Sotsiologiya fanining shakllanishi va taraqqiyot bosqichlari - Социология - Рефераты

Sotsiologiya fanining shakllanishi va taraqqiyot bosqichlari

Загружено в:

14.03.2020

Скачано:

0

Размер:

91.5 KB

Sotsiologiya fanining shakllanishi va taraqqiyot bosqichlari Reja: 1. Eramizdan avvalgi yunon faylasuflari (Aflotun, Arastu, Protagor) va Markaziy Osiyo mutafakkirlarining ijtimoiy qarashlari. 2. XIX - asr oxiri XX - asrning boshlarida sotsiologiyaning shaqllanishi va rivojlantirilishi (O. Kont, G. Spenser, E. Dyurkgeym, M. Veber va boshqalar) 3. 20-asr AQSH sotsiologiyasi. 4. Xozirgi sharoitda sotsiologiya fanining rivojlantirilishi.

Eramizdan avvalgi yunon faylasuflari (Aflotun, Arastu, Protagor) va Markaziy Osiyo mutafakkirlarining ijtimoiy qarashlari. Sotsiologiyani fan sifatida tasavvur etish uchun eng avvalo uning vujudga kelishi va tarixiy rivojlanish bosqichlarini o’rganish muhim ahamiyatga egadir. Ijtimoiy xayot rivojlanishi qonuniyatlarini o’rganishga qaratilgan ta’limotlar, qarashlar eramizdan avvalgi IV-asrdayok yunon faylasuflari Aflotun (eramizdan avvalgi 427-347yil)ning “Qonunlar”, “Davlat tugrisida”, Arastu (eramizdan avvalgi 384-322 yil)ning “Siyosat tugrisida”, “Metafizika”, “Etika”, Protagorning (Eramizdan avvalgi 490-420yil) “Haqikat” kabi asarlarida yoritilgan. Markaziy Osiyoning mutafakkirlari bulmish Abu Nasr Farobiy, Abu Rayxon Beruniy, Zaxiriddin Muhammad Bobur Mirzo kabi ulug’ allomalar o’z davri ijtimoiy xayotining turli sohalarini ilmiy asosda tatqiq qilganlar va o’zlarining ijtimoiy qarashlarini asarlarida yozib qoldirganlar. Abu Nasr Farobiy o’zining “Fozil shahar axli qarashlari haqida kitob”, “Siyosat al - madaniya” kabi asarlarida oliyjanob jamiyat, adolatli tizim, odil xukumdorlar haqida o’z fikr -muloxazalarini bayon qilgan. U o’zi yashagan davrning ijtimoiy tizimini, uning ziddiyatlari va bu ziddiyatlarning kelib chiqishidagi muammolarni nazariy jihatdan tahlilqilishga o’ringan. Davlat va jamiyat masalalarida davlatni ijtimoiy tizimni boshqaruvchi tashkilot deb, uni muvaffakiyatli boshqarish esa ko’p jihatdan davlat boshlig’i, xokimning harakteriga, fazilatlariga bog’liq deb bilgan “Fozillar shaxrining birinchi boshlig’i”, - deb ta’kidlaydi Farobiy, - shu shahar aholisiga imomlik qiluvchi oqil kishi bo’lib, u tabiatan un ikkita xislat - fazilatni o’zida birlashtirgan bo’lishi zarur: 1. Xokimning 4 muchasi sog’lom bo’lib, o’ziga yuklangan vazifalarni oson bajarishi lozim; 2. Noziq farosatli, xotirasi yaxshi, zexnli, fikrini ravshan tushuntira oladigan, bilim, ma’rifatga xavasli bo’lishi shart; 3. Taom yeyishda, ichimlikda, ayollarga yaqinlik qilishda ochofat bo’lmasligi, o’zini tiya oladigan bo’lishi va haqikatni sevadigan, yolg’on va yolg’onchilarni yomon ko’radigan, oliyximmat bo’lishi, oliy ishlarga intilishi zarur;

4. Mol - dunyo ketidan kuvmaydigan ; 5. Tabiatan adolatparvar, iste’dod va jabr-zulmni yomon kuruvchi, sabotli, jur’atli, jasur bo’lishi, kurqoqlik va xadiksirashlarga yo’lkuymasligi kabi xislatlar kiradi. “Madaniy jamiyat va madaniy shahar shunday bo’ladiki, shu mamlakatning aholisidan bo’lgan har bir odam kasb-xunarda ozod, hammaga baravar bo’ladi, kishilar o’rtasida farq bo’lmaydi, har kim o’zi istagan kasb-xunar bilan shug’ullanadi. Odamlar chin ma ’ nosi bilan ozod bo ’ ladilar ” - kabi fikrlari Farobiyning jamiyat xayotini chukur tahlilqilganligidan dalolat beradi . Abu Rayxon Beruniy o ’ zining “ Qadimgi halqlardan qolgan yodgorliklar ”, “ Mineralogiya ”, “ Xindiston ” asarlarida ijtimoiy xayot masalalarini yoritgan . “ Mineralogiya ” asarining mukaddimasida inson va uning ijtimoiy axvoli , yerdagi burchi , oliyjanobligi , shuningdek jamiyat xayoti , ijtimoiy adolat to ’ g ’ risidagi kimmatli fikrlarni bayon etgan . Beruniy o’z davrining etnosotsiologi ham edi. “Kadimgi halqlardan qolgan yodgorliklar” asarida turli halqlar : forslar, yunonlar, yaxudiylar, xristian molikiylar va xristian nasturiylar, majusiylar, sobitlar, budparast arablar, musulmon arablar, turklar tugrisida, “Xindiston” kitobida esa xind jamiyatining ichki tuzilishi tugrisida kimmatli ma’lumotlar yozib qoldirgan. Zaxiriddin Muhammad Bobur ham “Boburnoma” asarida o’z davri ijtimoiy xayoti vokeligini, inson shaxsi xususiyatlarini, yaxshi va yomon tomonlarini, Andijondan -Xindistonga kadar bo’lgan ulkan xududda yashagan halqlarning ijtimoiy jihatlarini shaxsiy kuzatishlari, ilmiy tadqiqotlari asosida urgangan va yozib qoldirgan. Yuqorida nomlari zikr etilgan buyuk mutafakkirlar yashagan davrda sotsiologiya hali mustaqil fan sifatida shaqllanmagan edi. Ularning ijtimoiy xayot jarayonlari to’g’risidagi ilmiy tadqiqotlari natijalari esa ijtimoiy - falsafiy qarashlar tarzida namoyon bo’lgan.

