Sotsiologiyaning ob’ekti va predmeti - Социология - Рефераты

Sotsiologiyaning ob’ekti va predmeti

Загружено в:

19.08.2023

Скачано:

0

Размер:

32.46875 KB

Sotsiologiyaning ob’ekti va predmeti Fanning shakllanish jarayoni malum bir bilimga ehtiyojni anglashdan boshlanadi. Buning natijasi uchun esa insondan yangi faoliyat shakli talab qilinadi. Sotsiologiyaning ilmiy jarayonga olib chiqilishi O. Kont nomi bilan bogliqdir. U yangi fan tomoni «Sotsiologiya» deb ataladi. XIX asrning 30-yillarida chop etilgan «Pozitov falsafa ruhi» kitobi yangi ijtimoiy fanini paydo bolishidan darak berdi. Shu vaqtdan boshlab sotsiologiyaning obekti va predmeti tarif qilish boshlanadi. Fanning obekti va predmetini aniqlash tadqiqot metodini belgilash, tarixiy taraqqiyoti va malum bilimlarga erishish darajasi bilan o’sha fanning mavqeini belgilab olish mumknn bo’ladi. Sotsiologiyaning mustaqil fan sifatida kechroq paydo bo’lishi, boshqa fanlarga nisbatan yosh bo’lganligidan uning obekti va subekti muammosi hozirgi kunda ham eng dolzarb muammodir. Chunki bu masala sotsiologiyaning vazifasini aniqlab beradi. Hozirgi kunda, fandagi bo’linish (differensiya) jarayoni tuganlanmagan bir sharoitda shuningdek sotsiologiyaning faoliyat ko’lami aniq belgilanmagan bir vaqtda, uning obekti va predmetini aniqlash qiyin masaladir. Mana shuning uchun hozirgi vaqtda bazi tadqiqotchilar sotsiologiyaning predmetini 100 dan ortiq tarifi borligini aytadilar. Bu masalani hal qilishning qiyin tomoni uning strukturasini (tuzilishi) murakkabligi va u inson bilimining turli darajasini o’z ichiga olishi, hamda turli nazariy metodologik prinsiplarga ega bo’lishidadir. Sotsiologiyaning tadqiqot obektini eng umumiy jihatga bo’linishi — jamiyatning makro va mikro jarayonini tahlil qilishdan iboratdir demak sotsiologiyaning obekti va predmeti muammosini hal qilishlik ana shu yuqooridagi jarayonlarni hisobga olib sotsiologiyaning o’ziga hos tomoni ko’rsatib berishdan

iboratdir. Sotsiologiyaning obekti va predmetini tushunish uchun sotsiologiya klassiklari asarlariga suyangan xolda hozirgi zamon fanining xolatini va rivojlanish tendensiyalarini hisobga olish kerak. Biroq, bu masalani xal qilishdan oldin obekt va predmet tushunchasini ilmiy tahlil qilish kerak. 10 Chunki ko’pincha bu tushunchalar aralashtirib ishlatiladi, har qanday fanning obekti bu o’ziga hos reallik, alohida aloqalar, munosabatlar va xodisalar bo’lib, tadqiqot qilishlik jarayoni ana shularga qaratilgan bo’ladi. Masalan, fizikannng obektga tabiatdagi fizik jarayonidir. Ximiyaning obekti — tabiatning himik elementlarini o’zaro munosabatidir. Agarda tabiatshunoslik fanlarining tadqiqot obektini aniqlash masalasi unchalik qiyinchilik tug’dirmasa, biroq, sotsial fanlarning tadqiqot obektini aniqlash ancha murakkabdir. Chunki ular jamiyatdagi turli munosabatlarni tekshiradilar, Ayniqsa jamiyatdagi manaviy faktori tekshirish juda murakkabdir. Shunga qaramay sotsiologiya hamma sotsial voqelikni emas, balki boshqa fanlar tekshirmaydigan sotsial voqelikni aniqlab olishimiz kerak. Shu bilan birgalikda sotsiologiyada integral yonalishlar huquq. Sotsiologiyasi, madaniyat sotsiologiyasi, siyosat sotsiologiyasi va boshqa sohalar rivojlanishi. Bu masalani hal qilish uchun yuqoridagi ushbu bilimlar orasida qanday umumiy munosabat bor degan savolga javob berish kerak. Mamlakatimiz tadqiqotchilari orasida turli sotsial fanlarning obektiga sotsiologiyaning obektini qismi sifatida qarashlar mavjuddir. Shuning uchun mehnat sotsiologiyasi, turmush, oila sotsiologiyasi va boshqalarning obektiga uning obektini bir bolagi sifatida qaraladi. Agar obektga voqelikning qismi sifatida qaralsa, predmet esa o’sha fanning asosiy masalasi bo’lib namoyon bo’ladi va u faninnig nazariy va amaliy

