Sotsiologiyaning predmeti tarkibiy tuzilishi va rivojlanish qonuniyatlari - Социология - Рефераты

Sotsiologiyaning predmeti tarkibiy tuzilishi va rivojlanish qonuniyatlari

Загружено в:

14.03.2020

Скачано:

0

Размер:

53.5 KB

Sotsiologiyaning predmeti tarkibiy tuzilishi va rivojlanish qonuniyatlari Reja: 1. Sotsiologiya fanining predmeti va funksiyalari. 2. Sotsial qonunlar va odamlarning sotsial faoliyati. 3. Sotsiologiya fanining siyosiy fanlar tizimida tutgan o’rni.

Sotsiologiya fanining predmeti va funksiyalari Sotsiologiya lotincha (jamiyat) va grekcha (so’z, ta’limot) so’zlaridan kelib chiqqan bo’lib, jamiyat haqidagi fan ma’nosini anglatadi. Jamiyatni tushunish, anglash, unga nisbatan so’z munosabatini bildirishga teng bo’lib insoniyatning hamma tarixi uchun xos bo’lgan. “Sotsiologiya” haqidagi tushuncha birinchi marotaba XIX - asrning 30 - yillarida fransuz faylasufi Ogyust Kont tomonidan ilmiy qo’llanishga kiritilgan. Uning tushunishicha sotsiologiya jamiyatga taalluqli bo’lgan hamma narsalarni o’z ichiga olgan jamiyatshunoslik bilan bir qatorda turgan. Sotsiologiyaning asoschisi fransuz mutafakkiri O. Kont sotsiologiyani jamiyat haqidagi tajribaga asoslangan fan deb hisoblaydi. E. Dyurkgeym sotsiologiyaning predmetini sotsial dalillar haqidagi fan deb ataydi. Marksizmda sotsiologiya predmeti ijtimoiy tizim sifatida jamiyatda va uning to’zilmaviy elementlarini tashkil etgan shaxslar, ijtimoiy birliklar, ijtimoiy institutlarni ilmiy asosda o’rganish hisoblanadi. Xozirgi bizning adabiyotlarda sotsiologiyaga quyidagicha ta’rif berilgan: Sotsiologiya - yaxlit ijtimoiy tizim sifatida jamiyat haqidagi uning tarkibiy elementlari orqali (shaxslar, ijtimoiy birliklar, institutlar) bu tizimni amal qilish va rivojlanishi haqidagi fandir. Sotsiologiya ob’ekti jamiyat hisoblansada, sotsiologiya predmetining dastlabki bosqichi sifatida jamiyat tushunchasini ajratib ko’rsatish yetarli emas. Sotsiologiyaning ilmiy maqomini asoslashning mohiyati uning ob’ekti va predmeti o’rtasidagi farqdan kelib chiqadi. Ob’ektni bilish - tadqiqot ob’ekti nimaga yunaltirilganligini, ob’ektiv voqelik sifatida unga nima qarama - qarshi turganligini anglatadi. Har qanday voqelik, jarayon yoki ob’ektiv voqelikning munosabati turli fanlarning (fizika, ximiya, biologiya, psixologiya, iqtisodiyot, sotsiologiya va xokazolar..) ob’ekti bo’lishi mumkin.