XIX - asr oxiri XX - asrning boshlarida sotsiologiyaning shaqllanishi va rivojlantirilishi (O. Kont, G. Spenser, E. Dyurkgeym, M. Veber va boshqalar) O. Kont tomonidan 1839-yilda “Pozitiv falsafa kursi” asarining uchinchi tomi nashr etilganligi natijasida birinchi marotaba u jamiyatni ilmiy asosda o’rganish sifatida sotsiologiya terminini qo’llaydi va bu sotsiologiyaning shaqllanishi va rivojlanishiga olib keldi. O.Kont tomonidan ta’riflangan insonning intelektual rivojlanishining uchta izchillik bosqichi: teologiyaga oid, metafizik va pozitivik haqidagi qonuni ushbu savolga javob berish uchun imkon beradi. Birinchi, teologik bosqichda insonning gayritabiiy tushunchasi diniy tasavvurlar asosiga kurigan. Ikkinchi, metafizik bosqichda inson gayritabiiy kuchdan voz kechib, mavxum mohiyat, sabab va boshqa falsafiy meyyorlar yordamida voqelikni tushuntirishga harakat qiladi. Ikkinchi bosqichning vazifasi - tanqidiy, avvalgi tasavvurlarni vayron etib, u uchinchi - pozitiv yoki ilmiy bosqichni tayyorlaydi. Bu bosqichda inson mavxumiy mohiyatni ifodalashdan voz kechib, ular ustidan kuzatish bilan kifoyalanadi. Bir bosqichdan ikkinchisiga o’tish hamma fanlarda bir vaqtlarda bo’lmasada izchillik bilan amalga oshiriladi. Bu jarayon oddiydan murakkabga (yuqoridan quyiga) tamoyili asosida amalga oshiriladi. O’rganilayotgan ob’ekt qanchalar oddiy bo’lsa, u yerda pozitiv bilimlar shuncha tez qaror topadi. Shuning uchun poizitiv bilimlar avvalo matematikada, fizikada, astronomiyada, ximiyada, so’ng esa biologiyada tarkaladi. Sotsiologiya esa bu pozitiv bilimlar chukkisidir. U o’z tadqiqotlarida pozitiv uslubga suyanadi. Pozitiv uslub kuzatishlardan tuplangan tajriba va tadqiqotlarni taqqoslash, ishonchli, tekshirilgan, e’tirozni tug’dirmaydigan empirik ma’lumotlar majmuini nazariy tahliletishga suyangan. O.Kont tomonidan jamiyat haqidagi fanni shaqllantirishda mehnat taqsimoti va kooperatsiyalashning zarurligi haqidagi qonunning ochib berilishi navbatdagi muhim yakun bo’ladi.

Bu omillar jamiyat tarixida judda katta ijobiy ahamiyatga ega. Shu tufayli sotsial va kasbkorlik guruhlari yuzaga keladi, jamiyatning xilma - xilligi usadi va odamlarning moddiy farovonligi kutariladi. O. Kont o’z qarashlaridan kelib chiqib, sotsiologiyani ikki kismga : sotsial turg’unlik va sotsial jo’shqinlikka bo’ladi. Sotsial turg’unlik ijtimoiy to’zimlarning amal qilish sharoitlari va qonuniyatlarini urgatadi. O. Kont sotsiologiyasining ushbu bo’limida asosiy ijtimoiy institutlar: oila, davlat, din, ijtimoiy guruhlarning ijtimoiy funksiyalari va ularning birdamlik va hamkorlikni urnatishdagi ro’llari ko’rib chiqiladi. Sotsial jo’shqinlikda O. Kont insonni ma’naviy, aqliy rivojlantirishning muhim omili bo’lgan ijtimoiy taraqqiyot nazariyasini rivojlantiradi. O. Kontning ko’pgina g’oyalari, avvalo tabiat va jamiyat haqidagi fanlarning ijobiy ko’rsatmalaridan sotsiologiyada foydalanish, shuningdek yaxlit sotsial organizm bo’lgan jamiyat haqidagi tasavvurlarini qabul qilib uni rivojlantirgan mutafakkirlardan biri Gerbert Spenserdir. (1820-1903) O. Kont kabi G. Spenser ham keng ma’lumotga ega bo’lgan olim, o’z davrining buyuk aqlegalaridan biri hisoblanadi. U falsafa, sotsiologiya, psixologiya va boshqa fanlar bo’yicha qator jiddiy asarlar muallifidir. G. Spenserning asosiy asari “Sintetik falsafa sistemasi” bo’lib, unda tabiiy va sotsial voqealarning tarixiy rivojlanishi haqidagi chukur qarashlarini bayon etgan. G. Spenser sotsiologiyadagi organizmga oid maktabning asoschisi hisoblanadi. U o’zining organizmga oid nazariyasini va sotsial evolyutsiya tushunchasini “Ilmiy siyosiy va falsafiy tajribalar” asarida atroflicha bayon etgan. G. Spenser jamiyatni tabiiy, eng avvalo biologik qonunlar asosida rivojlanuvchi organizm sifatida qaragan. U jamiyatni jonli biologik organizmga uxshatadi. Ushbu fikrni asoslash maqsadida u quyidagi dalillarni keltiradi: 1. Jonli organizm sifatida har qanday jamiyat ham o’sish va rivojlanish jarayonida o’z massasida ortib boradi; 2. U va boshqalari murakkablashadi;