masalalarni hal qiladi, obektning manosini mazmunini ochib beradi. Predmet obektga aynan emas har qanday fanning predmeti faqat obektiv hodisa va jarayonlarning o’zigina bo’lmasdan, balki uning nazariy jihatdan abstraktlashgan ifodasi bo’lib u organilayotgan obektni rivojlanish va faoliyat ko’rsatish qonuniyatlarini ochib beradi va bo’lar aynan shu fan uchungina hususiyatli hisoblanadilar. Shuning uchun fanning alohida hususiyati uning predmetiga muvofiq belgilashadi, obektni esa umumiy deb qabul qilish mumkin degan fikrlar bilan kelishib bo’lmaydi. Voqelikning alohida bir qismi bo’lgan: mehnat, turmush, oila, tub manodagi iqtisodning, psixologiyaning va sotsiologiyaning obektlari emasdir. Fanning obekti bolib faqat hususiy qonuniyatlarga ega bo’lgan maxsus sohalargina mavjud bo’ladilar. Fanlarning obektlari bir hil bo’lmaydi. Yuqorida ko’rsatilib o’tilgan sohalar turli hil sotsial fanlarning obektlaridir. Psixologiyaning obekti bevosita mehnat, turmush yoki oila emas, balki hissiy emotsional olam yoki xuddi shu sohalarda kechayotgan psixik jarayonlardir. Iqtisodning obekti bu moddiy farovonlik, oilaning 11 turmush darajasi, yani turmush, oila munosabatlarining iqtisodiy aspektidir. Demak fanlar o’rtasidagi farq; nafakat predmet sohasi bo’yicha, balki obekt bo’yicha hamdir. Sotsiologiya fanini rivojlanish jarayonida uning obekti va predmeti ham o’zgarib takomillashib borayapti. Obekt va predmet hamma vaqt birbirlari bilan uzviy bogliq Chunki obekt mohiyatini tushunish fandagi asosiy masalalarni belgilaydi. Mana shuning uchun sotsiologiya predmetini aniqlash masalasi uning obektni aniqlash bilan bog’liqdir.

1. SIYOSIY SOTSIOLOGIYANING FANLAR TIZIMIDAGI ORNI Sotsiologiya yangi fan sifatida o’zining programmasini elon qilingan davridan boshlab hozirgi zamon darajasiga qadar shunday katta yolni bosib otdi. Hozirgi kunda sotsiologiya turli sohalarni sistemalashtirilgan bilim sifatida turli xil nazariy konsepsiyalar, metodologik prinsiplar ishlab chiqish shu bilan birga muhim ahamiyatga ega bo’lgan konkret sotsiologik tadqiqot o’tkazish imkoniyatiga ham ega bo’lgan fandir. Sotsiologiya taraqqiyotining har bir bosqichida o’zining ilmiy darajasini hisobga olib, jamiyat taraqqiyotida o’z o’rni va ahamiyatini chuqurroq o’ylab, oz obekt va predmeti mohiyatini tushunishni takomillashtirib bermoqda. Demak sotsiologiyada obektni masalasini tushunish quyidagilardan iborat: Fanning differensiallashuv jarayoni, shu jumladan sotsiologiyaning alohida bir bilimlar sistemasi ekanligi tugallanmagan. Shuning uchun sotsiologiyaning obekti va predmetiga berilgan tarif to’liq, va qatiy bo’lmaydi. Sotsiologiya strukturasining murakkabligi bu muammoni hozirgi zamon bilimlari darajasinging turli ko’lami, turli xil ziddiyatli konsepsiyalar, empirik tadqiqotlarni o’ziga hosliligini nazarda tutishlik talab qiladi. Sotsiologiyaning obektini va predmetini aniqlash hozirgi zamon fanining murakkab tuzilishini aks ettirish kerak. Psixologiyaning obekti va predmeti biridir, biroq; turlicha yondoshish, turli aspektda analiz qilish bilan farq qilinadi. Yuqorida aytganimiz kabi sotsiologiyada eng umumiy tadqiqot makro va mikro sotsiologiya nuqtai nazaridandir. Siyosat sotsiologiyasi huquq sotsiologiyasi va boshqalar fanlarninng rivojlanish jarayonida o’ziga xos obekt va predmet talab qilinadi. Mana shu manoda

