Sotsiologiya faninng vujudga kelishi va taraqqiy etishi - Социология - Рефераты

Sotsiologiya faninng vujudga kelishi va taraqqiy etishi

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

28.8115234375 KB

Sotsiologiya faninng vujudga kelishi va taraqqiy etishi Reja: 1. Antik dunyo sotsiologiyasi 2. Sharq mutafakkirlarining sotsiologik qarashlari. 3. G’arbiy Yevropa sotsiologiya maktabi .

Sotsiologiyani fan sifatida tasavvur etish uchun eng avvalo uning vujudga kelishi va tarixiy rivojlanish bosqichlarini o’rganish muhim ahamiyatga egadir. Ijtimoiy hayot rivojlanishi qonuniyatlarini o’rganishga qaratilgan ta‘limotlar, qarashlar eramizdan avvalgi IV asrdayoq yunon faylasuflari Aflotun (eramizdan avvalgi 427-347 yil) ning “Qonunlar ”, “Davlat to’g’risida”, Arastu (eramizdan avvalgi 384-322 yil) ning “ Siyosat to’g’risida”, “Metafizika”, “Etika”, Protagorning (eramizdan avvalgi 490-420 yil) “Haqiqat” kabi asarlarida yoritilgan. Markaziy Osiyoning mutfakkirlari bo’lmish Abu Nasr Farobiy, Abu Rayhon Beruniy, Zahiriddin Muhammad Bobur Mirzo kabi ulug’ allomalar o’z davri ijtimoiy hayotning turli sohalarini ilmiy asosda tadqiq qilganlar va o’zlarinig ijtimoiy qarashlarini asarlarida yozib qoldirganlar. Abu Nasr Farobiy o’zining “Fozil shahar ahli qarashlari haqida kitob”, “Siyosat al – madaniya” kabi asarlarida oliyjanob jamiyat, adolatli tuzum, odil hukmdorlar haqida o’z fikr va mulohazalarini bayon qilgan. U o’zi yashagan davrning ijtimoiy tizimini, uning ziddiyatlari va bu ziddiyatlarning kelib chiqishidagi muammolarni nazariy jihatdan tahlil qilishga uringan. Davlat va jamiyat masalalarida davlatni ijtimoiy tizimni boshqaruvchi tashkilot deb, uni muvaffaqiyatli boshqarish esa ko’p jihatdan davlat boshlig’i, hokimning xarakteriga, fazilatlariga bog’liq deb bilgan. “Fozil shahrining birinchi boshlig’i”, deb ta‘kidlaydi Farobiy, - shu shahar aholisiga imomlik qiluvchi oqil kishi bo’lib, u tabiatan o’n ikkita hislat fazilatni o’zida birlashtirgan bo’lishi zarur: 1. Hokimning 4 muchali sog’lom bo’lib, o’ziga yuklangan vazifalarni oson bajarilishi lozim; 2. Nozik farosatli, xotirasi yaxshi, zehnli, fikrini ravshan tushuntira oladigan bilim, ma‘rifatga havasli bo’lishi shart; 3. Taom yeyishda, ichimlikda, ayollarga yaqinlik qilishda ochofat bo’lmasligi, o’zini tiya oladigan bo’lishi va haqiqatni sevadigan, yolg’on va yolg’onchilarni yomon ko’radigan, oliyhimmat bo’lishi, oliy ishlarga intilishi zarur; 4. Mol – dunyo ketidan quvmaydigan; 5. Tabiatan adolatparvar, iste‘dod va jabr-zulmni yomon ko’ruvchi, sabotli, jur‘atli, jasur bo’lishi, qo’rqoqlik va xadiksirashlarga yo’l qo’ymasligi kabi xislatlar kiradi. “Madaniy jamiyat va madaniy shahar shunday bo’ladiki, shu mamlakatning aholisidan bo’lgan har bir odam kasb - hunarda ozod, hammaga baravar bo’ladi, kishilar o’rtasida farq bo’lmaydi, har kim o’zi ozod bo’ladilar” - kabi fikrlari Farobiyning jamiyat hayotini chuqur tahlil qilganligidan dalolat beradi. Abu Rayhon Beruniy o’zining “Qadimgi xalqlardan qolgan yodgorliklar”, “Minerologiya”, “Hindiston” asarlarida ijtimoiy hayot masalalarini yoritgan. “Mineralogiya” asarining muqaddimasida inson va uning ijtimoiy adolat to’g’risidagi qimmatli fikrlarni bayon etgan. Beruniy o’z davrining etnosotsiologi ham edi. “Qadimgi xalqlardan qolgan yodgorliklar” asarida turli xalqlar: forslar, yunonlar, yahudiylar, xristian molikiylar va xristian nasturiylar, majusiylar, sobitlar, budparast arablar, musulmon arablar, turklar to’g’risida qimmatli ma‘lumotlar yozib qoldirgan.

