлолимизга эришгандан кейин ўтган йиллар ичида улкан ишлар амалга оширилди. Миллий сиёсий маданият, халқнинг сиёсий тафаккур тарзининг сиёсий ҳаётни идрок этишда, унинг тарихий негизлари, миллий давлатчилиги билан боғлиқ анъаналари, халқнинг маънавий мулкига айланган сиёсий қадриятлари унинг сиёсий ҳокимиятга бўлган муносабатида, сиёсий воқеаларга баҳо беришда, унга иштирок этишда ёки этмаслик ҳолатлари орқали намоён бўлади. Миллий давлатчиликни шакллантириш, янги иқтисодий муносабатлар ҳамда ҳуқуқий тизимнинг шаклланиши, мустақил тараққиётимизнинг ҳал қилувчи асосига айланди. Маълумки, мустақил юртимизда амалга оширилаётган барча ислоҳотлар охир-оқибатда инсон манфаатларини мукаммал равишда рўёбга чиқариш, халқимизга фаровон турмуш тарзини яратиб беришдек эзгу мақсадларга йўналтирмоқда. Ушбу вазифаларнинг қисқа муддатларда муваффақиятли ҳал қилиниши бугунги кунда давлатимиз, жамиятимиз ҳар бир аъзосининг бу борадаги собитқадам ва онгли фаолияти билан ҳам боғлиқ. Ҳозирги замоннинг мафкуралари қаторида мил-лий мафкуралар муҳим ўринни эгаллайди. Улар келиб чиқишига, мазмун-моҳиятига кўра бошқа мафкуралардан фарқ қилади. Президентимиз таъкидлаганидек, "Инсон ҳуқуқлари ва эркинликларини, одамларимиз онгида демократик қадриятларни янада мустаҳкамлаш ва ривожлантириш керак. Ўз ҳақ-ҳуқуқини танийдиган, ўз кучи ва қобилиятига таяниб яшайдиган, атрофида рўй бераётган воқеа-ҳодисаларга мустақил муносабатда бўладиган, шу билан бирга, ўз шахсий манфаатларини мамлакат ва халқ манфаатлари билан уйғун ҳолда кўрадиган эркин шахсни шакллантириш учун барча зарур шарт-шароитлар яратиш даркор.

Шуни алоҳида таъкидлаш лозимки, бизнинг мамлакатимизда истиқлолимиз шарофати билан инсонни жамият сиёсий ва маънавий ҳаётини бевосита фаол иштирокчисига айлантириш ҳамда унинг сиё-сий маданият даражасини юксалтириш учун барча зарур сиёсий, ҳуқуқий, маънавий ва мафкуравий шарт-шароитлар яратилмоқда. Маълумки, жамият миллий сиёсий маданиятининг шаклланиши кўп омилларга боғлиқ. Бунда, юқорида таъкидлаб ўтганимиздек, миллий қадриятларнинг ўрни ниҳоятда катга бўлади. Шу жиҳатдан олиб қара-ганда, бой маънавий маданият, ноёб миллий қадриятлар, бебаҳо фалсафий таълимотлардан бахра олиб, шаклланган ўзбек халқида, сиёсий маданиятнинг юксак чўққиларига эришиш учун улкан салоҳият мавжуд. Жамиятимиз сиёсий маданиятининг шаклланишида мамлакатимизнинг миллий истиқлол ғояси бугунги кунда муҳим ўрин эгалламоқда. Маълумки, истиқлолимиз шарофати билан шакл-ланаётган мамлакатимизнинг миллий истиқлол ғояси ҳар бир инсонга эркин фикрлаш, ўз бахт-саодати, фаровон келажаги учун эркин ижтимоий фаолият қилиш имкониятларини очиб бермоқда. Президенти-мизнинг бевосита саъй- ҳаракатлари билан ўзининг назарий асосини топган Ўзбекистон жамиятининг ғояси халқимизнинг манфаатларини тўлиқ равишда ўзида мужассамлаштирган ҳаётий манбадир. "Миллий сиёсий маданият, ўзлигимизни, муқаддас анъаналаримизни англаш туйғуларини, халқимиз-нинг кўп асрлар давомида шаклланган эзгу орзула-рини, жамиятимиз олдига бугун қўйилган олий мақ-сад ва вазифаларни қамраб олади. Жамиятимизнинг миллий сиёсий маданияти ўзининг мана шу хислатлари билан одамларимиз сиёсий маданиятининг шаклланиши ва ривожланишида асосий маънавий озиқ бўлиб хизмат қилади. Чунки сиёсий маданият айни пайтда аниқ маслак асосида, инсон ўзи таяниб яшайдиган қадриятлар асосида шаклланади.