sotsiolognyaning o’ziga xos fan sifatida boshqa ijtimoiy fanlar sohasida tutgan o’rni aniqlanadi. Sotsiologiyaning obekti va predmetini qo’lash ilmiy-nazariy ahamiyatgagina ega bo’lmasdan, balki bilish ahamiyatga ham egadir. Bu masalani hal qilish sotsiologiyani fan sifatidagi vazifasi maqsadi, bilimlar 12 sistemasidagi tutgan o’rni, jamiyatdagi ahamiyatini belgilaydi. Shuningdek sotsiologiyani o’rganadigan kolami (doirasi) qaysi masalalarni hal qilish, uning funksiyalarini qanday ochib berish kerakligi, hamda sotsial masalalarni hal qilishi nimadan iborat ekanligi ham uning obekt va predmetini aniqlashlik bilan bog’liq, demak, obekt va predmet masalasi sotsiologiyada asosiy nazariy masaladir. Sotsiallik — bu kooperatsiya o’zaro hamkorlik va hissiy bog’liqdir. Bu esa tabiiy qonunlar asosida vujudga kelgan tartiblardan iboratdir. Turli xildagi ijtimoiy hayot uning fikricha ana shu tabiiy asosning jismoniy, aqliy, axloqiy ko’rinishlardan iborat. Sotsial oila birlik sifatida namoyon bo’ladi. Chunki uning taraqqiyoti sotsial bosqichlarning asosini qayta tiklaydi. Sotsiologiyaning obekti shu asosda tushuntiriladi va uning predmeti shunga muvofiq talqin qilinadi. Bu esa garmoniya tashkil qilish qonuniyatlari va ijtimoiy taraqqiyot evolyutsiyasidir. Boshqacha qilib aytganda u jamiyatni boshqaruvchi tafakkur qonuniyatlari, ratsional vositalardir. O. Kontni fikricha obekt va predmet qarama-qarshilikdan iboratdir. Uningcha sotsial reallikning tabiiyligi aqliy evolyutsiyaning natijasi sifatida namoyon boladi, demak, obektni naturalistik tushunish, predmetni subektiv-idealistik talqin qilish asosida qarama-qarshilik yuz beradi. O. Kont tomonidan sotsiologiyaning obekt va predmetini pozitiv- naturalistik talqin qilish asosida turli xil sotsial oqimlar paydo bo’ladi: Sotsial darvinizm, irqiy-antropologik, bioorganik yo’nalishlar va boshqalar

shular jumlasidandir. Biroq ayrim sotsiologlar pozitivizm doirasidan chiqishga harakat qildilar. Bulardan biri E. Dyurkgeym (fransuz sotsiologi) sotsiologiyani biologik va psixologik tomonlardan farq, qiladigan o’ziga hos tomonini topishga harakat qiladi. «Dastavval har bir sotsial jarayonki muhim ichki sotsial tuzilishini tashkil etadigan muhitni topish kerak» deydi u. Sotsiologiya sohasida — uningcha oziga hos hususiyatlar bilan farq qiladigan faktlar mavjud. Bu individdan tashqarida majburiy kuchga ega bolgan va individ unga intiladigan fikr tarzi faoliyati va qilishdan iboratdir. Bu sotsial sifat zaruriy, umumiy sifat bolib u individ uchun obektiv xarakterga egadir. U individuallikni yo’qotmaydi, balki hal qiladi. Mana shu umumiy tashqi belgilar sotsiologiyaning obektni tashkil etadi. Bu doktrina «kollektiv tasavvur» deb aytiladi. Uning predmeti ham kollektiv tasavvurlarning rivojlanishi va funksiyalari asosida paydo bo’ladigan qonunlardan iborat. Garchi Dyurkgeym sotsiologiya fanini rivojlantirishiga sezilarli tasir korsatsada mohiyat etibori bilan pozitivizm chegaralaridan toliq pozitsiyasidan chiqib ketolmadi. Chunki u kollektiv tasavvurini obektiv narsa deb tabiiy 13 fanlarga oxshatadi. Sotsiologiyaning obekta insonning turli holatdagi atvori bolsa, uning predmeti esa mehnat, siyosat va boshqa sohalardagi hulqatvorlarining mexanizmlarini organishdir. Sotsiologiyani bunday tushunish bixeyviorizm simvolik interraksionalizmda yetakchilik qiladi. Sotsiologiyaning predmet masalasining hal qilishda Amerika klassik sotsiologigi Floran Znanetskiy alohida orin tutadi. Uning U. Tomson bilan yozgan «Polsha dehqonlari Evropa va Amerikada» degan asari sotsiologiyada yangi oqim bolgan empirizm sotiologiyasining boshlanishidan darak berdi. Mana shuning uchun onta empirik maktabning