Zahriddin Muhammad Bobur ham “Boburnoma” asarida o’z davri ijtimoiy hayoti voqeligini, inson shaxsi xususiyatlarini, yaxshi va yomon tomonlarini, Andijondan – Hindistonga qadar bo’lgan ulkan hududida yashagan xalqlarning ijtimoiy jihatlarini shaxsiy kuzatishlari, ilmiy tadqiqotlari asosida o’rgangan va yozib qoldirgan. Yuqorida nomlari zikr etilgan buyuk mutafakkirlar yashagan davrda sotsiologiya hali mustaqil fan sifatida shakllanmagan edi. Ularning ijtimoiy hayot jarayonlari to’g’risidagi ilmiy tadqiqotlari natijalari esa ijtimoiy – falsafiy qarashlar tarzida namoyon bo’lgan. O.Kont tomonidan 1839 yilda “Pozitiv falsafa kursi” asarining uchinchi tomi nashr etilganligi natijasida, birinchi marotoba u jamiyatni ilmiy asosda o’rganish sifatida sotsiologiya terminini qo’lladi va bu sotsiologiyaning shakllanishi va rivojlanishiga olib keldi. O.Kont tomonidan ta‘riflangan insonning intelektual rivojlanishining uchta izchillik bosqichi: teologiyaga oid, metafizik va pozitivik haqidagi qonuni ushbu savolga javob berish uchun imkon beradi. Birinchi, teologik bosqichda insonning g’ayritabiiy tushunchasi diniy tasavvurlar asosida qurilgan. Ikkinchi, metafizik bosqichda inson g’ayritabiy kuchdan voz kechib, mavhum mohiyat sabab va boshqa falsafiy me‘yorlar yordamida voqelikni tushuntirishga harakat qiladi. Ikkinchi bosqichning vazifasi tanqidiy, avvalgi tasavvurlarni vayron etib, u uchinchi mohiyatni ifodalashdan voz kechib, ular ustidan kuzatish bilan kifoyalanadi. Bir bosqichdan ikkinchisiga o’tish hamma fanlarda bir vaqtlarda bo’lmasada izchillik bilan amalga oshiriladi. Bu jarayon oddiydan murakkabga (yuqoridan quyiga) tamoyili asosida amalga oshiriladi. O’rganilayotgan ob‘ekt qanchalar oddiy bo’lsa, u yerda pozitiv bilimlar shuncha tez qaror topadi. Shuning uchun pozitiv bilimlar avvalo matematikada, fizikada, astronomiyada, ximiyada, so’ng esa biologiyada tarqaladi. Sotsiologiya esa bu pozitiv bilimlar cho’qisidir. U o’z tadqiqotlarida pozitiv uslubga suyanadi. Pozitiv uslub kuzatishlardan to’plangan tajriba va tadqiqotlarni taqqoslash, ishonchli, tekshirilgan, e‘tirozni tug’dirmaydigan empirik ma‘lumotlar majmuini nazariy tahlil etishga suyangan. O.Kont tomonidan jamiyat haqidagi fanni shakllantirishda mehnat taqsimoti va koperatsiyalashning zarurligi haqidagi qonunning ochib berilishi navbatdagi muhim yakun bo’ladi. Bu omillar jamiyat tarixida juda katta ijobiy ahamiyatga ega. Shu tufayli sotsial va kasbkorlik guruhlari yuzaga keladi, jamiyatning xilma-xilligi o’sadi va odamlarning moddiy farovonligi ko’tariladi. O.Kont o’z qarashlaridan kelib chiqib, sotsiologiyani ikki qismga: sotsial turg’unlik va sotsial jo’shqinlikka bo’ladi. Sotsial turg’unlik ijtimoiy tuzumlarning amal qilish sharoitlari va qonuniyatlarini o’rgatadi. O.Kont sotsiologiyasining ushbu bo’limida asosiy ijtimoiy institutlar: oila, davlat, din, ijtimoiy guruhlarning ijtimoiy funktsiyalari va ularning birdamlik va hamkorlikni o’rnatishdagi rollari ko’rib chiqiladi. Sotsial jo’shqinlikda O.Kont insonni ma‘naviy, aqliy rivojlantirishning muhim omili bo’lgan ijtimoiy taraqqiyot nazariyasini rivojlantiradi.

