Sotsial munosabatlar sotsiologiyasi - Социология - Рефераты

Sotsial munosabatlar sotsiologiyasi

Загружено в:

14.03.2020

Скачано:

0

Размер:

57 KB

Sotsial munosabatlar sotsiologiyasi Reja: 1. Ijtimoiy munosabatlar sotsiologiyasi 2. Fan va talim sotsiologiyasi. 3. Jamiyat va davlatning sotsial mohiyati. 4. Sotsologiyada shaxs tushunchasi va uning shaqllanish asoslari. 5. Sotsial guruhlarning asosiy belgilari va turlari.

Ijtimoiy munosabatlar sotsiologiyasi Kishilar o’z xayot faoliyatlari davomida birlashadigan guruhlar masalasi nafaqat sotsial psixologiya fanining, balki sotsiologiyaning ham muhim masalasi bo’lib hisoblanadi. Ijtimoiy munosabatlar asosan sotsial guruhlar o’rtasidagi munosabatlarda namoyon bo’ladi. Kishilik jamiyatida nihoyatda ko’p turli-tuman jamoalar, uyushmalar, birliklar, tashkilotlar mavjud. Inson butun xayoti davomida gox extiyojdan, gox manfaat yuzasidan, ba’zan majburiylikdan, ba’zan o’zi xoxlamagan holatda yuqorida ta’kidlangan guruhlarga a’zo bo’ladi va ularning vakili bo’lib qoladi. Mana shu kishilik jamoalarini qandaydir mezon (belgi, xususiyat) bilan nisbatan ma’lum guruhlarga ajratish - sotsiologik taxlilning g’oyat muhim va jiddiy masalasidir. Oldindan shuni qayd qilib o’tish lozimki, garchi “sotsial guruh” termini sotsial tadqiqotlarda keng ko’lamda qo’llanilsa ham, lekin sotsiologik tushunchalar kategoriyasiga muvofiq keladigan maqomiga va nazariy asosiga ega emas. Bu tushuncha ijtimoiy fanlar doirasida yaqqol kategorik xususiyatga ega va ijtimoiy munosabatlardagi o’ziga xos sub’ektni aniqlash uchun ishlatiladi. “Guruh” tushunchasi ijtimoiy fanlar orasida ikkita ma’noga ega. Bir tomondan, u biror bir umumiy belgilarga qarab kishilarni ma’lum toifalarga ajratilganda qo’llaniladi (ko’pincha statistikada, demografiyada). Ba’zan bu ma’noda “guruh” termini psixologiya fanida ham ishlatiladi. Masalan, test sinovlari natijalariga qarab, kishilarni u yoki bu guruhlarga ajratish mumkin. Ikkinchi tomondan, hamma ijtimoiy fanlar doirasida guruh deganda, real mavjud kishilar birligi tushuniladi. Bu holatda odamlar umumiy belgilar, faoliyatlarining xilma-xilligi yoki biror shart, holatlar bilan birlashadilar va ma’lum ma’noda o’zlarini mavjud birlik vakili ekanliklarini xis qiladilar. Masalan, talaba o’zini talabalar guruhining a’zosi sifatida xis qiladi. Ilmiy adabiyot bilan tanishish “sotsial guruh” terminini, birinchidan, juda keng qo’llanilayotganligini, ikkinchidan turli hodisalarga nisbatan ishlatilayotganligini ko’rsatayapti, qaysi nuqtai nazardan qarashlaridan qat’iynazar, konkret ijtimoiy fan vakillari guruhlarni sotsial-iqtisodiy, sotsial-demografik, sotsial-psixologik va boshqa guruhlarga ajratadilar.