Predmet, ob’ekt kabi ob’ektiv voqelikning bir qismi yoki uning elementlari yig’indisi umumiy yoki o’ziga xos xususiyatiga ega. O’z navbatida har bir fan o’z predmeti nuqtai nazaridan farq qiladi. Sotsial degan tushuncha, sotsial aloqalar, hamda munosabatlar va ularni tashkil etish usullari, sotsiologiya bilim ob’ektining o’ziga xosligini ochib bersa, sotsial qonuniyatlar esa sotsiologiya fani predmetini aniqlash uchun boshlangich nuqta hisoblanadi. Shunday qilib, sotsiologiya tarixiy aniq ijtimoiy tizimlarning amal qilishining sotsial umumiy qonun va qonuniyatlari haqidagi, ushbu qonun va qonuniyatlarning shaxslar, ijtimoiy guruhlar, birliklar, sinflar, halqlar faoliyatida namoyon bo’lishi va ta’sir ko’rsatish dastagi haqidagi fandir. Sotsiologiya uchun sotsial degan tushuncha asosiy hisoblanadi. “Cotsial” tushunchasi birinchi marta Karl Marks tomonidan foydalanilgan. Ular odamlarning bir biriga bo’lgan munosabati, xayot tarzi sharoitlari va dalillarini va insonning jamiyatda tutgan ro’li va holatini tahlil etganlarida “Sotsial” munosabatlar tushunchasini kullagan. Sotsial u yoki bu xususiyatning va sotsial munosabatlarning o’ziga xos yigindisidir. Har qanday sotsial munosabatlar tizimi (iqtisodiy, siyosiy va boshqa) odamlarning bir biriga va jamiyatga bo’lgan munosabatiga ta’lukli. Sotsial degan tushunchaning o’ziga xosligini harakterlovchi quyidagi asosiy jihatlarini ajratib ko’rsatish mumkin. Birinchi, bu xususiyat turli guruh, individlar uchun taalluqli va ular tomonidan sotsial munosabatlarning u yoki bu xususiyatini integratsiyalash natijasi hisoblanadi. Ikkinchi, xozirgi sotsial munosabatlar (iqtisodiy, siyosiy va boshqa) bilan boglangan individlarning va ularning guruhlari o’rtasidagi turli munosabatlarning mazmuni va harakterini anglatadi. Uchinchi, sotsial jihat turli individlar va guruh individlarining bir - biriga, jamiyatdagi tutgan o’rniga, ijtimoiy xayot voqelik va jarayonlariga munosabatida namoyon bo’ladi.

To’rtinchi, individlar o’rtasidagi aloqa va o’zaro ta’sirning namoyon bo’lishi birgalikdagi faoliyati natijasi demakdir. Sotsiologiya ijtimoiy xayotni u yoki bu formada va soxada urganar ekan, u birinchi sotsial voqelik haqidagi bilimlarni shaqllantirish, sotsial rivojlanish jarayonlarini tasvirlash, tushuntirish, sotsiologiyaning asosiy metodologiyasini va sotsiologik tadqiqot metodlarini ishlab chiqish kabi ilmiy muammolarni hal etadi. Sotsiologiyaning jamiyat xayoti bilan xilma - xil aloqasi, uning ijtimoiy burchi birinchi navbatda u bajarayotgan funksiyalar bilan aniqlanadi. Har qanday fanlar kabi sotsiologiyaning eng asosiy funksiyalaridan biri nazariya va amaliyotning birligidir. Sotsiologik tadqiqotlarning ko’pchilik qismi amaliy muammolarni hal etishga yo’naltirilgan. Sotsiologiyaning amaliy yunaltirilganligi shunda namoyon bo’ladi- ki, u ijtimoiy jarayonlarning rivojlanish mayllari haqidagi ilmiy asoslangan ma’lumotni ishlab chiqishga qodir. Mana shunda sotsiologiyaning oldindan aytib berish funksiyasi namoyon bo’ladi. Jamiyat xayotida sotsiologik tadqiqotlardan ijtimoiy xayotning turli sohalarini rivojlantirishni rejalashtirishda foydalanish katta ahamiyatga ega. Sotsial rejalashtirish ijtimoiy tizim qanday bo’lishidan qat’iynazar hamma mamlakatlarda rivojlangan. Sotsiologiya mafkuraviy funksiyani ham bajaradi. U birinchidan, tabiiy - tarixiy jarayonlarni anglash, jamiyat taraqqiyotining yakin oradagi maqsadlarini va istikbollarini ishlab chiqishga qaratilgan; Ikkinchidan, ilmiy va mafkuraviy munozarani boshqa qarashlar tizimi orqali olib borish; Uchinchidan, aholi o’rtasida ilmiy mafkurani tarqatish; To’rtinchidan, malakali mutaxassislarni tayyorlash, ular tomonidan ilmiy mafkurani har tomonlama o’zlashtirish. Sotsiologiya odamlar o’rtasida munosabatlarni shaqllantirishga, yaxshilashga, yakin xissiyotlarini ijtimoiy munosabatlarga xizmat qilib ham yordam berish mumkin.