O.Kontning ko’pgina g’oyalari, avvalo tabiat va jamiyat haqidagi fanlarning ijobiy ko’rsatmalaridan sotsiologiyada foydalanish, shuningdek yaxlit sotsial organizm bo’lgan jamiyat haqidagi tasavvurlarini qabul qilib uni rivojlantirgan mutafakkirlardan biri Gerbert Spenserdir. (1820-1903). O.Kont kabi G.Spenser ham keng ma‘lumotga ega bo’lgan olim, o’z davrining buyuk aql egalaridan biri hisoblanadi. U falsafa, sotsiologiya, psixologiya va boshqa fanlar bo’yicha qator jiddiy asarlar muallifidir. G.Spenserning asosiy asari “Sintetik falsafa sistemasi” bo’lib, unda tabiiy va sotsial voqealarining tarixiy rivojlanishi haqidagi chuqur qarashlarini bayon etgan. G.Spenser sotsiologiyadagi organizmga oid maktabning asoschisi hisoblanadi. U o’zining organizmga oid nazariyasini va sotsial evolyutsiya tushunchasini “Ilmiy, siyosiy va falsafiy tajribalar” asarida atroflicha bayon etgan. G.Spenser jamiyatni tabiiy, eng avvalo biologik qonunlar asosida rivojlanuvi organizm sifatida qaragan. U jamiyatni jonli biologik organizmga o’xshatadi. Ushbu fikrni asoslash maqsadida u quyidagi dalillarni keltiradi: 1. Jonli organizm sifatida har qanday jamiyat ham o’sish va rivojlanish jarayonida o’z massasida ortib boradi; 2. U va boshqalari murakkablashadi; 3. Uning qismlarining tobora bir-biriga bog’liqligi kuchayib boradi; 4. Uni tashkil etgan birliklar goho paydo bo’lib va yo’q bo’lib turishiga qaramay, bir butun holda yashashni davom ettiradi. G.Spenserning sotsial, shuningdek evolyutsiya nazariyasi katta qiziqish uyg’otadi. Evolyutsiyada u quyidagi asosiy jihatlarni ajratadi: oddiydan murakkabga o’tish (integratsiya); bir turdan xilma-xillikka o’tish (differentsiatsiya, noaniqlika o’tish tartibining o’sishi). Sotsial evolyutsiya bu – jamiyatning murakkablashuvi yo’lidagi progressiv rivojlanish va sotsial, avvalo siyosiy institutlarni takomillashtirish sohasidagi faoliyatdir. U sotsial evolyutsiyaning odamlar ehtiyojlari bilan ob‘ektiv bog’langanligini ko’rsatadi. “Davlat evolyutsiyasi sotsial ehtiyojlar natijasi hisoblanadi” - deb ta‘kidlaydi G.Spenser. G.Spenserning nuqtai nazaricha sotsial evolyutsiya jarayonida odamlarning va turli sotsial institutlarning jamoaviy faoliyatining ahamiyati ortadi. Turli avlod odamlarning birgalikdagi intilishlari orqali amalga oshirilayotgan sotsial evolyutsiya davomida jamiyatning ko’p funktsiyalari o’zgaradi. Spenser jamiyatni parchalanishi muammosini – muvozanat uyg’unlik va barqaror qarama-qarshi bo’lgan jarayon deb hisoblab, o’z qarashlarini bayon etgan. Jamiyatning parchalanishi, uning fikricha inqirozga uchrashi orqali yuz beradi. Bu jarayon ichki, shuningdek tashqi sabablar ta‘siri natijasida sodir bo’ladi. Jamiyatning parchalanishi siyosiy hokimiyatni, armiya, o’tmishda progressiv bo’lgan tashkilotlarni o’z ichiga olgan davlat institutlarining samarali faoliyat ko’rsatishining kuchsizlanishi natijasida boshlanadi. Jamiyatning parchalanishi jarayonida deb davom etadi, Spenser, integratsiyalashgan harakatlarning kamayishi va markazdan qochuvchi harakatlarning kuchayishi yuz beradi. Tartibsizlik kuchayadi, hukumat o’zining qobiliyatsizligini namoyish etadi. Spenser aytgan ushbu fikrlari dolzarb, mazmunan chuqur va aniq ekanligi nuqtai nazaridan katta

ahamiyat kasb etadi. Ishonch bilan aytish mumkinki, Spenserning fikr va qarashlari bizning zamondoshlarimizga hozirgi hayotning mazmunini chuqur tushunib olishlariga yordam beradi. XIX asrning oxiri XX asr boshlaridagi sotsiologik pozivitizmning ko’zga ko’ringan vakillaridan biri, bu frantsuz sotsiologi Emil Dyurkgeymdir (1858- 1917). U bir necha marotoba O.Kont va G.Spenserlar sotsiologik qarashining ahamiyatini ta‘kidlagan, ularni tanqidiy anglagan va yanada rivojlantirgan. U bir butun sotsial organizm bo’lgan jamiyat haqidagi nazariyasini ishlab chiqishni rivojlantirgan. U sotsial realizm nazariyasida sotsial voqelik tabiatini sotsial voqealar orqali tushuntirish lozimligi, odamlarning fe‘l-atvorini tahlil etishning boshlang’ichi bo’lib, individlar, ijtimoiy guruhlar va tegishli sotsial institutlarning o’zaro munosabati tizimini tashkil etgan jamiyat hisoblanishini yoritadi. Dyurkgeym “Sotsiologiya uslubi” nomli asarida sotsiologiya sohasidagi jamiyat rivojlanishi nazariyalarini ishlab chiqishga e‘tiborini qaratib, sotsial omillarni ilmiy tahlil etishga qaratilgan tavsilotlarni yaratish ustida shug’ullangan. Sotsiologiya, - deb yozadi u, sotsial dalillar xaqidagi fan bo’lib, uning ostida siyosiy, huquqiy, axloqiy, diniy va boshqa g’oyalar, qoida va qadriyatlar yotadi. Dyurkgeym fikricha, sotsial voqealikning yakuniy sabablari bo’lib, amaliyotda ro’yobga oshiriladigan odamlarning g’oya va madaniy qadriyatlari hisoblanadi. Aynan ana shunda, u har qanday sotsial evolyutsiyaning manbai mavjudligini ko’radi. Bunda so’z jamoaviy ongni namoyon bo’lishi sifatidagi g’oyalar va ma‘naviy qadriyatlar ustida boradi. Ayrim shaxslarda nisbatan sotsial qoidalar, qadriyatlar va boshqa ijtimoiy ongning namoyon bo’lishi ob‘ektiv amal qiladi. Sotsial nazariya va uslub muammolarini ishlab chiqishda, Dyurkgeym sotsiologiya va falsafaning o’zaro ta‘siri muammolariga ham e‘tiborini qaratgan. U sotsiologiya buyuk falsafiy ta‘limotlardan yuzaga kelganligini e‘tirof etadi va doimo qandaydir falsafiy yondashuvlarga suyanganligini ta‘kidlaydi. Sotsiologiya – deb yozadi Dyurkgeym – allaqachon mustaqil fan bo’lib shakllangan, o’z predmetiga ega va shu tufayli o’z ishi bilan shug’ullanishi kerak. Dyurkgeym asarlari sotsiologiyaning mustaqil fan sifatida qaror topishida muhim rolni o’ynaydi. XIX asrning oxiri XX asrning boshlarida sotsiologiyaning rivojlanishiga buyuk hissa qo’shganlardan biri, bu nemis mutafakkiri Maks Veberdir (1864- 1920). Hozirgi kunda M.Veber sotsiologiyasi haqiqiy uyg’onish davrini boshidan kechirmoqda. Uning falsafiy sotsiologik qarashlarining ko’p tomonlari yangidan qayta anglanmoqda. Uning fikricha, ishlab chiqilgan sotsiologik bilim, metodologiyasini tushunish konseptsiyasi, madaniyat, etika, sotsiologiya, din haqidagi ta‘limotlari harakat uchun qo’llanma sifatida qabul qilinmoqda. Veberning fikricha, sotsiologiya avvalo, inson yoki guruh, odamlarning fe‘l- atvori va sotsial faoliyatini o’rganishi kerak. Veber ko’plab ilmiy asarlarning, jumladan, “Sotsial-ilmiy va sotsial- siyosiy bilishning ob‘ektivligi”, “Madaniyat haqidagi mantiq fani sohasidagi tanqidiy tadqiqotlar”, “Sotsiologiya” va boshqalarning muallifidir.