vakili sifatida qaraladi. Biroq uning g’oyalari, qarashlari bu oqim doirasidagina baholanmaydi. F. Znanetskiy fizik va sotsial reallikni farqlash uchun «insoniy koeffitsient» terminini ishlatgan. Uningcha bu termin sotsiologiyaning Oziga xos tomonini ifodalaydi. Bu yerda farq, shundan iboratki tabiiy sistema inson tajriba va aktivligiga bog’liq bolmagan holda obektiv mavjuddir. Madaniyat esa alohida reallik hosil qiladi. Biroq, uning tabiiy boshlanishni enfenamenom emas, chunki uning boshlanishida inson ishtirok etadi. Sotsiologiya maxsus fan sifatida uning fikricha 4 ta muhim sohani oz ichiga olish kerak: sotsial faoliyat nazariyasi; sotsial munosabatlar nazariyasi, sotsial-shaxs nazariyasi; sotsial guruh nazariyasi. Sotsiologiya jamiyatdagi bo’layotgan gramma hodisalar bilan emas, balki faqat faoliyat sistemasini yaratuvchi ongli individ munosabatlari bilan shug’ullanish kerak. 2. ZNANETSKIYNING BUNDAY QARASHLARI Znanetskiyning bunday qarashlari bazi maxsus fanlarning sohasini rivojlantirishda va belgilashda sotsiologiyani rolini ko’rsatib beradi. Znanetskiyning hizmati yana shundaki, u sotsiologiyani nazariy fan sifatida empirik faktlariga asoslanishini korsatib berdi. Pozitiv oqim bilan bir qatorda sotsiologiyann nazariy jihatdan asoslash uchun boshqa oqimlar ham paydo bo’ldi. Bu oqimlardan biri gumanistik yoki subektiv — yondoshilgan oqimdir. Bu oqimga kora sotsiologiya inson va uning sotsial realligi tog’rrisidagi fandir. Inson realligi uning ongli faoliyati asosida vujudga keladi. Agar pozitizm sotsial jarayonlarni tabiiy asosida hosil bolishidan kelib chiqsa, gumanistik oqim sotsial jarayonlarni inson va uning ongli faoliyatidan kelib chiqishni korsatib beradi. Ular sotsial hodisani manaviy munosabatlar natijasi deb qaraydilar. Agar pozitizm

obektiv hodisalarni o’rganishda obektivlashtirishga boysunadigan rag’batlantirish, tasirlanish, hulq-atvor, sharoit kabi hodisalarga etibor bersa; gumanistik oqim esa asosiy etiborini ongli hayotga qaratadi. Bu oqim sotsiologiya fanini yangi bosqichga 14 ko’tarib uning nazariy va metodologik asoslarining yangi yo’nalishlarini ko’rsatib berdi. Ongli hususiyatga ega bo’lgan inson faoliyati, sotsiologiya fanining o’ziga hos obektini tashkil etadi. Shuning uchun mutafakkirlarning etibori inson ongida bolayotgan jarayonlariga, bu protsessning belgilaydigan sotsial faoliyatlariga hamda bilim jarayonlariga qaratilgan kerak. Veber fikricha ongli faoliyat eng murakkab jarayondir, bu jarayonni psixologik akt ham, dunyo qarash jarayoni ham qamrab ololmaydi. Shuning uchun u nafaqat naturalizmni rad qiladi, balki sotsiologiyada hukmron oqim bolgan psixologizmni ham tanqid qiladi. Uning fikricha sotsiologiyaning predmeti individ va individlarning predmeti individ va individlarning hulq-atvoridan iborat bolgan harakatdir. Sotsiologiya, deb yozadi u, talqin qilishlik bilan sotsial harakatni organadi va shu tufayli uning sodir bolishi va oqibatlarini sabablar bilan tushuntirmoqchi boladi. Veber fikricha bunday faoliyat maqsadga muvofiq faoliyatdir. Bu tushuncha bilan Veber sotsiologiyaning oziga hos tomonini korsatuvchi 2 ta faktorni hisobga oladi: ong va individual — shaxsiy soha aspekt Pozitizm oqimidan farqli olaroq Veber sotsiologik fanni bir butun ijtimoiy asosda emas balki alohida individ asosida yaratmoqchi boladi. Bu bilan u Evropa gumanistik ananasini davom ettiradi. Veber ozining fan konsepsiyasida mantiqiy hulosa, empirik asosida erishilgan faktlar va amaliy baho berishni chegaralaydi. Bu esa muhim metodologik ahamiyatga egadir. Shuni takidlash kerakki maqsadli faoliyat bu voqealikning o’ziga berilgan xarakteristikasi emas balki,