Guruh - bu xatti-harakatlari rasmiy va norasmiy institutlar tomonidan boshqariladigan, ma’lum norma va qadriyatlarga ega bo’lgan, boshqa birliklardan o’zining xususiyatlari bilan farq qiladigan, bir-birlari bilan ijtimoiy munosabatlar sistemasi bilan boglangan kishilar yigindisidan iborat bo’lgan sotsial birlikdir. Guruhga harakterli xususiyatlar quyidagilar: guruh soni, ichki tashkilot, ya’ni institutlar, na’zorat shakillari; faoliyat namunalari; norma va qadriyatlar; farq qiladigan xususiyatlari. Guruh soni deyilganda, mavjud birlikni xajm jihatdan tashkil etadigan a’zolar yig’indisi tushuniladi, xozirgi kungacha sotsialogiyada a’zolar soni qancha bo’lishi keraqligi haqida aniq bir tuplamga kelingani yuk. Bu to’g’risida guruh turlari haqida so’z ketganda, gapirib utiladi. Guruh o’zining sonini a’zolari sonini chegaralashi yoki chegaramasligi mumkin. Mana shu asosga ko’ra guruhlarni “berk” guruhlar, yani yangi a’zolarni qabul qilishda aniq mezon kuyadigan guruhlar; chegaralangan guruhlar, yani guruh a’zoligi qabul qilish mezoni kam talabchanlik bilan qabul qilinadigan guruhlar; va nihoyat xoxlagan kishi qurishi mumkin bo’lgan ochik guruhlar va bu guruhlarda a’zolarga nisbatan aniq talablar quyilmaydi, ko’pincha guruhlar a’zo qabul qilish va a’zolarni guruhdan chiqishi uchun aniq talab kuyadi. Buning natijasida guruhning bir xilligi va uning tasir doirasi taminlanadi. Guruhni paydo bo’lishi uchun ichki tashkilot, ya’ni institutlar, na’zorat shaqllari, faoliyat namunalari bo’lishi kerak. Shuning uchun ham o’z shaxsiy tashkilotiga ega bo’lmagan faqatgina kontaktlar(aloqalarga) asoslangan erkin sotsial birliklar guruh deb atalmaydi. Guruh o’zining shaxsiy norma va qadriyatlariga, ya’ni birlashish markaziga ega bo’lishi kerak. Bularga g’oyalar, ramzlar, shiorlar, maqsadlar, moddiy predmetlar va boshqalarni kiritish mumkin. Bular guruhda kishilarni guruhga mansublik va birlashish xissini uyg’otish va rivojlantirish uchun zarur. Bu qadriyatlar asosida guruhda “biz” so’zi bilan ifodalanadigan birlik xissi paydo bo’ladi. Bu xis kishilarni birlashtiradigan psixik(ruhiy) aloqa bo’lib hisoblanadi.

Nihoyat, guruh o’zining shaxsiy farq qiladigan xususiyatlariga ega bo’lishi kerak. Bular yordamida guruh boshqa sotsial birliklardan farq qiladi. Bunday xususiyatlar bo’lib, bir xududda yashash, alohida ritual harakatlar, til, mafkura va boshqalar hisoblanadi. Bu 4 shart juda ko’p guruhlarni ta’riflash uchun kul keladi.lekin guruhlarni tasniflash (klassifikatsiya qilish)vaqtida bu tug’rida to’xtalib o’tamiz. Chunki bu shartlar nisbiy harakterga ega. Bular ko’pgina guruhlarni kanoatlantirsa ham, ba’zi guruhlarni tahlilqilish vaqtida tug’ri kelmasligi mumkin. Guruhlar eng avvalo miqdor jihatdan katta va kichik guruhlarga bo’linadi. Sotsiologiya va sotsial psixologiya fanida katta sotsial guruhlar o’zining aniq ta’rifiga ega emas. Umuman katta sotsial guruh deganda, a’zolar soni ko’p bo’lgan kishilar guruhlari tushuniladi. Katta sotsial guruhlarning o’ziga xos xususiyatlari quyidagilardan iborat: 1) a’zolar sonining ko’pligi ; 2) yagona xududning mavjud emasligi ; 3) a ’ zolar o ’ rtasidagi aloqalarni asosan ommaviy aloqa vositalari orqali urnatilishi ; 4) guruh strukturasining murakkabligi , aniqroqqilib aytganda , bu guruhlar ko ’ p rasmiy va norasmiy , uyushgan va uyushmagan guruhlarni o ’ z ichiga oladi . Katta guruhlar ikki turga bo’linadi. 1. Tasodifiy, stixiyali paydo bo’ladigan va qisqa vaqt mavjud bo’ladigan guruhlar. Bularga olomon, haloyik (publika), auditoriya va boshqalarni kiritish mumkin. 2. Tarixiy rivojlanish natijasida vujudga kelgan va jamiyat ijtimoiy munosabatlari sistemasida ma’lum o’ringa ega bo’lgan birliklar. Bu turdagi guruhlarga sotsial sinflar, turli etnik guruhlar (ellat, halq, millat), kasbiy guruhlar, jinsiy va yoshga oid guruhlar (yoshlar, ayollar, keksalar) va boshqa guruhlarni kiritish mumkin. Katta sotsial guruhlarda kichik guruhlarda yuk bo’lgan xatti-harakatni boshqarib turadigan o’ziga xos kuch mavjud. Bu huquqlar, urf-odatlar va an’analardir. Katta guruh bilan kichik guruh o’rtasida o’rta guruh ham bor.