Sotsial harakat Veberning fikricha odamlarning anglab yetilgan o’zaro munosabati tizimini tashkil etadi. Bunday holatda u sotsiologiyaning predmeti hisoblanadi. Veber o’z asarlarida sotsiologiya nazariyasi va metodologiyasiga oid keng qamrovli muammolarni atroflicha muhokama etishga katta ahamiyat bergan. Shunday qilib, Veber asarlaridagi ilmiylik va ob‘ektivlik bir-biridan ajralib ketmagan. Empirik sotsiologiya asrimizning 20 yillaridan boshlab sotsiologiyadagi yetakchi maktablaridan biriga aylandi. Empirik sotsiologiyaga bir qator o’ziga xos xususiyatlar tegishli bo’lganligi sababli uni odatda mustaqil oqim sifatida ajratib ko’rsatadilar. Empirik sotsiologiyaning vujudga kelishi “sotsial obrazlar” yoki “dalillarni tadqiq qilish” deb atalgan narsalarni e‘lon qilishdan boshlangan edi. Bu o’rinda gap muayyan sotsial dalil va hodisalarni batafsil bayon qilish va ishlab chiqarish to’g’risida boradi. Sotsiologik muammolarni hal qilishning bunday usuli tez orada birinchi bo’lib AQSHda, ayniqsa, keng tarqaldi. Empirik sotsiologiya shakllanishining markazi Chikago universiteti bo’ldi (uni Chikago “hayot markazi” deb ham atashgan). Bu yerda 20-30 yillarda empirik sotsiologiyaning yaqqol rivojlanishini ifodalovchi ko’p qirrali amaliy tadqiqotlar keng sur‘atda amalga oshiriladi. Bu yo’nalishlar aniq holatlarda kishilar hayot faoliyatlarini mukammal tadqiq etishga qaratilgan edi. Masalan, empirik sotsiologiyaning asoschilari deb hisoblanuvchi U.Tomas va F.Znanetskiy besh tomli “Polyak dehqoni Yevropada va Amerikada” (1918-1920) degan asarida AQSHga ko’chib kelgan polyak dehqonlarining hayotini batafsil tahlil qildilar. Bunda ular ashyoviy dalilardan, shaxsiy hujjatlardan – 28 polyak oilasining shaxsiy yozishmasi, ayrim kishilarning tarjimai holi, anketalar va shu kabi bir qancha materiallardan keng foydalandilar. Bu sotsiologiyada tadqiqotlar o’tkazishning yangi turi bo’lib, unda zamon va makon bilan cheklangan juda ko’p dalillar o’rganilar, ammo, odatda jamiyat hayotning muhim tomonlari qonuniyatlariga oid umumlashtiruvchi tekshirishning maxsus tartibi va texnikasi ham qo’llanila boshladi: kuzatish, intervyu, anketa tarqatish, hujjatlarni o’rganib chiqish, tajriba o’tkazish va modellashtirish to’plangan materiallarni statistik jihatdan ishlash, diagramma, grafiklar tuzish kabilar. Ommaviy so’rovlar usuli va texnikasi rivojiga J.G.Gellapning “Jamoatchilik fikrini o’rganish Amerika instituti” faoliyati katta rol o’ynaydi. U 30- yillarda 10 kunlab davom etadigan umummilliy so’rovlarni o’tkazdi. XX-asrning 20-yillaridan boshlab Amerika shtatlari jahon sotsiologiyasi rivojida yetakchi mavqeini egalladi. AQSHda sotsiologiyaning fan sifatida jadal rivojlanishida quyidagi omil muhim rol o’ynaydi. Kapitalizmning yuqori bosqichga ko’tarilishi, Yevropada sinfiy kurashning kuchayishi natijasida mavjud ijtimoiy–iqtisodiy va siyosiy ziddiyatlarni hal etishga qaratilgan empirik tadqiqotlarning katta hajmda to’planganligi AQSHda sotsiologiyaning fan sifatida jadal rivojlanishiga sabab bo’ldi. Bu yerda sotsiologiya dastlab universitet fani sifatida shakllandi. 1892-yilda jahonda birinchi marta Chikago universitetida sotsiologiya kafedrasi va fakulteti ochildi. 1901 yilda sotsiologiya 196 universitet

