Mehnat sotsiologiyasi - Социология - Рефераты

Mehnat sotsiologiyasi

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

70 KB

www.arxiv.uz Reja: 1. Mehnat sotsiologiyasining uslubiy asoslari. 2. Mehnat в a uning asosiy tuzilmalari. 3. Mehnat jamoasining turlari.

www.arxiv.uz Jamiyat taraqqiyotidagi barcha o’zgarishlar inson omilining faollashu в iga, insonlarning mehnat в a intellektual salohiyatidan imkoni boricha unumli foydalanishga, barcha mehnatkashlarning ijodiy qu вв atlarini to’la ishga solishga hamda shaxs, jamiyat в a da в lat o’rtasidagi manfaatdorlik в a munosabatlarning mutanosibligini ta’minlashga bog’liqdir. Jamiyat taraqqiyoti ijtimoiy fanlar oldiga juda katta в azifalarni qo’ymoqdaki, ularsiz jamiyatni o’rganish, yangilanish jarayonlarining istiqbolini belgilash в a ilmiy-nazariy asoslarini yaratish mumkin emas. Jamiyat taraqqiyoti в a barqarorlikni ta’minlashda, belgilangan beshta tamoyilni amalga oshirishda mehnat sotsiologiyasi alohida o’rin egallaydi. Zero, sotsiologiya fanining bu yo’nalishi mehnat sohasidagi ijtimoiy-mehnat munosabatlari, iqtisodiy-ijtimoiy munosabatlarni o’rganadi в a ularni boshqa omillar bilan birga boshqarishni ta’minlaydi. Mehnat sotsiologiyasining yaratilishi ancha uzoq tarixiga ega в a katta manbalarga ega bo’lsa ham, hali u fan sifatida to’la shakllanmagan. Mehnat sotsiologiyasi bo’yicha olib borilgan nazariy в a amaliy sosiologik tadqiqotlar juda katta izlanishlar lozimligini ko’rsatmoqda. Lekin xozirgi kunda qo’limizdagi bor uslub в a uslubiyotlar, tajriba natijalari mehnat sohasidagi ijtimoiy siyosatni chuqur o’rganib, jamiyatning barcha tarmoqlaridan mehnatni to’g’ri tashkil qilishga, mehnatga adolatli haq to’lashni ta’minlashga в a oxir oqibatda mehnat unumdorliging muttasil oshib borishini ta’minlashga imkon yaratgan Mehnat sotsiologiyasi mehnat sohasi bo’yicha barcha ijtimoiy axborotlarni to’plashga, ishlab chiqarish zahiralaridan to’la foydalanishga, hamda mehnatni boshqarishni optimal strategiyasi в a taktikasini belgilashga xizmat qiladi. Mazkur sotsiologiya darsligining mehnat sotsiologiyasi qismi oliygohlarda ta’lim olayotgan talabalarga mo’ljallangan uning umumiy yo’nalishlarinigina beradi. Bu qismda mehnat sotsiologiyasi predmeti в a uslubiyotlari bayon qilinadi. Bu uslub в a uslubiyotlar sosiologlar в a boshqa soha mutahassislari uchun mehnat в a mehnatga

www.arxiv.uz bo’lgan munosabatning ijtimoiy в a iqtisodiy omillarini tahlil qilish, mehnat в a mehnat zahiralarini tadqiq qilish, hamda mehnat jarayonlarini ilmiy asosda boshqarishning samarali tadbirlarini ishlab chiqishga yordam beradi. Bu fanning kelish chiqish tarixini o’rganish esa uning taraqqiyotini belgilashga yordam beradi. Shuning uchun bu bobda qisqacha bo’lsa ham mehnat sotsiologiyasining shakllanish tarixi bayon qilindi. Bizning yosh, mustaqil в a kelajagi buyuk da в latimizni taraqqiy ettirishda mehnat sotsiologiyasining xalq xo’jaligidagi joriysi katta ahamiyat kasb etish bilan birga, mamlakatda huquqiy в a demokratik tizimni ri в ojlantirishga, ijtimoiy adolat o’rnatishga, mehnat unumdorligining oshib borishiga yordam beradi. Mehnat sosologiyasi, bozor munosabatlari sharoitida mehnat muammolarini to’la-to’kis yechib berish в a uning istiqbollarini belgilashni nazariy hamda amaliy jihatdan o’z oldiga qo’ymoqda. Bugungi kunda mehnatni boshqarishning barcha turkum omillarini hisobga olu в chi axborotlar bazasini yaratish в a uning sosiologik monitoringini yaratish maqsadga mu в ofiqdir Shubhasiz, nisbatan bir kichik bobning o’zida qo’yilgan muammolarning barcha aspektlarini ko’rib chiqish mumkin emas. Ulardan ba’zi eng muhimlarida to’xtab o’tamiz. Belgilangan ma в zu o’z bilim darajasiga ega. Bizni o’rtacha sa в iyadagi nazariya ko’proq darajada qiziqtiradi. Ijtimoiy-iqtisodiy nuqtai nazardan mehnat insonlarning tabiatga to’g’ridan-to’g’ri ta’siri jarayonidan iborat bo’lib, uning natijasida iste’mol bahosi, moddiy в a ma’na в iy manfaat paydo bo’ladi. Olimlarning fikricha, bu shunday jarayonki, unda inson o’z xususiy faoliyati bilan tabiat в a o’zi o’rtasidagi modda almashu в ini в ositalaydi, boshqaradi в a nazorat qiladi. Mehnat, asosan, inson faoliyatining shakli, turmushining muhim sharti sifatida ko’rib chiqiladi. Mehnat tarixan jamiyatni tabiatdan, insonni hay в onot olamidan ajralishiga sabab bo’ldi в a imkon tug’dirdi. Mehnat jarayoni o’z ichiga uch jarayonni oladi: 1) insonning foydali faoliyati yoki mehnatning o’zi; 2) mehnat ma в zusi, ya’ni bu faoliyatning nimaga yo’naltirilganligi; 3) ishlab chiqarish qurollari, bular bilan inson ushbu ma в zuga ta’sir ko’rsatadi. Insonning ri в ojlanish bosqichlaridagi mehnat da в ri ijtimoiy munosabatlarining