Ammo guruh muammosi bilan shug’ullanayotgan sotsiologlar fikricha, o’rta guruhlar, ularning strukturasi, aloqasi, unda bo’ladigan hodisa va jarayonlar mohiyat jihatdan kattarok guruhlarga xosdir. Kichik va katta guruhlar o’rtasidagi farqni kichik guruhning yiriklashuvi va uning katta guruhga aylanishi jarayonida qurish mumkin. Masalan, bir yoki bir nechta taniqli kishilar atrofida birlashgan, 40-45 kishidan iborat partiya kichik guruhdir, chunki bu guruh vakillarining shaxsan bir-birlarini tanishlari (bilishlari) kichik guruhga xos bo’lgan xususiyatni beradi. Kichik guruhlar deganda, ko’pi bilan bir necha o’nlab a’zolardan iborat bo’lgan kam sonli guruhlar tushuniladi. Bu guruhlar ko’pincha samimiy do’stlik munosabatlari bilan bo’ladi, guruh a’zolari o’rtasidagi bevosita o’zaro aloqalar ustun turadi, guruh a’zolari o’rtasidagi munoabatlar norasmiy institutlar yordamida tartibga solinadi. Bundan tashqari, maxsus vazifalarni bajarishga muljallagan, yuqori darajada shaqllagan kichik maqsadli guruhlar ham mavjud. Bu guruhlarda a’zolar o’rtasidagi munosabatlar maxsus xizmat ko’rsatmalari bilan tartibga solinadi. Yashirin ishlayotgan partiya yacheykasi bunga misol bula oladi. Kichik guruhlarga oilani, do’stlarni, kushnilarni, ishlab chiqarish brigadasini va boshqa guruhlarni kiritish mumkin. Kichik sotsial guruhlarning turlari juda ko’p. Ular turli mezonlarga qarab turlarga ajratiladi. Guruh munosabatlari strukturasiga qarab kichik sotsial guruhlar rasmiy va norasmiy guruhlarga, a’zolar o’rtasidagi munosabatlarning yakinligiga qarab birlamchi va ikkilamchi guruhlarga, guruhga a’zo bo’lish va bo’lmasligiga qarab a’zoli va referent guruhlarga bo’linadi. Sanab utilgan guruhlarni birma-bir ko’rib chiqamiz. Rasmiy va norasmiy sotsial guruhlar, guruhlarni bunday tarzda turlarga bo’lish birinchi bo’lib amerikalik sotsiolog E. Meyo tomonidan taqlif qilingan edi, guruhlarni rasmiy va norasmiy guruhlarga ajratish asosida guruh munosabatlarining strukturasi yotadi. Rasmiy guruhlar - bu huquqiy statusga ega bo’lgan sotsial institut, tashkilot qismi hisoblanadigan mavjud institut, tashkilotdagi mehnat doirasida aniq maqsadga ega bo’lgan sotsial guruhlardir.

Rasmiy guruhlarga quyidagi belgilar xos: aniq va izchil maqsad, iyerarxiyaga asoslangan aniq funksiyalar, ma’lum qoidalarga muvofiq keladigan huquq va burchlar, a’zolar o’rtasidagi rasmiy munosabatlar, guruh faoliyatini na’zorat qiladigan rasmiy institutning mavjud bo’lishi va boshqalar. Rasmiy guruhlaprda guruh maqsadlari, funksiyalari xatti-harakat qoidalari, xatto a’zolik shartlari maxsus xujjatlarda (dastur, instruksiya, qonun va boshqalar) qayd etilgan bo’ladi. Rasmiy guruhlarga siyosiy partiyalar, davlat, diniy va boshqa tashkilotlar. Ishlab chiqarish kollektivi, maktab sinfi, sport komandasi va boshqalarni kiritish mumkin. Rasmiy guruh - bu aniq sotsial guruh, jamiyat sotsial strukturasining elementidir. U ob’ektiv holda mavjud. Uning strukturasi va xatti - harakat shakillari keng mikyosdagi guruh yoki jamiyat tomonidan boshlanadi. Individ rasmiy guruhga a’zo bular ekan, o’zining shaxsiy sifatlarini yukotadi va rasmiy guruh tashkiloti doirasidagi u yoki bu ro’llarni bajaruvchi kishiga aylanadi. Rasmiy guruhlar ham rasmiy (korxona, brigada kasaba uyushmasi, jamoat va davlat tashkiloti), ham rasmiy struktura tomonidan tan olinmagan, ya’niy norasmiy (yashirin tashkilot, norasmiy guruh va xokazo) bo’lishi mumkin. Norasmiy guruhlar, ko’pincha bunday guruhlar “psixologik guruhlar” yoki “sotsial psixologik guruhlar” deb ataladi. Chunki bu guruhlarning tashkil topish zaminida guruh a’zolari o’rtasidagi psixologik, xissiy munosabatlar yotadi. Norasmiy guruhlarning paydor bo’lishida vaziyat va umumiy mafaatlar majmui muhim ro’l o’ynaydi. Shuning uchun ham bu guruhlarni ba’zan, manfaat yuzasidan to’zilgan guruhlar ham deb atashadi. Odamlar extiyojlari turli - tuman bo’lganligi sababli norasmiy guruhlar mavjud. Norasmiy guruh rasmiy guruhga qaraganda boshqacha tuzilishga ega. Agar rasmiy guruhda guruh sotsial strukturaning yuqori organlar va xatto jamiyat tomonidan tuzilsa, norasmiy guruhlar esa shaxsiy asosda, ya’niy uni tashkil etadigan individlar tashabbusi bilan tuziladi. Tashabbuskor kishilar bu guruhda faol ro’l o’ynaydilar va o’z-o’zidan guruhda a’zolarning extiyojlarini qondirishga imkoniyat beradigan xatti- harakat sistemasi rivojlanadi.