va kolledjlarda fan sifatida o’qitilgan bo’lsa, 80-yillarning oxirlariga kelib raqam 250 ni tashkil qildi. AQSHda sotsiologiya o’zining ilk davridayoq amaliy-empirik fan sifatida shakllandi. 1910-yildayoq mamlakatda 3000 dan oshiq empirik tadqiqotlar o’tkazilgan edi. Hozir bu ko’rsatkich 2 baravardan oshib ketdi. Sotsiologik tadqiqotlar o’zining juda katta moliyaviy asosiga ega. Sotsiologik tadqiqotlar o’tkazish uchun yiliga 2 milliard dollar ajratiladi. Bu harajatlarning yarmini AQSH hukumati, qolgan yarmini xususiy biznes o’z zimmasiga olgan. AQSHda hozirga kelib 100 ming sotsiolog mutaxassislar faoliyat ko’rsatmoqda. Hukumat va mulk egalari sotsiologiyaga sotsial ziddiyatlarni hal etish quroli sifatida, ijtimoiy barqarorlikni ta‘minlash vositasi, ijtimoiy nazorat va boshqaruv omili, mehnat unumdorligini oshiruvchi kishilarning moddiy va ma‘naviy munosabatlarni tartibga solib turishning ilmiy asosi sifatida jiddiy e‘tibor berib kelmoqdalar. Empirik tadqiqotlar muntazam ravishda olib borilishi fundamental metodologik va nazariy asosning ishlab chiqarilganligi, uning matematik statistik, kompyuter texnologiyasi yuqori darajadaligi, modellashtirish va sotsial eksperimentlarning yuqori saviyada olib borilishi oqibatida hozirga kelib AQSHda sotsiologiya aniq prognozlar beruvchi fanga aylangan. XX – asrning 20-yillaridan boshlab AQSH sotsiologiyasida mehnat munosabatlari, insoniy munosabatlarni o’rganish yangi ijtimoiy-iqtisodiy munosabatlarga o’tish jarayonlarini tezlashtirdi. Masalan, 1927-1932 yillarda E.Meyo rahbarligida mehnat va boshkaruv munosabatlarini o’rganishga qaratilgan va Xotorn eksperimentlari nomi bilan mashhur bo’lgan sotsiologik tadqiqotlar (bu tadqiqotlar G’arbiy Yevropani larzaga solgan kuchli iqtisodiy tanazzul davrida o’tkazilgan bo’lib uning o’z oldiga qo’ygan maqsadi – ishlab chiqarish samaradorligini oshirishning qo’shimcha omillarini qidirib topishdan iborat edi). Shu asosda 1943 yilda Abraxaam Maslou tomonidan ishlab chiqarilgan “iste‘molning ierarxik nazariyasi” yaratildi va amaliyotda qo’llanildi. Keyinchalik, shu nazariya asosida 1950 yili F.Xertsberg tomonidan “motivatsiya nazariyasi” (mehnat sharoitlarining ichki va tashqi omillari haqidagi nazariya) va 1957 yili D.Makgregor tomonidan “boshqaruv usullari nazariyasi” yaratildi (bunda boshqarishning 3 asosiy usullari – avtoritar, demokratik va aralash tip haqida fikr yuritiladi). F.Xersberg nazariyasiga ko’ra, faqat ichki omillar mehnat mazmunini, mehnatdan qoniqishni oshiradi. Mehnat sharoitlari: ish haqi, shaxslararo munosabatlar, korxona rahbariyatining tutgan siyosati, boshqaruv usuli va boshqa shu kabilarga tashqi omillar sifatida qaraydi. Bu omillar mehnatdan qoniqmaslik darajasini pasaytirib, kadrlarni, mutaxassislarning korxonaga bog’lanishini mustahkamlaydi. Ammo, bu omillar mehnat unumdorligining oshishiga hal qiluvchi ta‘sir ko’rsatmaydi, bu bilan F.Xertsberg quyidagi o’zaro bog’liqlikni asoslaydi: mehnatdan qoniqish hosil qilish mehnat mazmunining funktsiyasidir. Qoniqmaslik esa mehnat sharoitining funktsiyasidir. 60-yillarda AQSH nazariy sotsiologiyasi fenomenologik yo’nalishning kuchayganligi bilan xarakterlanadi. Fenomenologik sotsiologiyaning shakllanishi A.SHnetts nomi bilan bog’liq. O’z mohiyatiga ko’ra, fenomenologik sotsiologiya