Сиёсий жамиятнинг сиёсий ҳаёти, сиёсий тизим тузулиши, турли ижтимоий кучлар ва гурухларнинг ўрни ва роли тўғрисидаги ғоялар, унинг ҳокимиятга эга бўлиши, ундан фойдаланиш йўллари, механизмлари тўғрисидаги қарашларни амалга оширишга бўлган ишонч, мақсадлар йўлидаги фаолиятдир. 4. Сиёсий мафкура ва унинг кўринишлари "Мафкура" атамаси юнонча идея ва логос сўзларнинг бирикмасидан ташкил топган, ғоялар хақидаги таълимот деган маънони англатади. Иқтисодий детерминизм таълимоти мафкуравий оқимлар, ижтимоий гурухларнинг моддий шарт-шароитлари билан боғлиқ эканлигидан келиб чиқади. У бу оқимларни умуман жамоа манфаатларини ҳимоя қилувчи тасаввурлар, ғоялар сифатида тавсифлайди. Ижтимоий гуруҳнинг жамиятда тутган ўрнига қўра иқтисодий детерминизм, мафкуранинг назарий билим вазифасини бажариши мумкинлигини илгари суради. XX аср бошларидаёқ М.Вебер мафкурани ва бошқа ғоявий, диний тузилмаларни кўр-кўрона ишониш соҳасига киритган эди. Бу билан у мафкуранинг илмийлиги масаласини қўйишни ҳам инкор этади. Шу соҳанинг таниқди мутахассиси К. Мангейм, М. Вебердан кейин ҳар қандай мафкурани воқеликнинг неадекват (нотўғри), бир томонлама акс этиши сифатида, воқеаларнинг ҳақиқий аҳволини онгли равишда яширадиган ғоялар йиғиндиси сифатида олиб қарайди. Мафкуранинг ижтимоий-тарихий манбаларини чстга суриб қўйиб, уни жамоани бирлаштирувчи қурол сифатида (О.Лемберг, Т.Парсонс) ҳаддан ташқари функционал талқин қилишлар ҳам кенг тарқалган. Мафкурани айрим гуруҳлар ва индивидларнинг психологиясидан (Р.Пайпс, Д.Браун) иборат қилиб кўрсатиш ҳоллари ҳам кам эмас. Шу билан бирга мафкурани халқнинг, миллатнинг дунёдаги ўрнини, ман-фаатларини, орзу-интилишларини ифодалайдиган ғоя, ўтмиш ва келажакни боғлайдиган кўприк сифатида таърифлашлар ҳам мавжуд.

? Сиёсий мафкура ва сиёсий маданият тушунчалари ўртасидаги муносабатни қандай тушунасиз ? Сиёсий мафкура — у ёки бу ижтимоий гуруҳнииг мақсадлари, орзу- интилишлари ва манфаатларини ифодаловчи ва ҳимоя қилувчи ҳокимиятдан фойдаланишнинг муайян вазифаларига йўналтирилган тизимлашган ғоялар, қарашлар йиғиндисидир. Сиёсий мафкура — бу муайян ижтимоий гуруҳнинг ҳокимиятга интилишини ёки ундан фойдаланишини асословчи ва сиёсий ҳаракатнинг у ёки бу стратегиясини кўзда тутувчи ғоявий тизимдир. Сиёсий мафкура ижтимоий ҳаётда муайян функцияларни бажаради. Улардан қуйидагиларни ажратиш мумкин: 1)Мўлжаллаш. Бу функция шунда ифодаланади-ки, мафкура жамият, ижтимоий равнақ, шахс, ҳокимият ҳақидаги фундаментал тасаввурларни ўзига қамраб олиб, у инсон фаолиятининг маъно-мазмуни тизимини ва мўлжалини кўрсатиб беради. 2)Сафарбар этиш. Фозил жамият идеалини таклиф қила туриб сиёсий мафкура сиёсий фаолиятнинг бевосита мотиви сифатида чиқади ва уни амалга ошириш учун жамиятни, ижтимоий гуруҳларни сафарбар қилади. 3)Бирлаштириш. Таклиф этилаётган дунёнинг фундаментал картинаси чегарасида сиёсий ҳаракатга маъно-мазмун бера туриб, сиёсий мафкура унга шундай аҳамият берадики, у ўзининг миқёси билан ҳар қандай индивидуал ёки гуруҳий манфаатдан устун туради. Сиёсий мафкура бирлаштирувчи омил бўлиб юзага чиқади. 4)Амортизациялаш. Сиёсий мафкура жамият, гуруҳлар, индивид эҳтиёжлари ва уларни қондиришнинг реал имкониятлари ўртасида номувофиклик вужудга келган вазиятдаги ижтимоий кескинликни юмшатишга хизмат қилади. 5)Муайян ижтимоий гуруҳ манфаатларики ифода этиш ва ҳимоялаш. Бунинг маъноси шуки, сиесий мафкура у ёки бу ижтимоий гуруҳ манфаатлари асосида вужудга келади ва уларни бошқа гуруҳ у лар ман-