3. Uning kismlarining tobora bir - biriga bog’liqligi kuchayib boradi; 4. Uni tashkil etgan birliklar goxo paydo bo’lib va yuk bo’lib turishiga qaramay, bir butun holda yashashni davom ettiradi. G. Spenserning sotsial, shuningdek evolyutsiya nazariyasi katta kizikish uyg’otadi. Evolyutsiyada u quyidagi asosiy jihatlarni ajratadi: Oddiydan murakkabga o’tish (integratsiya); bir turdan xilma-xillikka o’tish (differetsiatsiya, noaniqlikdan aniqlikka o’tish tartibining o’sishi). Sotsial evolyutsiya bu - jamiyatning murakkablashuvi yo’lidagi progressiv rivojlanish va sotsial, avvalo siyosiy institutlarni takomillashtirish soxasidagi faoliyatdir. U sotsial evolyutsiyaning odamlar extiyojlari bilan ob’ektiv bog’langanligini ko’rsatadi. “Davlat evolyutsiyasi sotsial extiyojlar natijasi hisoblanadi.”- deb ta’kidlaydi Spenser. G. Spenserning nuqtai nazaricha sotsial evolyutsiya jarayonida odamlarning va turli sotsial institutlarning jamoaviy faoliyatining ahamiyati ortadi. Turli avlod odamlarning birgalikdagi intilishlari orqali amalga oshirilayotgan sotsial evolyutsiya davomida jamiyatning ko’p funksiyalari o’zgaradi. Spenser jamiyatni parchalanishi muammosini - muvozanat, uyg’unlik va barqaror qarama - qarshi bo’lgan jarayon deb hisoblab, o’z qarashlarini bayon etgan. Jamiyatning parchalanishi uning fikricha inkirozga uchrashi orqali yo’z beradi. Bu jarayon ichki, shuningdek tashqi sabablar ta’siri natijasida sodir bo’ladi. Jamiyatning parchalanishi siyosiy xokimiyatni, armiya, o’tmishda progressiv bo’lgan tashkilotlarni o’z ichiga olgan davlat institutlarining samarali faoliyat ko’rsatishining kuchsizlanishi natijasida boshlanadi. Jamiyatning parchalanishi jarayonida deb davom etadi Spenser, integratsiyalashgan harakatlarning kamayishi va markazdan kochuvchi harakatlarning kuchayishi yo’z beradi. Tartibsizlik kuchayadi, xukumat o’zining qobiliyatsizligini namoyish etadi. Spenser aytgan ushbu fikrlari dolzarb, mazmunan chukur va aniq ekanligi nuqtai nazaridan katta ahamxyat kasb etadi. Ishonch bilan aytish mumkinki, Spenserning fikr va qarashlari bizning zamondoshlarimizga xozirgi xayotning mazmunini chukur tushunib olishlariga yordam beradi.

XIX- asrning oxiri XX- asr boshlaridagi sotsiologik pozitivizmning ko’zga ko’ringan vakillaridan biri, bu fransuz sotsiologi Emil Dyurkgeymdir (1858-1917). U bir necha marotaba O. Kont va G. Spenserlar sotsiologik qarashining ahamiyatini ta’kidlagan, ularni tanqidiy anglagan va yanada rivojlantirgan. U bir butun sotsial organizm bo’lgan jamiyat haqidagi nazariyasini ishlab chiqishni rivojlantirgan. U sotsial realizm nazariyasida sotsial voqelik tabiatini sotsial voqealar orqali tushuntirish lozimligi, odamlarning fe’l-atvorini tahliletishning boshlang’ichi bo’lib individlar, ijtimoiy guruhlar va tegishli sotsial institutlarning o’zaro munosabati tizimini tashkil etgan jamiyat hisoblanishini yoritadi. Dyurkgeym “Sotsiologiya uslubi” nomli asarida sotsiologiya soxasidagi jamiyat rivojlanishi nazariyalarini ishlab chiqishga e’tiborini qaratib, sotsial omillarni ilmiy tahliletishga qaratilgan tavsilotlarni yaratish ustida shug’ullangan. Sotsiologiya,- deb yozadi u, sotsial dalillar haqidagi fan bo’lib, uning ostida siyosiy, huquqiy, ahloqiy, diniy va boshqa g’oyalar, qoida va qadriyatlar yotadi. Dyurkgeym fikricha, sotsial voqelikning yakuniy sabablari bo’lib, amaliyotda ro’yobga oshiriladigan odamlarning g’oya va madaniy qadriyatlari hisoblanadi. Aynan ana shunda, u har qanday sotsial evolyutsiyaning manbai mavjudligini ko’radi. Bunda so’z jamoaviy ongni namoyon bo’lishi sifatidagi g’oyalar va ma’naviy qadriyatlar ustida boradi. Ayrim shaxslarda nisbatan sotsial qoidalar, qadriyatlar va boshqa ijtimoiy ongning namoyon bo’lishi ob’ektiv amal qiladi. Sotsial nazariya va uslub muammolarini ishlab chiqishda, Dyurkgeym sotsiologiya va falsafaning o’zaro ta’siri muammolariga ham e’tiborni qaratgan. U sotsiologiya buyuk falsafiy ta’limotlardan yuzaga kelganligini e’tirof etadi va doimo qandaydir falsafiy yondashuvlarga suyanganligini ta’kidlaydi. Sotsiologiya -deb yozadi Dyurkgeym - allaqachonmustaqil fan bo’lib shaqllangan, o’z predmetiga ega va shu tufayli o’z ishi bilan shug’ullanishi kerak. Dyurkgeym asarlari sotsiologiyaning mustaqil fan sifatida qaror topishida muhim ro’lni o’ynaydi.

XIX- asrning oxiri XX- asrning boshlarida sotsiologiyaning rivojlanishiga buyuk xissa qo’shganlardan biri, bu nemis mutafakkiri Maks Veberdir. (1864-1920). Xozirgi kunda Maks Veber sotsiologiyasi haqikiy uyg’onish davrini boshidan kechirmokda. Uning falsafiy sotsiologik qarashlarining ko’p tomonlari yangidan qayta anglanmoqda. Uning fikricha ishlab chiqilgan sotsiologik bilim metodologiyasini tushunish konsepsiyasi, madaniyat, etika, sotsiologiya, din haqidagi ta’limotlari harakat uchun qo’llanma sifatida qabul qilinmoqda. Veberning fikricha, sotsiologiya avvalo, inson yoki guruh, odamlarning fe’l - atvori va sotsial faoliyatini o’rganishi kerak. Veber ko’plab ilmiy asarlarning, jumladan, “Sotsial - ilmiy va sotsial - siyosiy bilishning ob’ektivligi”, “madaniyat haqidagi mantiq fani soxasidagi tanqidiy tadqiqotlar”, “sotsiologiya” va boshqalarning muallifidir. Sotsial harakat Veberning fikricha odamlarning anglab yetilgan o’zaro munosabati tizimini tashkil etadi. Bunday holatda u sotsiologiyaning predmeti hisoblanadi. Veber o’z asarlarida sotsiologiya nazariyasi va metodologiyasiga oid keng qamrovli muammolarni atroflicha muxokama etishga katta ahamiyat bergan. Shunday qilib, Veber asarlaridagi ilmiylik va ob’ektivlik bir - biridan ajralib ketmagan. Sotsiologiyaning klassik yoki nokalassik ilmiy to’rining o’ziga xos sintezi bo’lib, K. Marks va F. Engels, hamda ular izdoshlarining jamiyat haqidagi materialistik ta’limotlari hisoblanadi. Marksizmda sotsiologiyaning predmeti bo’lib, jamiyatni, uning rivojlanishining asosiy qonuniyatlarini, shuningdek, asosiy sotsial birliklar va tashkilotlarni o’rganish hisoblanadi. Jamiyat haqidagi materialistik ta’limotning asosiy tamoyillari qanday? Birinchi, tarixiy materializmning eng asosiy tamoyillaridan biri, ijtimoiy taraqqiyot qonunlarini tan olinishidir. F. Engels K. Marksning kabri ustida so’zlagan nutkida, uning buyuk yutuklaridan biri shundaki, agar Darvin tirik organizm dunyosi taraqqiyoti qonuniyatini kashf etgan bo’lsa, Marks esa insoniyat tarixi taraqqiyoti qoidasini kashf etdi. Qonuniyatni tan olish jamiyatdagi umumiy barqaror takrorlanuvchi jarayonlar o’rtasidagi aloqa va bog’lanishlarni anglashni bildiradi.