nazariy, ideal konstruksiyadir. Bu faktlarni tahlil qilishning oziga hos metodi yoki u aytgandek sotsial hodisalarni tushunishga imkon beradigan idealashtirishdir. Sobiq Sovet matbuotida sotsiologiyaning predmeti tog’risida bahs avj oldi. Sotsiologiyaning bu masalasi esa tarixiy materializmning doirasida organilib, sotsiologiya nazariyasini mustaqil rivojlanishiga tosqinlik qildi. Shunga qaramay bu davrda ayrim oliy oquv yurtlarida sotsiologiya fakultetlari, bo’limlari ochildi. Sotsiologik laboratoriyalar tashkil etildi-Empirik sotsiologik tatqiqotlar otkazish boshladi. Shuning bilan birga sotsiologiyaning vazifasi, uning ilmiy ahamiyati, jamiyatda tutgan orni masalalari haqida yozzgan bahslar avj olib ketdi. Biroq, bu bahslar ilmiy diskussiya xarakterga ega bolganligi uchun tor doirada edi va sotsiologiyadagi fundamental masalalarni kotarib chiqmadi. Shuning uchun sotsiologiya fanining ontologik mohiyati ochib berilmagan edi. Bu bahslar kopincha mafkuraviy xarakterga ega edi. Bunda asosiy masala sotsiologiya bilan tarixiy materializmning munosabati masalasi edi. Sharoit 15 shundan iborat ediki, tarixiy materializmni rad etmasdan sotsiologiyaning rivojlanishiga va sotsial tadqiqot ishlarini amalga oshirishga imkoniyat yaratish kerak edi. Munozara davomida bu masalalarni hal qilishda A. G. Berbin, M. M. Kovalzon, 8. J. Kelle va boshqalar umumiy sotsiologik qonunlarni tarixiy materializm organadi, deb etirof etdilar. Bundan tashqari bu umumiy qonunlarning turli sohalarida namoyon bolish shakllari mavjuddir. Mana shu oziga hos namoyon bolish shakli sotsiologiyaning organish obekt deb aytdilar. Bu qarashlar keskin tanqid qilindi. Chunki tarixiy materializm falsafaning tarkibiy nomi bolganligi uchun u sotsiologiya bololmaydi. Munozarada Ro’vkina R. V.ning qarashlari etiborga loyiq edi. U

sotsiologiya predmeti sotsiologik tadqiqot asosida olingan bilimlarni analiz qilishdan iborat deydi. Sotsiologiyaning boshqa vazifasi jamiyatning nazariy modelini ishlab chiqish va bu model jamiyatning vazifalarini bir butun sifatida sistemalashtirilgan bolar edi. Ro’vkina fikricha sotsiologiya sotsial reallikning bir butun qolami uning dinamikasining organuvchi fandir, Ro’vkina sotsiologiyaning umumiy va oziga hos tomonini tahlil qilishga harakat qiladi va undagi turli tarmoqlarni jamiyat taraqqiyoti bilan bog’liqligi ajratib korsatadi. Munozara yakuni bolib sotsiologlaridan Rojin V. P., Andreeva G. M., Yadov V. A. va boshqalarning ishlab chiqishgan asosiy yonalishlari namoyon boldi. Bu yonalishlar keyingi davrgacha mamlakatda tan olingan edi. Ushbularga muvofiq tarixiy materializm jamiyatning falsafiy va sotsiologik sohalarini analiz qilish birligidan iboratdir. Tarixiy materializm falsafa sifatida jamiyat taraqqiyotining falsafiy muammolarini hal qilsa, sotsiologiya sifatida esa, jamiyat qonunlarining vazifalarini va rivojlanish tendensiyalarini ochib beradi. Tarixiy materializm jamiyatga bir butun sistema sifatida qarar ekan, u har qanday sotsial soha muammolarining muhim tomonlarini tadqiq qiladi. Shuning uchun bu yonalishlar sotsiologiyani tarixiy matsrializmdan ajratish va ularni birbirlariga qarama-qarshi qo’yish mumkin emas, deb takidlaydilar. Jamiyatning bir butunligini umumnazariya organishlik bilan birgalikda uning alohida tomonlarini, turli sohalarini (siyosiy, manaviy, ruhiy, iqtisodiy tomonlari), hamda turli sotsial guruhlar ortasidagi munosabatlar, ularning fikrlash tarzi faoliyatining tuzilishi kabilarni ham organishlik muhim mano kasb etadi. Chunki umumiy sotsiolognk jamiyatni konkret boshqarish, ishlab chiqarish, mavqening shakllanishi kabi masalalarga javob bera olmaydi. Natijada umumiy sotsiologik