Shu tufayli sotsiologiya insonparvarlik funksiyasini ham bajaradi. Sotsial qonunlar va odamlarning sotsial faoliyati Qonun deganda, odatda, aniq vaziyatda umumiy, zaruriy va takrorlanishga xos bo’lgan jiddiy aloqa yoki munosabatlar tushuniladi. Sotsial qonuniyat - sotsial voqelik va jarayonlarning jiddiy zaruriy aloqasini aks ettiradi. Sotsial qonunlar munosabatlarni aks ettiradi. Bu halqlar, millatlar, sinflar, sotsial - kasbkorlik guruhlari, shahar va qishloq, shuningdek jamiyat va oila, jamiyat bilan shaxs o’rtasidagi munosabatlarni belgilaydi. Sotsial qonunlarga asoslangan holda odamlar, o’z xayotiy faoliyatlari uchun zaruriy bo’lgan sharoit ta’siri ostida uni kullaydilar. Tabiat qonunlari kabi sotsial qonunlar voqealarning tabiiy harakati davomida paydo bo’ladi. Ular ko’pchilik individlarning ijtimoiy vaziyatda va ob’ektiv aloqalarda maqsadga muvofiq ta’sir ko’rsatishi natijasi hisoblanadi, ya’ni odamlar yashaydilar, moddiy va ma’naviy ne’matlarni yaratishda katnashadilar. Maxsulotni ayirboshlaydilar, taksimlaydilar va iste’mol qiladilar, bolalarni dunyoga keltiradilar va tarbiyalaydilar, ularning irodasi va ongi bilan bog’liq bo’lmagan holda qonuniy voqealar zanjiri yuzaga keladi. Sotsial qonun va qonuniyatlarni tatqiq etish, demak sotsial soxa turli elementlari o’rtasidagi zaruriy aloqalarni urnatishdir. Umumiy qonunlar hamma ijtimoiy tizimlarda amal qiladi. (Masalan, kiymat qonuni va tovar pul munosabatlari). O’ziga xos qonunlarning amal qilishi bitta yoki bir nechta sotsial tizimlar bilan cheklangan (masalan, bitta jamiyat turidan ikkinchisiga o’tish). Sotsial qonunlar umumiylik darajasi nuqtai nazaridan farq qiladi. Sotsial soxani yaxlit holda rivojlantirishni harakterlovchi qonunlar mavjud. Bu qonunlar sotsial soxaning alohida bo’laqlarini rivojlanishini belgilaydi (sinflar, guruhlar, millatlar).

Sotsial qonunlarning beshta kategoriyasini ajratib ko’rsatish mumkin. Birinchi, o’zgarmas harakterni kasb etuvchi, yoki unga bog’liq bo’lgan qonunlar. Bu qonunga binoan “A” voqelik mavjud bo’lsa u holda albatta “B” voqelik ham bo’lishi shart. Ikkinchi, rivojlanish tendensiyasini aks ettiruvchi qonunlar. Unda ijtimoiy ob’ektning tuzilishi dinamikasi bir turdagi o’zaro munosabatlardan ikkinchisiga o’tishi bilan bog’liq. Uchinchi, sotsial voqelik o’rtasidagi funksiyaga oid bog’langanlikni qaror toptiruvchi qonunlar. Bu qonunlar u yoki bu ijtimoiy tizimni barqaror holatda saqlab turishlikni ta’minlaydi. To’rtinchi, sotsial voqelik o’rtasidagi sababiy bog’lanishni aks ettiruvchi qonunlar. Masalan, sotsial integratsiyaning eng muhim va zaruriy sharti bu ijtimoiy va shaxsiy manfaatlarni oqilona birga kushib olib borish hisoblanadi. Beshinchi, sotsial voqelik o’rtasidagi aloqalarni urnatish mumkinligini anglatuvchi qonunlar. Sotsial qonunlar odamlar aniq faoliyati davomida ro’yobga chiqariladi. Sotsiologiya fanining siyosiy fanlar tizimida tutgan o’rni. Ijtimoiy va gumanitar fanlar tizimida sotsiologiya alohida o’rinni egallaydi. Bu bir nechta holatlar bilan belgilanadi: 1) U jamiyat haqidagi, uning hodisalari va jarayonlari haqidagi fan hisoblanadi; 2) U o’z ichiga umumiy sotsiologik nazariyalarni yoki hamma gumanitar va ijtimoiy fanlarning nazariya va metodologiyasi hisoblangan jamiyat nazariyasini oladi; 3) U jamiyat va inson xayotiy faoliyatining turli tomonlarini o’rgatuvchi ijtimoiy gumanitar va sotsial soxani o’z ichiga oladi. Ya’ni, sotsiologiya - xayotning u yoki bu soxasini tatqiq etuvchi qonuniyatlarni oladi; 4) Inson va uning faoliyati, texnik va uslubiy jihatdan ishlab chiqilgan sotsiologik tadqiqotlar, gumanitar va ijtimoiy fanlar tomonidan o’rganiladi va zarur hisoblanadi.