Referent va a’zoli guruhlar. Kichik guruhlarni o’rganishning jihatlaridan biri bo’lib, “referent guruh” termin amerikalik sotsial psixolog Mustafo Sherif tomonidan kiritilgan. “Referent guruh” termini (inglizcha so’z, “mansub bo’lish” degan ma’noni anglatadi) individ ongli ravishda kiradigan sotsial guruhlarga (iqtisodiy, siyosiy, madaniy, kasbiy) nisbatan ishlatiladi. Shaxsning “guruh normalariga” munosabati belgilariga muvofiq guruhlar referent guruhlar yoki “etalonli” (o’lchovli) guruhlarga bo’linadi. Referent guruhlar ham kichik guruhlar, ham katta guruhlar - sinf yoki ijtimoiy tabaqa bo’lishi mumkin. “Referent guruh” termini to’rt xil ma’noda qo’llaniladi: 1. Individ xatti-harakati uchun namuna, etalon yoki mezon bo’lib xizmat qiladigan guruh. 2. Individ o’z harakatlarini shu guruhga yunaltiradigan guruh. 3. Idivid a’zo bo’lishiga intilayotgan guruh. 4. A’zolarining qadriyat va fikrlari bevosita shu guruh a’zosi bo’lmagan kishi uchun o’ziga xos taxxoslash o’lchovi, sotsial “o’lchov doirasi” sifatida xizmat qiladigan guruh. Real xayotda “referent guruh” nazariyasi shaxsning turli sotsial muhitlarga moslashuvi jarayonida, sotsial harakatlarni o’rganishda qo’llaniladi. Referent guruhlar real va ideal guruhlarga bo’linadi. Real referent guruhning shaxsga qulay sotsial norma va qadriyatlarni egallashi uchun etalon bo’lib xizmat qiladigan alohida kishilar yoki kishilar birligidir. Ideal referent guruh - bu ma’lum bir guruhning qadriyatli va normativ yo’l- yo’riqlarini inson ongida aks etishidir. Shaxs bu guruhga o’z ta’savurlari va harakatlari bilan moslashishga harakat qiladi. Masalan, muxandis o’zini real xayotda muxandislar guruhiga mansub deyish bilan birga o’zini guruh sifatida mavjud bo’lmagan “ma’naviy elita”ga mansub deb hisoblaydi.

Adabiyotlar: 1. Bekmurodov M.B.Sotsiologiya. A.Qodidriy nomidagi halq merosi nashriyoti. T. 2002 y. 2. Entoni Giddens. Sotsiologiya. T. Sharq. 2002 y. 3. Lavriyenko V.N.Nartov N.A. Osnovi sotsiologicheskix znaniy. VUZ. (Sotsiologiya) - M.:1995 4. Biryukova A.O. O predmete sotsiologi kak obshey nauki ob obshestve. Sotsiologicheskiye issledovaniya. 1991 №5. 5. Radugin A.A. Radugin K.A. Sotsiologiya 1995.

Похожие

Ta’lim sotsiologiyasi. Tarbiya sotsiologiyasi

Mehnat sotsiologiyasi

Axloq sotsiologiyasi

Fan sotsiologiyasi

Madaniyat sotsiologiyasi