masaalar bilan birlikda sotsiologiya maxsus va empirik darajadagi bilimlarni ham oz ichiga oladi. Maxsus yoki o’rtacha sotsiologik nazariya terminini Amerika 16 sotsiologi R. Merton kiritgan. Bu olim O’rtacha nazariya empirik tadqiqot asosida vujudga keladi va mavjud bolmagan umumiy sotsiologik nazariyalarning paydo bo’lishiga asos bo’ladi, deb ko’rsatadi. Shuning bilan birga empirik sotsiologiyaning oziga hos tomonini farq; qilish kerak. Empirik sotsiologiya bevosita hayotdagi hodisalarni umumlashtirish asosida hulosalar chiqaradi. Sotsiologiyaga tarixiy materializm asosida qarash esa uning fan sifatida imkoniyatlarini chegaralaydi va jamiyatning dolzarb masalalarini hal qilishga to’siqlik qiladi. Hozirgi kunda sotiologiyaning predmeti haqidagi masala yangidan qo’yilmoqda. Chet el olimlari va Vatanimiz sotsiologlari bu masalaga katta etibor bermoqdalar va sotsiologiyani mafkuralashtirishdan holi qiilib, uning oziga hos muhim tomonlarini ochib berishga harakat qilmoqdalar. Hozirgi kunda sotsiologlar fanning o’z tarifini belgilash boyicha ilmiy tadqiqot ishlarini olib bormoqdalar. Yuqoridagi fikrlarni tahlil qilib va sotsiologiyaga berilgan eng muhim tariflarga asoslanib sotsiologiyaning obekti va predmeti haqida mukammalroq tushunchani berishga harakat qilamiz. Sotsiologiya umumiy emas, balki maxsus, sohalararo fandir. U boshqa fanlar o’rganmaydigan o’zining obektiga ega. Uning o’ziga hos sohani sotsial reallik bolib, bu inson va jamiyat munosabatining ijtinoiy- madaniy muayyanligidir. Bu obekt faqat sotsiologiyaning tadqiqot obektidir. Boshqa fanlar bu obekt bilan shugullanmaydi. Sotsiologiya umumiy sotsiologik obektni organganda umumiy falsafiy kategoriyalardan foydalaniladi va ularning sotsial mohiyatini ochib beradi. Jumladan obektiv va subektiv, erkinlik va zaruriyat, borlik va ong kabi falsafiy

kategoriyalardan foydalanib umumiy sotsiologik obektni tadqiq qiladi. Maxsuslik darajasida sotsiologiya sotsial subektlarni (shaxs, gruppa, jamiyat, sotsial sohalar, munosabatlar, odamlarning sotsial faoliyati va tafakkur tarzi) analiz qiladi. Bu bilan sotsiologiya o’zining obektini turli hodisalardan ajratib oladi. Sotsiologiya turli sotsial sohalarni eng umumiy muhim tomonlarini umumlashtirib umumiy nazariyalar hosil qiladi va boshqa fanlarga nazariy metodologik asos yaratadi. U jamiyat va inson tug’risida umumiy qarashlar, qonunlar va tendentsiyalarnn yaratadi va rivojlanish qonunlarini ochnb beradi. Bu masala bilan alohida ijtimoiy fanlar (etika, estetika, psixologiya, huquqshunoslik) shurullanmayqn. Sotsiologiya uz obekti doirasida soiial hayotnnng turli alohida tomoilari bilan ham shug’ullanadi va buning natijasida fanda integral sohalar vujudga keldi. Jumladan: huquq sotsiologiyasi, siyosat 17 sotsiologiyasi, iqtisodiy sotsiologiya industrial sotsiologiya va xokozolar. Sotsiologiya bu sohalarda uz obekti inson va uning siyosiy, iqtisodiy va boshqa sohalardagi urni va uning rivojlanishi, hayot tarzi va fikrlash uslubi kabi masalalarnn hal qiladi. Sotsiologiyaning obekti nnson faoliyatniing turli sohalarnning integratsiyasi asosida urgansa ham boshqa fanlarga uhshamaydi. Sotsiologiya uzinnng mahsus obekti asosida yakka maqening faoliyatini konkret namoyon bulishlikni empirik darajada urganishni ham uz ichiga oladi. Bizningcha, sotsiologiya predmeti, bu jamiyatdagi nnson mohiyatining rivojlanayotgan umumbashariy hususiyatlarinn amalga oshiruvchi qonunlardir. Agar fanning obekti uning nimani urganish kerak degan savolga javob bersa, predmeti esa usha obektni qanday urganadi degan savolga javob beradi. Malumki, jamiyat va inson uz qonuniyatlari bilan rivojlanadilar. Mavjud jamiyatning tuzilishi nnsonlar manfaatiga