Ikkinchi, materialistik qarashlar tizimidagi qonuniyatni tan olish - determinizm tamoyili bilan chambarchas boglangan, ya’ni sabab - oqibat bog’lanishlarni tan olish demakdir. K. Marks “Siyosiy iqtisod tankidiga doir” kitobida yozadi: “Moddiy ne’matlarni bevosita ishlab chiqarish, jamiyat iqtisodiyotining har bir bosqichi yoki davr asosini tashkil etadi, uning natijasida davlat muassasalari, huquqiy qarashlar, san’at, xattoki, odamlarning diniy tasavvurlari rivojlanadi”. Uchinchi, jamiyat haqidagi materialistik ta’limotning uchinchi, muhim tamoyillarida biri - olga qarab progressiv rivojlanishni asoslashdir. Taraqqiyot haqidagi marksistik ta’limot ijtimoiy xayotning asosi bo’lgan ijtimoiy - iqtisodiy formatsiya haqidagi ta’limot orqali amalga oshiriladi. To’rtinchi, jamiyatni tahliletishda qo’llaniladigan umum-ilmiy mezonlar, qonuniyatlar va rivojlanishdagi sababiy boglanishlar marksizmda ijtimoiy jarayonlar rivojlanishining o’ziga xosligini tan olish bilan bog’lanadi. Empirik sotsiologiya asrimizning 20 yillaridan boshlab sotsiologiyadagi yetakchi maktablardan biriga aylandi. Empirik sotsiologiyaga bir qator o’ziga xos xususiyatlar tegishli bo’lganligi sababli uni odatda mustaqil oqim sifatida ajratib ko’rsatadilar. XX-asr AQSH sotsiologiyasi. Empirik sotsiologiyaning vujudga kelishi “sotsial obrazlar” yoki “dalillarni tatqiq qilish” deb atalgan narsalarni e’lon qilishdan boshlangan edi. Bu o’rinda gap muayyan sotsial dalil va hodisalarni batafsil bayon qilish va ishlab chiqarish to’g’risida boradi. Sotsiologik muammolarni hal qilishning bunday usuli tez orada birinchi bo’lib AQSHda, ayniqsa, keng tarkaldi. Empirik sotsiologiya shaqllanishining markazi Chiqago universiteti bo’ldi (uni Chiqago “xayot markazi” deb ham atashgan). Bu yerda 20-30 yillarda empirik sotsiologiyaning yaqqol rivojlanishini ifodalovchi ko’p qirrali amaliy tadqiqotlar keng sur’atda amalga oshirildi. Bu yo’nalishlar aniq holatlarda kishilar xayot faoliyatlarini mukammal tatqiq etishga qaratilgan edi. Masalan, empirik sotsiologiyaning asoschilari deb hisoblanuvchi U. Tomas va F. Znanetskiy besh tomli “Polyak dexkoni Yevropada va Amerikada” (1918-1920) degan asarida AQSHga kuchib kelgan polyak dexkonlarining xayotini batafsil tahlilqildilar.

Bu sotsiologiyada tadqiqotlar o’tkazishning yangi turi bo’lib, unda zamon va makon bilan cheklangan juda ko’p dallilar o’rganilar, ammo, odatda jamiyat xayotining muhim tomonlari qonuniyatlariga oid umumlashtiruvchi xulosalar chiqarilmas edi. Shunga ko’ra, tadqiqotlar o’tkazishda tekshirishning maxsus tartibi va texnikasi ham qo’llanila boshladi: kuzatish, intervyu anketa tarqatish, xujjatlarni o’rganib chiqish, tajriba o’tkazish va modellashtirish, tuplangan materiallarni statistik jihatdan ishlash, diagramma, grafiklar tuzish kabilar. Ommoviy surovlar usuli va texnikasi rivojiga J.G. Gellapning “Jamoatchilik fikrini o’rganish Amerika instituti” faoliyati katta ro’l o’ynaydi. U 30-yillarda 10 ko’nlab davom etadigan umummilliy surovlarni utkazdi. XX-asrning 20-yillaridan boshlab Amerika shtatlari jaxon sotsiologiyasi rivojida yetakchi mavqeni egalladi. AQSHda sotsiologiyaning fan sifatida jadal rivolanishida quyidagi omil muhim ro’l o’ynaydi. Kapitalizmning yuqori bosqichga ko’tarilishi, yevropada sinfiy kurashning kuchayishi natijasida majud ijtimoiy - iqtisodiy va siyosiy ziddiyatlarni hal etishga qaratilgan empirik tadqiqotlarning katta xajmda tuplanganligi AQSHda sotsiologiyaning fan sifatida jadal rivojlanishiga sabab bo’ldi. Bu yerda sotsiologiya dastlab universitet fani sifatida shaqllandi. 1892-yilda jaxonda birinchi marta Chiqago universitetida sotsiologiya kafedrasi va fakulteti ochildi. 1901- yilda sotsiologiya 169 universitet va kolledjlarda fan sifatida ukitilgan bo’lsa, 80-yillarning oxirlariga kelib bu raqam 250 ni tashkil qildi. AQSHda sotsiologiya o’zining ilk davridayok amaliy - empirik fan sifatida shaqllandi. 1910-yildayok mamlakatda 3000 dan oshik empirik tadqiqotlar utkazilgan edi. Xozir bu ko’rsatkich 2 baravardan oshib ketdi. Sotsiologik tadqiqotlar o’zining juda katta moliyaviy asosiga ega. Sotsiologik tadqiqotlar utkashish uchun yiligag 2 milliard dollar ajratiladi. Bu harajatlarning yarmini AQSh xukumati, qolgan yarmini xususiy biznes o’z zimmasiga olgan. AQShda xozirga kelib 100 ming sotsiolog mutaxassislar faoliyat ko’rsatmoqda. Xukumat va mulk egalari sotsiologiyaga sotsial ziddiyatlarni hal etish quroli sifatida, ijtimoiy barqarorlikni ta’minlash vositasi, ijtimoiy na’zorat va boshqaruv omili, mehnat unumdorligini oshiruvchi kishilarning moddiy va ma’naviy munosabatlarini tartibga solib turishning ilmiy asosi sifatida