Falsafa, iqtisodiyot, tarix, siyosatshunoslik, psixologiya fanlari sotsiologiyaning shaqllanishiga samarali ta’sir ko’rsatadi. Sotsiologiyaning falsafa bilan o’zviy aloqasi shunda ko’rinadi-ki, umumsotsiologik nazariyalar va amaliy sotsiologik tadqiqotlar ma’lum metodologik asosga tayanadilar. Shunday asosni esa falsafa fani yaratadi. Sotsiologiya falsafaga nisbatan mustaqillikni shunga asoslanib e’lon qiladi-ki, u o’z oldiga ijtimoiy muammolarni voqelikni ilmiy, anglash usuli asosida hal etish vazifasini kuyadi. Sotsiologiya statistika fani bilan ham mustaxkam aloqada rivojlanadi. Bu ikki fanning o’zaro aloqalari shu kadar yakinki, sotsiologiyaning rivojlanishi statistik yondashuvlarsiz tasavvur qilish qiyin. Sotsiologiya shuningdek, iqtisodiy nazariya, boshqaruv nazariyasi, tarix, pedagogika, huquqshunoslik, siyosatshunoslik kabi fanlar bilan ham mustaxkam aloqada rivojlanadi.

Qisqacha xulosalar Yuqorida keltirilgan fikrlardan xulosa qilib aytish mumkinki, sotsiologiya ijtimoiy birliklar, tashkilotlar, jarayonlar va munosabatlarning yuzaga kelishi, funksionallashuvi va rivojlanishi qonuniyatlarini o’rganuvchi fandir. Jamiyatning rivojlanib borishi bilan sotsiologiyaning mazmuni ham yanada boyib, rivojlanib boradi. Yangi mazmundagi ishlab chiqaruvchi kuchlar va ishlab chiqarish munosabatlari taraqqiy qilib borishi, sotsiologiyaning o’rganish ob’ekti o’zgarib borishi bilan uning o’zi ham rivojlanib boradi. Tadqiqot usullari esa yanada mukammallashadi. Sotsiologiya milliy mafkurani shaqllantirish, yaratish jarayonida alohida o’rin tutadi. Eskirib qolgan dunyoqarash, eskicha moddiy va ma’naviy munosabatlar o’z o’rnini yangisiga osonlikcha bo’shatib bermaydi. Buning uchun ma’lum vaqt kerak. Sotsiologiya shu vaqt davomida ma’naviyatda ro’y berayotgan o’zgarishlarni aniqlashga va ilmiy asosga ega bo’lgan tadbirlar ishlab chiqishga xizmat qiladi.

Adabiyotlar: 1. Bekmurodov M.B.Sotsiologiya. A.Qodidriy nomidagi halq merosi nashriyoti. T. 2002 y. 2. Entoni Giddens. Sotsiologiya. T. Sharq. 2002 y. 3. Lavriyenko V.N.Nartov N.A. Osnovi sotsiologicheskix znaniy. VUZ. (Sotsiologiya) - M.:1995 4. Biryukova A.O. O predmete sotsiologi kak obshey nauki ob obshestve. Sotsiologicheskiye issledovaniya. 1991 №5. 5. Radugin A.A. Radugin K.A. Sotsiologiya 1995. 6. Aliqoriyev I.S. Umumiy sotsiologiya. 1999.

Похожие

Sotsiologiyaning ob’ekti va predmeti

O. Kontning pozitivistik katexizis asari

Sotsiologiya fanining predmeti, obe‘kti va ijtimoiy fanlar tizimida tutgan o’rni

Sotsiologiyaga kirish

Siyosatshunoslik fani uning ob‘ekti va predmeti