antipozitiv yo’nalishda bo’ldi. AQSHda yana bir antipozitiv sotsiologik yo’nalish - simvolik interaktsionizm bo’lib, unga G.Blumer asos solgan. “Yangi sotsiologiya” nomi bilan atalgan uchinchi antipozitiv sotsilogik yo’nalish Ch.R.Mills nomi bilan bog’liq. Simvolik interaktsionizm, fenomenologik sotsiologiya, “yangi sotsiologiya”, konflikt sotsiologiyasi, ijtimoiy ayirboshlash nazariyasi, neofunktsionalizm va boshqa shu kabi nazariyalar – hozirgi zamon sotsiologiyasining asosiy yo’nalishlari hisoblanadi. Amerika sotsiologiyasida 60-yillarga qadar marksistik g’oyalar ta‘siri yo’q edi. 60-yillardan boshlab AQSHda marksistik sotsiologiyaga qiziqish orta bordi. 70-yillarda R.Fridrixs kabi sotsiologlar “dialektik sotsiologik” dasturini ishlab chiqish g’oyasi bilan chiqdilar. Unga ko’ra, marksistik va nomarksistik sotsiologik nazariyalar, kontseptsiyalar o’rtasidagi ziddiyatli ajralishni bartaraf qilish masalasi ilgari surilgan. Rossiyada sotsiologik g’oyalar umujahon sotsiologik fanining bir qismi sifatida rivojlangan. Tadqiqotchilar Rossiyada sotsiologik g’oyalar rivojlanishining 3 bosqichini ajratib ko’rsatadilar. Birinchi bosqich – XIX asr o’rtalaridan to 1918 yilgacha, ikkinchi bosqich – XX asr 20-yillari boshidan to 50-yillar oxirigacha; uchinchi, 60-yillar boshidan to bizning kunimizgacha. Birinchi bosqich, avvalo P.Lavrov (1828-1900) va N.M.Mixaylovskiy (1822-1904) lar kabi yirik sotsial mutafakkirlar faoliyati bilan bog’liq. Ular tomonidan rivojlantirilgan sotsial g’oyalar “sub‘ektiv sotsiologiya” nomini olgan. Bunday yo’nalishdagi g’oya P.Lavrovning 1870 yildagi mashhur tarixiy xatida birinchi marta ta‘riflab berilgan. “Sub‘ektiv sotsiologiya” namoyondalari ijtimoiy taraqqiyot nazariyasini ishlab chiqishga e‘tibor berdilar. Lavrovning fikricha ijtimoiy taraqqiyotning mohiyati – madaniyatni qayta tashkil etish: shaxsan an‘anaviy tur, qotib qolgan ijtimoiy formalarni o’zgaruvchan, jo’shqinlikni ifodalovchi tuzumlar va munosabatlar bilan almashtirish zarur. Sub‘ektiv sotsiologlar andozalarida shaxs asosan harakatga keltiruvchi kuch sifatidagina emas, shuningdek ijtimoiy hayotning o’lchovi hamdir. Ijtimoiy taraqqiyotning oliy maqsadi shaxsning har tomonlama kamol topishi uchun xizmat qiladigan munosabatlarni yaratishdan iborat. Sub‘ektiv sotsiologiya bilan bir qatorda, o’sha davr sotsial fanida sezilarli rolni M.M.Kovalevskiy (1857-1916) ning asarlari o’ynaydi. Kovalevskiy sotsiologik nazariyasining mohiyatim sotsial guruhlar, sinflar va xalqlar o’rtasidagi birdamlikdir. Rossiyada sotsial fikrni rivojlantirishda sezilarli rolni Yu.Yasonning “Rossiya va Harbiy Yevropa davlatlarining siyosiy statistikasi” asari o’ynaydi. Sotsiologiyani tavsiflash, sinflar haqida nazariyalarga bag’ishlab Rossiya sotsiologlari A.Bogdanov, V.SHumyatnikov, P.Sorokin, K.Taxraev asarlari yuzaga keldi. 1918-1919 yillarda Peterburg va Yaroslavl universitetlarida sotsiologiya kafedralari tashkil etildi. P.A.Sorokin (1889-1969) yirik olim va jamoat arbobi bo’lib, Rossiya sotsiologiyasi rivojlanishiga katta hissa qo’shgan.