qaramaqarshi bulibgina qolmasdan balki shaxsiy insoniy harakterga ega bulishi mumkin. Shuning uchun sotsiologiya nnsonlar jamiyatini rivojlantirishda sotsial tashkilotlarning insonlarga mos eng qulay variantlarini topishda va uning amalga oshirishdagi jismoniy, emotsional —psihologik va manaviy imkoniyatlarni ishga soladi. Sotsiologiyaning vazifasi jamiyat taraqqiyotini taminlaydigan eng qulay variantlarini, ijtimoiy-madaniy modellarini topishdan iboratdir. Bular jamiyat va insonning o’z-o’zini takomillashtirishining qonunlaridir. Sotsiologiyaning vazifasi murakkab sotsial dunyoni tashkil etuvchi o’zaro birkuvchi va harakat kiluvchi tuzilma va mehanizmlarni anshutashdan iboratdir. Buning uchun sotsiologiyadagi tanqidiy nazariya, falsafiy germenevtika, yangncha tus berilayottan katuralizidan foydalanish kerak, ularnn yangicha talqin qilish kerak deb kursatadi. Sotsiologiya predmeti muammosini hal qilishdagi uchinchi tendentsiya deb gumanistik rivojlanishini etirof etish mumkin.

XULOSA Sotsiologiya kursi bo’yicha bayon qilingan ma'lumotlar asosida quyidagi xulosalarga kelish mumkin. 1) Jamiyatda yashab turib, uni bilmaslik — bu katta yo’lga tushib olib istagan makonini qidirib topolmaslikdir. Ammo jamiyat inson hayotida va faoliyatida o’rganishi va ilmiy bilishi lozim bo’lgan eng murakkab og’ir bo’lgan ob'ektdir. Jamiyatshunoslik, jumladan sotsiologiya fani tabiatshunoslik fanlaridan ancha orqada qolmoqda. Lekin jamiyat faoliyati va taraqqiyoti, boshqaruv mexanizmlari, sotsial progressning istiqbollari haqidagi qonunlar tan olinishi va ularni bilish talab etiladi. XXI asriing eng asosiy vazifasi jamiyat taraqqiyotini chuqurroq o’rganib, uning ochilmagan qonunlarini ochish va inson taraqqiyotini muqobil tarzda olib borishni taqozo qiladi. Insonlarni dunyo taraqqiyotiga mos ravishda tarbiyalashda, inson tafakkurini ilmiy asosda va millim ruhda shakllaiishida va nihoyat jamiyat taraqqiyotining optimallashuvida sotsiologiya fanining o’rni beqiyosdir va u hozirgi zamon jamiyatshunosligida yetakchi rol o’ynaydi. Prezident devoni OO‘Yu va OMM vazirligi Oliy va o‘rta maxsus maktab muammolari insituti Vazirlar Maxkamasi O‘MMYu lari OO‘Yu Vazirligi Sotiologik tadqiqotlar markazi О O‘Yu lari Х ududiy muxbirlik punktlari 172 Sotsiologik fikrlar ming yillar ilgari ma'lum bo’lsa ham, u fan sifatida tan olinganligiga yuz ellik yildan oshdi. Shu qisqa vaqt ichida bu fan insonlarning o’z-o’zini bilish, jamiyat taraqqiyotining yangi modelini yaratishda o’zining salmoqli hissasini qo’shdi. Jamiyat bugun sotsiologiya yordamida o’z-o’zini yo’naltirish va o’z-o’ziii taraqqiy ettirish imkoniyatiga ega bo’lmoqda. U o’z tarixi mobaynida har xil va qaramaqarshi dunyoqarashlarni ham talqin qildi. Plyuralizm va dunyoqarashlar o’rtasidagi qarashlarni tahlil va talqin qilish hozirgi zamon sotsiologiyasining asosiy jihatlaridandir. Sotsiologiyaning bu jihatlari fandagi bitmas tuganmas manbai bo’lib, fan ular orqali, boyidi va taraqqiy etib boradi. Agar umumsotsiologik nazariyalar majmuasini yaratish mumkin bo’lsa, u holda hozirgacha yaratilgan konsepsiyalar, maktablar bunga asos bo’la oladi. Sotsiologiyaning diqqat markazida shaxsiing o’zaro ta'sir muammolari, sotsial guruhlap bir butun jamiyat yotadi. Aytish lozimki, bu muammolar sotsiologiyaning asosiy vazifalarini tashkil etadi. Ularning o’rtasidagi munosabatlarni o’rganish,