jiddiy e’tibor berib kelmoqdalar. Empirik tadqiqotlar muntazam ravishda olib borilishi fundamental metodologik va nazariy asosning ishlab chiqarilganligi, uning matematik satistik, kompyuter texnologiyasi yuqori darajadaligi, modellashtirish va sotsial eksperimentlarning yuqori saviyada olib borilishi oqibatida xozirga kelib AQSHda sotsiologiya aniq prognozlar beruvchi fanga aylangan. XX-asrning 20 - yillaridan boshlab AQSH sotsiologiyasida mehnat munosabatlari, insoniy munosobatlarni o’rganish yangi ijtimoiy - iqtisodiy munosabatlarga o’tish jarayonlarini tezlashtirdi. Masalan, 1927 -1932 yillarda E. Meyo raxbarligida mehnat va boshqaruv munosabatlarini o’rganishga qaratilgan va Xotorn eksperimentlari nomi bilan mashxur bo’lgan sotsiologik tadqiqotlar (bu tadqiqotlar g’arbiy Yevropani larzaga solgan kuchli iqtisodiy tanazzul davrida utkazilgan bo’lib uning o’z oldiga qo’ygan maqsadi - ishlab chiqarish samaradorligini oshirishning qo’shimcha omillarini qidirib topishdan iborat edi.). Shu asosda 1943-yilda Abraxaam Maslou tomonidan ishlab chiqarilgan “iste’molning iyerarxik nazariyasi” yaratildi va amaliyotda qo’llanildi. Keyinchalik, shu nazariya asosida, 1950- yili F. Xersberg tomonidan “motivatsiya nazariyasi” (mehnat sharoitlarining ichki va tashqi omillari haqidagi nazariya) va 1957-yili D. Makgregor tomonidan “boshqaruv usullari nazariyasi” yaratildi. (Bunda boshqarishning 3 asosiy usullari -avtoritar, demokratik va aralash tip haqida fikr yuritiladi) F. Xersberg nazariyasiga ko’ra, faqat ichki omillar mehnat mazmunini, mehnatdan ko’nikishni oshiradi. Mehnat sharoitlari: ish haqi, shaxslararo munosabatlar, korxona raxbariyatining tutgan siyosati, boshqaruv usuli va boshqa shu kabilarga u tashqi omillar sifatida qaraydi. Bu omillar mehnatdan konikmaslik darajasini pasaytirib, kadrlarni, mutaxasislarning korxonaga bog’lanishini mustaxkamlaydi. Ammo, bu omillar mehnat unumdorligining oshishiga hal qiluvchita’sir ko’rsatmaydi, bu bilan F. Xersberg quyidagi o’zaro bog’liqlikni asoslaydi: mehnatdan ko’nikish hosil qilish mehnat mazmunining funksiyasidir. Qonikmaslik esa mehnat sharoitining funksiyasidir. 60-yillarda AQSh nazariy sotsiologiyasi fenomenologik yo’nalishning kuchayganligi bilan harakterlanadi. Fenomenologik sotsiologiyaning shaqllanishi A. Shnets nomi bilan bog’liq.

O’z mohiyatiga ko’ra, fenomenologik sotsiologiya antipozitiv yo’nalishda bo’ldi. AQSHda yana bir antipozitiv sotsiologik yo’nalish - simvolik interaksionizm bo’lib, unga G. Blumer asos solgan. “Yangi sotsiologiya” nomi bilan atalgan uchinchi antipozitiv sotsiologik yo’nalish Ch.R. Mills nomi bilan bog’liq. Simvolik interaksionizm, fenomenologik sotsiologiya, “yangi sotsiologiya”, konflikt sotsiologiyasi, ijtimoiy ayirboshlash nazariyasi, neofunksionalizm va boshqa shu kabi nazariyalar - xozirgi zamon sotsiologiyasining asosiy yo’nalishlari hisoblanadi. Amerika sotsiologiyasida 60-yillarga kadar marksistik g’oyalar ta’siri yuk edi. 60-yillardan boshlab AQSHda marksistik sotsiologiyaga kizikish orta bordi. 70- yillarda R.Fridrixs kabi sotsiologlar “dialektik sotsiologik” dasturini ishlab chiqish g’oyasi bilan chiqdilar unga ko’ra, marksistik va nomarksistik sotsiologik nazariyalar, konsepsiyalar o’rtasidagi ziddiyatli ajralishni bartaraf qilish masalasi ilgari surilgan. AQSH sotsiologiyasida o’zok vaqt bixeviorizm metodologiya sifatida xukmron bo’ldi. Bixeviorizm inglizcha so’zdan kelib chiqib, xulk ma’nosini anglatadi. Bunga ko’ra sotsiologiya inson hulqi to’g’risidagi fandir. Bixeviorizm asoschilari E.Torndayk , D. Uotson, B. Skinnerlar edi. Ularning fikriga ko’ra, inson hulqi ko’p jihatdan boshqariladigan ruhiy jarayondir. Shuning uchun, bixeviorizm namoyondalari sotsiologiya, ijtimoiy psixologiya kabi fanlarning asosiy vazifasi inson hulqini boshqarishdan iborat bulmogi lozim, deb hisoblaydilar. Bixeviorizm sotsiologiyani noempirik usullariga katta ahamiyat beradi. Bu metodologiya asoschilari sotsiologiyada ayniqsa kuzatish va eksperiment usullari muhim o’rin to’tishini ta’kidlaydilar. Empirik ma’lumotlarni qayta ishlashda esa miqdoriy, matematik va statistik usullar ko’proq ahamiyatli ekanligini ko’rsatadilar. Sotsiologiya fani rivojida bu yo’nalish katta ahamiyat kasb etib, u inson hulqining chukur ichki yashirin, botiniy duyosini o’rganishga sezilarli ta’sir ko’rsatdi. AQSH sotsiologiyasida bixeviorizm metodologiyasidan tashqari yana Parsons va Mertonlarning tarkibiy-funksional tahlilmaktabi metodologiyasi ham muhim ahamiyat kasb etdi.