Ikkinchi bosqichda nazariy sotsiologiyaning rivojlanishi davom etdi. 1920- yillarda P.A.Sorokin “Sotsiologiya asoslari”, 1922-yilda M.S.Solinskiyning “Odamlarning sotsial hayoti”, 1922-yilda M.M.Xvostovning “Sotsiologiya asoslari asarlari”, 1928-yilda N.A.Buxarinning “Tarixiy materializm nazariyasi” asarlari chop etildi. 1974-yildan boshlab ixtisoslashgan maxsus “Sotsiologik tadqiqotlar” jurnali chiqa boshladi. 1988-yildan boshlab Moskva, Leningrad, Sverdlovsk, Kiev universitetlarida sotsiologiya fakultetlari faoliyat ko’rsata boshladi. Sovet tuzumi davrida tarixni materialistik tushunishga sinfiy va partiyaviy yondashishni absolyutlashtirish oqibatida umumsotsiologik qonuniyat mohiyatiga putur yetkazildi. Jamiyat taraqqiyotni bir tomonlama bo’rtirib tushuntirish oqibati sub‘ektivizmga, volyuntrizmga olib keldi. Sotsiologiya falsafa va boshqa ijtimoiy fanlar singari siyosatga bo’ysundirilib, uning xizmatkoriga aylantirildi. Sotsiologiyaning asosiy ijtimoiy vazifasi muayyan andozaga solingan, oldindan qat‘iy belgilangan siyosiy buyurtmani bajarishdan iborat bo’lib qoldi. Mavjud mafkura doirasidan chiqish qat‘iy ta‘qiqlandi. SHunday qilib, o’sha davr ijtimoiy fanlar uchun metodologik asos qilib olingan tarixni materialistik tushunishdan chetlashildi. Ijtimoiy ong ijtimoiy hayotni emas, balki ijtimoiy borliq ijtimoiy ongni belgilaydi, degan materialistik mohiyatga ega bo’lgan umumsotsiologik qonuniyatga xilof ravishda ish yuritildi. Sovet Ittifoqi davrida sotsiologiyaning fan sifatida rivojlanishi uchun to’la imkoniyat bo’lmadi. Buning asosiy sababi demokratiyaning yo’qligi, ijtimoiy munosabatlarga faqat sinfiylik, partiyaviylik nuqtai nazardan qaralganligi bo’ldi. Sotsiologiya esa faqat to’la qonli demokratiya bo’lgandagina fan darajasida amal qiladi. Chunki, sotsiologiya mohiyat e‘tibori bilan jamiyat hayotining o’zaro bog’liq bo’lgan siyosiy, iqtisodiy, ma‘naviy va ijtimoiy turmush sohalari rivojlanish va funktsional qonunlarini ob‘ektiv jihatdan umumiy tahlil qiladi. Binobarin, empirik tadqiqot darajasida olingan ma‘lumotlar o’rganilayotganda ob‘ektning salbiy jihatlarini ham ifodalash mumkin. Kishilarning davlat siyosatiga, mavjud siyosiy rejimga munosabatini, moddiy turmush darajasini, kayfiyati, intilishlari va shu kabi munosabatlarini sotsiologik tadqiq qilish orqali mavjud ijtimoiy-siyosiy holat yuzaga chiqariladi. Faqat to’la qonli demokratik tuzumdagina mavjud siyosiy kuchlarning fikrlar xilma-xilligiga yo’l qo’yiladi. Sotsiologiyada tadqiqot natijasi qanday bo’lishidan qat‘iy nazar ilmiy asoslangan va ob‘ektiv xarakterda bo’lishi talab qilinadi. Agar davlat demokratik asosda boshqarilmasa, hokimiyat tepasidagi siyosiy kuchlar manfaatiga xizmat qilmaydigan har qanday ilmiy sotsiologik tadqiqotdan voz kechiladi va u ta‘qiqlanadi. Siyosiy ideologiyaga bo’ysundirilgan sotsiologiya o’zining ilmiyligini yo’qotib sub‘ektiv, sun‘iy va sohta xususiyatga ega bo’lib qoladi. O’zbekistonda sotsial fikrlar rivojida 20-30-yillardagi jadidchilik harakati g’oyalari muhim rol o’ynaydi. Ma‘rifatparvar jadidlar shartli ravishda 3 ta guruhga bo’lingan holda (ijtimoiy siyosiy, madaniy-ma‘naviy, diniy-ma‘rifiy) milliy mafkurani yaratish, yangicha ta‘limni joriy etish milliy madaniyatni rivojlantirish diniy va mahalliy urf-odatlarni keng yoyishning ijtimoiy ma‘naviy jihatlari bilan bir qatorda sotsial jihatlarini ham atroflicha tahlil qilganlar. Ularning bu g’oyalari

respublikamizda keyingi davrlarda sotsial qarashlar rivojida muhim ahamiyat kasb etdi. Ma‘muriy-buyruqbozlik tizimi bag’rida bo’lishiga qaramasdan O’zbekistonda 60-90 yillarda sotsiologiya fanining bir qancha sohalari bo’yicha ilmiy izlanishlar olib borildi. Jumladan, sotsial sinfiy struktura /S.Tursunmuhamedov, A.Valiev/, boshqarish sotsiologiyasi /A.S.Tamkin/, oila sotsiologiyasi /U.Toshtemirov, G.Xamidova, B.Umarov, M.Sangilov/ sohalarda e‘tiborga molik ishlab amalga oshirildi. 1989 yilda Moskvada tashkil qilingan jamoatchilik fikrini o’rganish butun ittifoq markazining O’zbekiston bo’limi ish boshladi. Bo’lim sotsiologlari respublikamiz viloyatlari va tumanlarida xilma-xil mavzular bo’yicha sotsiologik tadqiqotlar o’tkazib, ular asosida kishilarning ruhiyati va kayfiyatidagi o’zgarishlarni aniqlashga muvaffaq bo’ldilar. Ma‘lum ma‘noda, bu holat respublikamizda milliy ongning o’sishiga va shuning natijasida milliy mustaqillikka erishishni tezlashuviga turtki bo’ldi. O’zbekistonda dastlab 1989-yilda Toshkent Davlat Universiteti hozirgi UzMU falsafa fakulteti tarkibida sotsiologiya bo’limi va kafedrasi tashkil qilindi. Shu yildan boshlab sotsiologlar tayyorlana boshlandi va 1994 yili 40 mutaxassis bitirib chiqdi. 1995-yilda 30 ta, 1996-yilda 21 talaba, 1997-yilda 12 ta talaba sotsiolog mutaxassisligiga ega bo’ldilar. Farg’ona Davlat Universitetida dastlab 1990-yilda sotsiologiya kafedrasi tashkil etildi. 1992-yilda esa shu kafedra asosida “Umumiy sotsiologiya” va “Amaliy sotsiologiya” kafedralari tashkil etildi. “Amaliy sotsiologiya” kafedrasi ilmiy tadqiqot yo’nalishi – yoshlar faoliyatida mehnat omilini faollashtirish yo’llari bo’lib, bu borada aniq tadqiqotlar olib borilmoqda. 1991-yilda sotsiologiya bo’yicha mutaxassislar tayyorlash bo’limi ochilib, unga qabul qilingan dastlabki talabalardan 17 kishi, 1996-yilda sotsiologiya bo’yicha mutaxassis sifatida bitirib chiqdi. O’zbekiston FA falsafa va huquq instituti qoshida 1993-yilda O’zbekiston sotsiologlarining assotsiatsiyasi tuzildi. O’zbekiston Respublikasi Oliy va o’rta maxsus ta‘lim Vazirligining 18-iyul 1994-yil 87-01-242 sonli buyrug’i bilan 1995- 1996 o’quv yilidan boshlab respublikaning barcha oliy o’quv yurtlarida sotsiologiya fani o’qitilishi joriy qilindi. Ammo, respublika ijtimoiy hayoti muammolarini barcha o’quv yurtlari olimlari tomonidan o’rganilishi sustlik bilan bormoqda. Sotsiologik tadqiqotlarning jamiyatimiz ijtimoiy hayotini o’rganishdagi salmog’i hali juda past darajada. Respublikamiz milliy mustaqillikka erishgandan so’ng mamlakatimizda sotsiologiya fanini rivojlantirishga jiddiy e‘tibor berila boshlandi. O’zbekiston Milliy universiteti falsafa fakulteti tarkibida sotsiologiya bo’limi va kafedrasi tashkil qilindi. Farg’ona Davlat Universitetida sotsiologiya kafedrasi tashkil etildi. 1992-yilda Mehnat Vazirligi qoshida sotsiologik tadqiqotlar markazi tashkil qilinib, bu markaz tomonidan respublikamida keng suratda tadqiqotlar o’tkazilib, unda aholining iqtisodiy islohotlarga, demokratlashtirish jarayonlariga bo’lgan munosabatlari atroflicha o’rganila boshlandi.