фаатлари билан ўзаро муносабатда соғлом рақобат муроса ёки келишув, айрим холларда ихтилофда бўлиши мумкин. Мафкуранинг функцияси - аҳолининг оммавий сиёсий онггини эгаллаш, унга жамиятнинг бугунги ва келгусидаги тараққиётини баҳолаш, ўзининг мезонларини жорий қилиш, сиёсий маконда кишилар мўлжал қиладиган мақсад ва вазифаларни белгилашдир. Мафкура амалга оширмоқчи бўлган йўлнинг оқилона ва холисона образини яратишга, унинг у ёки бу синф, миллат, давлат манфаатига мос келишига интилади. Бу борада мафкура у ёки бу идеаллар ва қадриятларни тарғибот қилиш билан чегараланиб қолмай, балки фуқаролар, партиялар ва бошқа сиёсий тузилмаларнинг мақсадга мувофиқ фаолиятини рағбатлантириш билан ҳам шуғулланади. Мафкура ўзининг сиёсий функцияларини бажариши билан жамият ё қандайдир ижтимоий гуруҳ манфаатлари асосида, ёки аҳолининг муайян ижтимоий-иқтисодий гуруҳларига таянмайдиган онгли равишда ишлаб чиқилган мақсадлари негизида жипслаштириш, бирлаштиришга интилади. Аҳолини реал бирлаштириш қобилияти мафкуранинг ғояси ва қоидалари кишиларнинг турмуш тарзи ҳақидаги кундалик қарашлари ва тасаввурларига, мақсадларига қанчалик мос келишга боғлиқдир. Ҳар қандай мафкура оқилона, назарий асосланган қоидалардан ташқари аҳолига фақат ишониш учун таклиф қилинадиган мақсад ва идеалларни ҳам қамраб олади. Сиёсий мафкуранинг амал қилиш даражалари бир хил эмас. У назарий- концептуал, дастурий-директивалик ва хулқ-атворлик даражаларида амал қилади. Назарий-концентуал даражада у ёки бу синф, ижтимоий қатлам, миллат, давлатнинг манфаатлари ва идеалларини очиб берувчи асосий қоидалар қарор топтирилади; дастурий-директивалик даражада ижтимоий — фалсафий принциплари ва идеаллар сиёсий элитанинг аниқ дастурлари, шоирлари ва талабларига айлантирилади ва бошқарув қарорларини қабул қилиш, омманинг сиёсий хулқ-атворини рағбатлантириш учун ғоявий асос

бўлиб хизмат қилади. Мафкура амал қилишнинг ушбу даражаси «сиёсатнинг яратувчи элементи» деб ҳам талқин этилади. Хулқ-атворлик даражада мазкур мафкура мақсадлари ва принциплари фуқаролар томонидан ўзлаштирилади ҳамда уларнинг жамият сиёсий ҳаётида иштирок этишининг у ёки бу шаклларида ўз ифодасини топади. Бу даражада мафкура кишиларнинг хатти-ҳаракатига айланиб уларни жипслаштиради, бирлаштиради, муайян йўлга йўналтиради, сафарбар этади. Саёсий мафкураларнинг сиёсий мафкура замон ва кўринишларни макондан ташқарида бўлган ҳодиса эмас. У муайян тарихий шароит билан боғлиқ аниқ ижтимоий мазмунга эга. Ҳар бир тарихий давр ўзига хос ва ўзига мос мафкуравий оқимларни илгари суради. Бундан хозирги замон ҳам мустасно эмас. У ҳам кўплаб мафкуравий оқимларни илгари суради. Ҳозирги замоннинг энг йирик мафкуравий оқимлари: либерализм, консерватизм, социал-демократия ва бошқалардир. Ҳозирги даврда энг йирик ва кўп тарқалган мафкуравий оқимлардан бири — либерализмдир. Бу атама лотинча «либералис» сўзидан олинган бўлиб «эркин» деган маънони англатади. Либерализм XVII - XVIII асрда маърифатпарварлик даври ғоялари негизида тарих сахнасига чиқиб келаётган буржуазия синфининг мафкураси сифатвда шаклланди. Бу мафкуранинг асосий қоидалари Ж. Локк, Т.Гоббс, Ш.Монтеске, А.Смит, Т.Жефферсон, Д.Милл ва бошкаларнинг асарларида асослаб берилади. Либерализмнинг пойдеворини шахс эркинлиги, унинг барча жамият институтларига нисбатан энг олий қадрият эканлиги, шахснинг ҳам ўз олдида, ҳам жамият олдида масъуллиги барча кишиларнинг ўзини-ўзи рўёбга чиқариш ҳуқуқини тан олишлиги каби принциплар ташкил этади. Либерализм ҳокимиятнинг тақсимланиши, сиёсий плюрализм, элиталар рақобати, қонуннинг устуворлигини эътироф этади. У фуқаролар ҳуқуқлари ва эркинликларини таъминлашни ўзининг асосий мақсади, деб билади.