XX-asr sotsiologiyasi rivojida “indo’strial jamiyat”, konvergensiya, sotsial stratifikatsiya nazariyalari, “ommaviy jamiyat” doktrinasi, strukturali-funksional yo’nalish, tanqidiy sotsiologiya kabi g’oyalar ham sezilarli ahamiyatga ega bo’ldi. Ularning ayrimlari haqida Qisqacha to’xtalib o’tamiz. Yagona indo’strial jamiyat - bu jamiyatning asosiy prinsiplari quyidagilardir: 1. Xususiy mulkchilik, iqtisodiy o’sish, shaxs erkinligi va sotsial tartibni ximoya qilish asosidir. 2. Biznes sotsial taraqqiyotning harakatlantiruvchi kuchi (ishbilarmon-markaziy figura) 3. Menejerlik boshqarish shaqli sifatida (ma’lumotli administrator- markaziy figura). 4. Siyosiy yakdillikka olib boruvchi demokratiyaning xilma - xilligi. 5. Sotsial ziddiyatlar qarama - qarshiligini bartaraf etuvchi ijtimoiy xayotning xukmron g’oyadan xoli bo’lishi. 6. Korporatsiyaning rivojlanishi (masalan transnatsional korporatsiya yoki “umumevropa bozori” kabilar). 7. Indo’strial jamiyat inson faoliyati, ishlab chiqarishni tashkil etish, muomalani yo’lga quyish (masalan bozor xo’jaligi bo’yicha) siyosiy, demokratiya, davlatchilik, sotsial struktura, iste’mol, halqlar va madaniyatlar munosabatlari sohalarida o’ziga xos xususiyatlarga ega . Sotsial stratifikatsiya - Sotsiologlar sotsial harakatchanlikni stratalarga (katlamlarga) bulingan jamiyatning o’ziga xos xususiyati deb biladilar va uni gorizontal hamda vertikal harakatchanlikka bo’ladilar. Kishilarning aynan bir tabaqa ichida harakati, masalan, ish joyini yoki turar joyini o’zgartirish gorizontal harakatchanlikni anglatadi. Vertikal harakatchanlik esa quyi tabaqalardan yuqori tabaqalar tomon va aksincha qilingan harakatni bildiradi. Amerikalik sotsiolog Seymur Lipsetning fikricha, jamiyatda stratifikatsiya sistemasi sotsial zinaning quyi pog’onasida turganlarga norozilik manbai sifatida ta’sir qiladi, shuning uchun ham stratifikatsiya sistemasi ajralishining manbaidir, ammo shu bilan birga u kishilarni turli lavozimlarga tayinlashning va ularni o’z vazifalarini ado etishga rag’batlantirishning

asosiy mexanizmidir. Amerka sotsiologiyasida U. Uortner Amerika jamiyatining sotsial tabaqalanish modelini ishlab chiqdi. Bu modelga oltita sotsial sinfning tabaqalanish tartibi berilgan. Uortnerga ergashgan holda K. Deyvs, U. Mur, V. Koleman, L. Reyuoter, E.Shoyx, T. Gayger, R. Darendorf kabi olimlar o’zlarining stratifikatsiya sxemalarini ishlab chiqdilar. Elita nazariyasi - g’arbiy Yevropa va Amerika sotsiologlari orasida elitalar nazariyasi va jamiyatdagi elita munosabatlari nazariyasi keng tarkalgan. Bu sotsiologlar biron bir soxada - siyosiy, ma’muriy, harbiy, ilmiy, texnik, xo’jalikva madaniyat sohalarida yuksak vazifalarni ado etayotgan kishilarni ijtimoiy elitaga kiritadilar. Shundan kelib chiqqan holda, ular siyosiy, harbiy, ilmiy va boshqa shunga o’hshash elitalar haqida gapiradilar, hamda elitani “jamiyatning kaymogi” deb ataydilar. Xulosa qilib aytganda Amerika kushma shtatlari va G’arbiy Yevropadagi turli sotsiologik nazariyalar, ta’limotlar sotsiologiyani yuqori darajada taraqqiy etgan indo’strial jamiyat sharoitida rivojlantirib, uni jaxon mikyosida keng tarkalishida katta ro’l o’ynaydi. Xozirgi sharoitda sotsiologiya fanining rivojlantirilishi. Rossiyada sotsiologik g’oyalar umumjaxon sotsiologik fanining bir qismi sifatida rivojlangan. Tadqiqotchilar Rossiyada sotsiologik g’oyalar rivojlanishining 3 bosqichini ajratib ko’rsatadilar. Birinchi bosqich - XIX -asr o’rtalaridan to 1918- yilgacha, ikkinchi- XX-asr 20-yillari boshidan to 50- yillar oxirigacha; uchinchi, 60- yillar boshidan to bizning kunimizgacha. Birinchi bosqich, avvalo P. Lavrov (1828-1900) va N.M.Mixaylovskiy (1822 - 1904)lar kabi yirik sotsial mutafakkirlar faoliyati bilan bog’liq. Ular tomonidan rivojlantirilgan sotsial g’oyalar “sub’ektiv sotsiologiya” nomini olgan. Bunday yo’nalishdagi g’oya P.Lavrovning 1870 yildagi mashxur tarixiy xatida birinchi marta ta’riflab berilgan. “Sub’ektiv sotsiologiya” namoyondalari ijtimoy taraqqiyot nazariyasini ishlab chiqishga e’tibor berdilar.