Hozirgi kunda respublikamizda ijtimoiy fikrlarni o’rganish markazi faoliyat ko’rsatmoqda. Uning barcha viloyatlarda va tumanlaridagi shaxobchalarida mutasaddi ilmiy xodimlar, sotsiologlar jamiyat hayotini o’rganish aholi ichiga tobora chuqurroq kirib borishda jonbozlik ko’satmoqdalar. Kishilarning davlat siyosatiga, mavjud siyosiy rejimga munosabatini moddiy turmush darajasi, kayfiyati, intilishlari va shu kabi munosabatlarni sotsiologik tadqiq qilish orqali mamlakatdagi mavjud ijtimoiy-siyosiy holatni yuzaga chiqarish mumkin. Faqat to’laqonli demokratik tuzumdagina mavjud siyosiy kuchlarning fikrlar xilma-xilligiga yo’l qo’yiladi. O’zbekistonda sotsiologiya fanini rivojlantirish borasida talay tadbirlar amalga oshirilmoqda. Jumladan respublikaning barcha oliy o’quv yurtlarida sotsiologiya fani o’qitilishi joriy qilindi. Respublika Ijtimoiy fikrlarni o’rganish markazi va uning viloyatlardagi shahobchalari orqali sotsiologik tadqiqot ishlari keng ko’lamda amalga oshirilib, o’zining ijobiy natijalariga ega bo’lmoqda. Tayanch iboralar: Pozitiv usul, empirik ma‘lumotlar sotsial statika, sotsial dinamika, pozivitivizm, sotsial realizm, sotsial dalillar, sotsial voqelik, klassik va noklassik sotsiologiya, etnosotsiologiya, metafizika, «Xotorn» eksperimentlari.

Adabiyotlar 1. Karimov I.A. O’zbekiston XXI asr bo’sag’asida xavfsizlikka tahdid, barqarorlik shartlari va taraqqiyot kafolatlari. – T., 1997 2. Lavrienko V.N., Narpov N.A. Osnov sotsiologicheskix znaniy. VUZ. (Sotsiologiya) – M., 1995 3. Bekmurodov M. Sotsiologiya asoslari. T.:1997. 4. Zborovskiy G.Ye., Orlov G.P. Vvedenie v sotsiologiyu. Yekaterinburg: 1995. 5. Radugin A.A., Radugin K.A. Sotsiologiya. Kurs lektsiy. – M.: 1993. 6. Kapitonov E.A. Sotsiologiya XX veka. Istoriya i texnologiya. Rostov-na-Donu. 1996. 7. Sovremennaya zapadnaya sotsiologiya. Klassicheskie traditsii i poiski novoy paradigm. M.: 1990 8. Ubaydullaeva R.T., Xaydarov A. Sotsiologiya tarixi – T.: 1993. 9. Umarov. Iqtisodiy islohot O’zbekiston o’rtacha aholisining nigohida. «Xalq va demokratiya» 1992. 10. Aron R. Etap razvitiya sotsiologicheskoy msli. – M.: 1993. 11. Dyurkgeym E. O razvitiya obshestvennogo truda. Metod sotsiologii – M.: 1990 12. Kratkiy ocherk istorii sotsiologii- M.: 1990. 13. Yunusov K. Sotsiologiya. O’quv qo’llanmasi. Andijon.1997. 14. Rafiqov H., Hoshimov T. Sotsiologiya asoslari – T.: 1997. 15. Aliqoriev N. Umumiy sotsiologiya. – T.: 1999 16. O’zbegim. «Vatan seriyasi» T.F.: 1992. 142-177 betlar. 17. Xoshimov T. Sotsiologiya. O’kuv qo’llanma.- T.: 1996. 18. www.zionet.uz.tizimli tarmoq.

Похожие

Sotsiologiya fanining shakllanishi va taraqqiyot bosqichlari

G`arbiy Yevropa sotsiologiya maktabi

Sotsiologiya fanining sohaviy tizimi va ijtimoiy fanlar tizimidagi o’rni

Sotsiologiya fanining predmeti, obe‘kti va ijtimoiy fanlar tizimida tutgan o’rni

Sotsiologiyaga kirish