Мазкур мафкуранинг барча кўринишларида инсон шахсининг индивидуал эркинлиги, қадр-қиммати, бошқа кишиларнинг қарашлари ва эътиқодларига сабр-чидамли бўлишлик талаблари доимо ҳимоя қилиниб келинади. Шахс эркинлигини ҳурмат қилиш билан боғлаб либерализм ўзининг ғоявий кўрсатмаларида индивидуализм ва инсонпарварлик принципларини уйғун равишда мужассамлаштиради. Эркинлик принципи либерализм тарафдорлари томонидан давлат чеклашларидан эркин бўлишлик сифатида талқин этилади. Бу ғояни англиялик мутафаккирлар Ж.Локк ва Д.Милл яхши ифода этадилар. Жумладан, Д.Миля бу ғояни қуйидагича изоҳлайди: «Инсон ўзига нима кераклигини ҳар қяндай ҳукуматдан кўра ўзи яхши билади». Либерализм тарафдорлари учун эркинлнк учун кураш инсоннинг иқтисодий, жисмоний ва интеллектуал эркинлиги йўлидаги барча тўсиқларни, чеклашларни тугатиш учун курашишни англатади. Улар ҳокимиятни мерос қилиб қолдиришнинг барча шаклларига ва табақавий имтиёзларга қарши чиқадилар. Бу кўрсатмалар негизида «давлат — тунгги қоровул», деган ғоя қарор топади. Ушбу ғоянинг маъноси шуки, давлат фақат ижтимоий тартибни қўриқлаш ва мамлакатни ташқаридан бўладиган тахдиддан ҳимоя қилишни таъминлайдиган энг керакли вазифалар билан таъминланиши керак. Шунинг учун айнан либерализмда фуқаролик жамиятининг давлат устидан устуворлиги ғояси қарор топди ва амалга оширилмоқда. Ж. Локк фуқаролик жамияти бу доимий катталик, давлат эса ундан келиб чиқувчидир, деб эътироф этган эди.

ТАВСИЯ ЭТИЛАДИГАН АДАБИЁТЛАР: 1. Каримов И. А. Ўзбекистон XXI асрга интилмоқда.- Т; “ Ўзб екистон” нашр. 1999. 48 бет. 2. Каримов И. А. Баркамол авлод – “ Ўзб екистон” нашр . тараққиётининг пойдевори.- Т; 1998, - 64 бет. 3. Каримов И.А. Ўзбекистон XXI аср бўсағасида: хавфсизликка тақдид, барқарорлик шартлари ва тараққиёт кафолатлари. -Т., 1998. 4. Берон Э. И гры в которые играют люди. М. «Совершенство», 1999 5. Гозман Л.Я., Шестопал Е.Б. Политическая психология. Ростов на Д. «Феникс», 1996. 6. Лебом Г. Психология народов и масс. СПб. «Макет», 1995. 7. Стефаненко Т., Этнопсихология. М. Академический проект. 1999 8. Мерлин В.С. Структура личности. Характер, способности, самосазнание. - Пермь, 1990.

Похожие

Жамиятдаги сиёсий элиталар

Жамиятдаги сиёсий элиталар

Сиёсий элита ва сиёсий етакчилик

Сиёсий онг ва сиёсий маданият

Сиёсий ихтилофлар ва сиёсий инкироз