Lavrovning fikricha ijtimoiy taraqqiyotning mohiyati - madaniyatni qayta tashkil etish: shaxsan an’anaviy tur, kotib qolgan ijtimoiy formalarni o’zgaruvchan, jo’shqinlikni ifodalovchi tizimlar va munosabatlar bilan almashtirish zarur. Sub’ektiv sotsiologlar andozalarida shaxs asosan harakatga keltiruvchi kuch sifatidagina emas, shuningdek ijtimoiy xayotning o’lchovi hamdir. Ijtimoiy taraqqiyotning oliy maqsadi shaxsning har tomonlama kamol topishi uchun xizmat qiladigan munosabatlarni yaratishdan iborat. Sub’ektiv sotsiologiya bilan bir qatorda, usha davr sotsial fanida sezilarli ro’lni M.M.Kovalevskiy (1857-1916) ning asarlari uynadi. Kovalevskiy sotsiologik nazariyasining mohiyati sotsial guruhlar, sinflar va halqlar o’rtasidagi birdamlikdir. Rossiyada sotsial fikrni rivojlantirishda sezilarli ro’lni Yu.Yasonning “Rossiya va g’arbiy Yevropa davlatlarining siyosiy statistikasi.” asari uynadi. Sotsiologiyani tavsiflash, sinflar haqida nazariyalarga bagishlab Rossiya sotsiologlari A. Bogdanov, V. Shumyatnikov, P. Sorokin, K. Taxrayev asarlari yuzaga keldi. 1918-1919 yillarda Peterburg va Yaroslavl universitetlarida sotsiologiya kafedralari tashkil etildi. P.A. Sorokin (1889-1969) yirik olim va jamoat arbobi bo’lib, Rossiya sotsiologiyasi rivojlanishiga katta xissa kushgan. Ikkinchi bosqichda nazariy sotsiologiyaning rivojlanishi davom etdi. 1920- yillarda P.A. Sorokin “Cotsiologiya asoslari”, 1922-yilda M.S. Solinskiyning “Odamlarning cotsial xayoti”, 1922-yilda M.M.Xvostovning “Sotsiologiya asoslari” asarlari, 1928-yilda N.A. Buharinning “Tarixiy materializm nazariyasi” asarlari chop etildi. 1974- yildan boshlab ixtisoslashgan maxsus “Cotsiologik tadqiqotlar” jurnali chiqa boshladi. 1988-yildan boshlab Moskva, Lenigrad, Sverdlovsk, Kiyev universitetlarida sotsiologiya fakultetlari faoliyat ko’rsata boshladi. Sovet tizimi davrida tarixni materialistik tushunishga sinfiy va partiyaviy yondashishni absolyutlashtirish oqibatida umumsotsiologik qonuniyat mohiyatiga putur yetkazildi. Jamiyat taraqqiyotini bir tomonlama, burttirib tushuntirish oqibati sub’ektivizmga, volyuntarizmga olib keldi. Sotsiologiya falsafa va boshqa ijtimoiy fanlar singari siyosatga bo’ysindirilib, uning xizmatkoriga aylantirildi.

Sotsiologiyaning asosiy ijtimoiy vazifasi muayyan andozaga solingan, oldindan qat’iybelgilangan siyosiy buyurtmani bajarishdan iborat bo’lib koldi. Mavjud mafkura doirasidan chiqish qat’iyta’kiklandi. Shunday qilib usha davr ijtimoiy fanlari uchun metadologik asos qilib olingan tarixni materialistik tushunishdan chetlashildi. Ijtimoiy ong ijtimoiy xayotni emas, balki ijtimoiy borliq ijtimoiy ongni belgilaydi, degan materialistik mohiyatga ega bo’lgan umumsotsiologik qonuniyatga xilof ravishda ish yuritildi. Sovet Ittifoqi davrida sotsiologiyaning fan sifatida rivojlanishi uchun tula imkoniyat bo’lmadi. Buning asosiy sababi demokratiyaning yukligi, ijtimoiy munosabatlarga faqat sinfiylik, partiyaviylik nuqtai nazaridan qaralganligi bo’ldi. Sotsiologiya esa faqat tulakonli demokratiya bulandagina fan darajasida amal qiladi. Chunki sotsiologiya mohiyat e’tibori bilan jamiyat xayotining o’zaro bog’liq bo’lgan siyosiy, iqtisodiy, ma’naviy va ijtimoiy turmush sohalari rivojlanishi va funksional qonunlarini ob’ektiv jihatdan umumiy tahlil qiladi. Binobarin, empirik tadqiqot darajasida olingan ma’lumotlar o’rganilayotganda ob’ektning salbiy jihatlarini ham ifodalash mumkin. Kishilarning davlat siyosatiga, mavjud siyosiy rejimga munosabatini, moddiy turmush darajasini, kayfiyati, intilishlari va shu kabi munosabatlarini sotsiologik tatqiq qilish orqali majud ijtimoiy siyosiy holat yuzaga chiqariladi. Faqat tula konli demokratik tizimdagina mavjud siyosiy kuchlarning fikrlar xilma-xilligiga yo’l qo’yiladi. Sotsiologiyada tadqiqot natijasi qanday bo’lishidan qat’iynazar ilmiy asoslangan va ob’ektiv harakterda bo’lishi talab qilinadi. Agar davlat demoktratik asosda boshqarilmasa xokimiyat tepasidagi siyosiy kuchlar manfaatiga xizmat kilmaydigan har qanday ilmiy sotsiologik tadqiqotdan voz kechiladi va u taqiqlanadi. Siyosiy ideologiyaga bo’ysindirilgan sotsiologiya o’zining ilmiyligini yukotib sub’ektiv, sun’iy va soxta xususiyatga ega bo’lib qoladi. O’zbekistonda sotsial fikrlar rivojida 20-30 yillardagi jadidchilik harakati g’oyalari muhim ro’l o’ynaydi. Ma’rifatparvar jadidlar shartli ravishda 3ta guruhga bulingan holda (Ijtimoiy siyosiy, madaniy-ma’naviy, diniy-diniy va mahalliy urf