ularning o’zaro ta'sirini foydali, ya'ni garmonik asosda tashkil etish sotsiologiyaning xizmati va mahsuli hisoblanadi. Shaxsni, ya'ni oila a'zolarini takomillashtirmasdan turib, jamiyatni takomillashtirib bo’lmaydi. Inson ikki xil: aqlli va hayvonsifat bo’ladi. Aqlli odamda ijtimoiy mohiyat birinchi o’ringa chiqsa, undan oliyjanob, sahovatli, odob-ahloqli va yuqori ma'naviyatln inson chiqadi. Bu odam ijtimoiylashgan inson sifatlarini o’zida mujassamlashtirib, tarixan tarkib topgan eng ezgu munosabatlarning timsoliga aylanadi, muayyan jamiyat jamoa tomonidan qabul qilingan ko’pchilik e'tirof etgan odobahloq va huquq maqomlari doirasidagina faoliyat yo’nalishini belgilaydi. Aqlli odam (shaxs) zotida ijtimoiy mohiyatini birinchi o’ringa chiqishida u yashab, faoliyat ko’rsatayotgan jamiyatdagi ijtimoiy, iqtisodiy, siyosiy, huquqiy, ahloqiy, mafkuraviy va boshqa munosabatlar hal qiluvchi rol o’ynaydi. Bu munosabatlar birgalikda insonni muayyan shaxs sifatida shaklnanishi uchun sharoit bo’lsa, unda aqlli odam ko’rinishida biologik mohiyatni yuzaga qalqib chiqishi imkoniyati yuksaladi. a) Ijtimoiy ahamiyat birinchi o’ringa chiqib olishi uchun, aqlli Odam (shaxs) ning o’ziga bog’liq, jihatlari ham ko’p nutq tili va murakkab tafakkur qilish qobiliyatiga ega bo’lgan bu shaxsning olamni, ayniqsa o’zo’zini anglashda dunyoga qarashning tarkib topgan muayyan sistemasi katta rol o’ynaydi. ADABIYOTLAR: 1. I.A. Karimov. O’zbekiston XXI asr bo’sag’asida: xavfsizlikka tahdid, barkamollik shartlari va taraqqiyot kafolatlari. T., «O’zbekiston», 1997.

2. I. A. Karimov. O’zbekiston XXI asrga intilmoqda. T., «O’zbekiston», 1999. 3. Aliqoriyev N.S. va boshqalar. Oliy o’quv yurtlari professor o’qituvchilari faoliyatini rivojlantirish bo’yicha tavsiyalar. Ta'lim muammolari, ilmiy-uslubiy yutuqlar va ilg’or tajribalar. T., 3—6, 1997. 4. Aliqoriyev N.S. Sotsiologiya va ta'lim taraqqiyoti. Ta'lim muammolari, ilmiyuslubiy yutuqlar va ilg’or tajribalar. T,2, 1998. 5. Aliqoriyev N.S. Upravlenie zanyatostyu i trudovo’mi resursami v regionalno’x sistemax. T., «Fan», 1991. 6. Aliqoriyev N.S. Modelirovanie sotsialno’x protsessov. T., «Fan», 1979. 7. Aitov N.A. Sotsiologiya truda. Alma-Ata, 1996. 8. Alekseyev N.I. Ekonomicheskiy eksperiment: sotsialno’e aspekto’. M., «Nauka», 1987. 9. Amerikanskaya sotsiologicheskaya mo’sl. M., 1991. 10. Amerikanskaya sotsiologicheskaya mo’sl. Tekst Pod red. V.I. Dobrenkova. M., 1994.

Похожие

Sotsiologiyaning predmeti tarkibiy tuzilishi va rivojlanish qonuniyatlari

Sotsiologiyaga kirish

O. Kontning pozitivistik katexizis asari

Sotsiologiya fanining predmeti, obe‘kti va ijtimoiy fanlar tizimida tutgan o’rni

Siyosatshunoslik fani uning ob‘ekti va predmeti