odatlarni keng yoyishning ijtimoiy ma’naviy jihatlari bilan bir qatorda sotsial jihatlarini ham atroflicha tahlilqilganlar. Ularning bu g’oyalari respublikamizda keyingi davrlarda sotsial qarashlar rivojida muhim ahamiyat kasb etdi. Ma’muriy-buyruqbozlik tizimi bag’rida bo’lishiga qaramasdan O’zbekistonda 60 - 90 yillarda sotsiologiya fanining bir qancha sohalari bo’yicha ilmiy izlanishlar olib borildi. Jumladan sotsial sinfiy struktura  S. Tursunmuhamedov, A.Valiyev,  Boshqarish sotsiologiyasi  A.S.Tamkin  oila sotsiologiyasi  U. Toshtemirov, G. Hamidova, B. Umarov, M. Sangilov  Sohalarda e’tiborga molik ishlab amalga oshirildi. 1989 yilda Moskvada tashkil qilingan jamoatchilik fikrini o’rganish butun ittifoq markazining O’zbekiston Bo’limi ish boshladi. Bo’lim sotsiologlari respublikamiz viloyatlari va tumanlarida xilma - xil mavzular bo’yicha sotsiologik tadqiqotlar o’tkazib ular asosida kishilarning ruhiyati va kayfiyatidagi o’zgarishlarni aniqlashga muvaffak bo’ldilar. Ma’lum ma’noda, bu holat respublikamizda milliy ongning o’sishiga va shuning natijasida milliy mustaqillikka erishishni tezlashuviga to’rtki bo’ldi. O’zbeksitonda dastlab 1989-yilda Toshkent Davlat Universiteti falsafa fakulteti tarkibida sotsiologiya bo’limi va kafedrasi tashkil qilindi. Shu yildan boshlab sotsiologlar tayyorlana boshlandi va 1994- yili 40 mutaxassis bitirib chiqdi. 1995- yilda 30ta,1996- yilda 21 talaba sotsiolog mutaxassisligiga ega bo’ldilar. Sotsiologiya kafedrasida 8 ta mutaxassis professor N.S. Alikoriyev raxbarligida faoliyat ko’rsatmoqda.1996-yili kafedra dotsenti A.J. Xolbekovning “Sharq va g’arb mutafakkirlarining sotsiologik ta’limoti” kitobi “Universitet” nashriyotida 350 nusxada chop etildi. Farg’ona Davlat Universitetida dastlab 1990-yilda sotsiologiya kafedrasi tashkil etildi. 1992- yilda esa shu kafedra asosida “Umumiy sotsiologiya” va “Amaliy sotsiologiya” kafedralari tashkil etildi. “Amaliy sotsiologiya” kafedrasi ilmiy tadqiqot yo’nalishi - yoshlar faoliyatida mehnat omilini faollashtirish yo’llari bo’lib, bu borada aniq tadqiqotlar olib borilmoqda.

1991-yilda sotsiologiya bo’yicha mutaxassislar tayyorlash bo’limi ochilib unga qabul qilingan dastlabki talabalardan 17 kishi 1996- yilda sotsiologiya bo’yicha mutaxassis sifatida bitirib chiqdi. O’zbekiston FA falsafa va huquq instituti qoshida 1993- yilda O’zbekiston sotsiologlarining assotsiatsiyasi to’zildi. O’zbekiston Respublikasi Oliy va o’rta maxsus ta’lim Vazirligining 18-iyo’l1994- yil 87-01-242 sonli buyrug’i bilan 1995- 1996 o’quv yilidan boshlab respublikaning barcha oliy o’quv yurtlarida sotsiologiya fani ukitilishi joriy qilindi. Ammo, respublika ijtimoiy xayoti muammolarini barcha o’quv yurtlari olimlari tomonidan o’rganilishi sustlik bilan bormoqda. Sotsiologik tadqiqotlarning jamiyatimiz ijtimoiy xayotini o’rganishdagi salmog’i hali juda past darajada. Respublikamiz milliy mustaqillikka erishgandan so’ng malakatimizda sotsiologiya fanini rivojlantirishga jiddiy e’tibor berila boshlandi. Toshkent Davlat Universiteti falsafa fakulteti Tarkibida sotsiologiya bo’limi va kafedrasi tashkil qilindi. Farg’ona Davlat Universitetida ham sotsiologiya kafedrasi tashkil etildi. 1992 yilda Mehnat Vazirligi qoshida sotsiologik tadqiqotlar markazi tashkil qilinib bu markaz tomonidan respublikamizda keng suratda tadqiqotlar utkazilib, unda aholining iqtisodiy isloxotlarga, demokratlashtirish jarayonlariga bo’lgan munosabatlari atroflicha o’rganila boshlandi. Xozirgi kunda respublikamizda ijtimoiy fikrlarni o’rganish markazi faoliyat ko’rsatmoqda. Uning barcha viloyatlarda va tumanlaridagi shaxobchalarida mutasaddi ilmiy xodimlar, sotsiologlar jamiyat xayotini o’rganish aholi ichiga tobora chuqurroq kirib borishda jonbozlik ko’rsatmoqdalar.

Qisqacha xulosalar Kishilarning davlat siyosatiga, mavjud siyosiy rejimga munosabatini moddiy turmush darajasi, kayfiyati, intilishlari va shu kabi munosabatlarni sotsiologik tatqiq qilish orqali mamlakatdagi mavjud ijtimoiy - siyosiy holatni yuzaga chiqarish mumkin. Faqat tulakonli demokratik tizimdagina mavjud siyosiy kuchlarning fikrlar xilma- xilligiga yo’l qo’yiladi. O’zbekistonda sotsiologiya fanini rivojlantirish borasida talay tadbirlar amalga oshirilmokda. Jumladan respublikaning barcha oliy o’quv yurtlarida sotsiologiya fani ukitilishi joriy qilindi. Respublika Ijtimoiy fikrlarni o’rganish markazi va uning viloyatlardagi shaxobchalari orqali sotsiologik tadqiqot ishlari keng ko’lamda amalga oshirilib, o’zining ijobiy natijalariga ega bo’lmoqda.

Adabiyotlar: 1. Bekmurodov M.B.Sotsiologiya. A.Qodidriy nomidagi halq merosi nashriyoti. T. 2002 y. 2. Entoni Giddens. Sotsiologiya. T. Sharq. 2002 y. 3. Lavriyenko V.N.Nartov N.A. Osnovi sotsiologicheskix znaniy. VUZ. (Sotsiologiya) - M.:1995 4. Biryukova A.O. O predmete sotsiologi kak obshey nauki ob obshestve. Sotsiologicheskiye issledovaniya. 1991 №5. 5. Radugin A.A. Radugin K.A. Sotsiologiya 1995. 6. Aliqoriyev I.S. Umumiy sotsiologiya. 1999. 7. Begmatov A. Sotsiologiyaga kirish. 1995. 8. Yunusov K. Sotsiologiya. O’quv qo’llanmasi 1997. 9. Sotsiologiya. Lug’at ma’lumotnoma - M.: 1995. 10. “Yoshlar yili” Davlat dasturi bo’yicha tashviqot-targ’ibot materillari. Toshkent-2008

Похожие

Sotsiologiya fanining sohaviy tizimi va ijtimoiy fanlar tizimidagi o’rni

Sotsiologiya fanining predmeti, obe‘kti va ijtimoiy fanlar tizimida tutgan o’rni

Sotsiologiya faninng vujudga kelishi va taraqqiy etishi

O. Kontning pozitivistik katexizis asari

G`arbiy Yevropa sotsiologiya maktabi