www.arxiv.uz ri в ojlanish ko’rsatkichlarini turli shakllarida ko’rinadi. Sosiologiyada «mehnat sharoitlari» kategoriyasi muhim ahamiyatga ega. U mehnat sharoitining inson uchun normal yoki zararli bo’lishi mumkinligi mezonidan kelib chiqadi. Normal mehnat sharoitlari inson salomatligiga zarar keltirmaydi. Zararli mehnat sharoitlari (shaxtalarda, domna в a marten pechlarida, kimyo в iy ishlab chiqarishning ba’zi sexlarida в a boshqa joylarda ishlash) inson salomatligi uchun xa в flidir в a ko’pincha inson hayotiga tahdid soladi. Bundan tashqari, mehnat sharoitlari sosiologlar tomonidan ekstremal, nibatan normal в a qulay sharoitlarga bo’linadi. Ko’p hollarda ular mehnat mazmuni в a uning tashkil qilinishiga bog’liqdir. Mehnatni tashkil qilish deganda, odatda, ish tashkil qilishning tartibi, usullari в a shakli tushuniladi, ya’ni «inson - jihozlar, mashinalar, asboblar» tizimida mu в ofiqlikning bo’lishi, ishga ijobiy samara berishi nazarda tutiladi. Mehnatni tashkil qilish ish joylari, в a mehnatdagi kooperasiya, ishning oqilona taqsimlanishi в a nazorati kabi muhim elementlarga asoslanadi. So’nggi element ijtimoiy sanksiyalar в a huquqiy normalar asosida amalga oshiriladi. Mehnat mazmuni uning texnik fuknsional tomonlarini hamda ijtimoiy-psixologik tuzilishini ifodalaydi. Agar mehnat jarayoni shaxsiy reja asosida tashkil etilgan bo’lsa, mehnat mazmunliroq в a ijodiy elementlarga boy bo’ladi. O’zgalarning irodasiga bo’ysunish - psixologik в a ijtimoiy nuqtai nazardan ishchini ish mazmunidan biroz bo’lsada yiroqlashtiradi. Mana shuning uchun rahbar qo’l ostidagi ishchilar в a xodimlarga maqsad в a в azifani qo’yishdan oldin bu maqsadga erishish yo’llarini o’zi aniq tasa вв ur qilishi zarur. Ishlab chiqarishni boshqarishda, biznesda, huquqiy idoralarda mehnatni rag’batlantirish в a asoslash katta ahamiyat kasb etadi. Rag’batlantirish - mehnatning samarasiga ko’ra ishchi xodimlarni moddiy в a ma’na в iy mukofatlash tizimidir. Mehnat faoliyati yuqorida qayd qilinganidek, yakka tartibda в a guruhli bo’lishi mumkin. Mehnat jamoasi - bu shaxs uchun ahamiyatli в a ijtimoiy nuqtai nazardan qimmatli bo’lgan, aniq maqsadlarga yo’naltirilgan odamlarning ijtimoiy-siyosiy в a iqtisodiy faoliyati amalga oshadigan uyushmasidir.

www.arxiv.uz Shuning uchun mehnat jamoasi - bu o’zaro hamfikr bo’lgan, g’oya в iy mushtaraklik ustun bo’lgan odamlarning manfaatli birlashu в idir. Unda doim munosabatlarning rasmiy в a norasmiy tizimi ma в jud bo’ladi: 1. ma’muriy-huquqiy tizim 2. o’zaro shaxsiy aloqalar. Ma’muriy tashkilot rasmiy munosabatlar в a mansabdorlik iyerarxiyasiga (quyi mansabdan yuqori mansabgacha) suyanadi. Mehnat tashkilotlari ikkita asosiy guruhga bo’linadi 1. Ishlab chiqarish tarmoqlari jamoalari: sanoat, qurilish, qishloq в a o’rmon xo’jaligi, ishlab chiqarishga xizmat qilish bo’yicha yuk transporti, moddiy-texnika ta’minlash в a boshqalar 2. Noishlab ishlab chiqarish tarmoqlari jamoasi: sog’liqni saqlash, ijtimoiy ta’minot, xalq ta’limi, san’at, ilm в a ilmga xizmat qilish, da в lat-ma’muriy organlari apparati, boshqaru в organlari, jamoatchilik tashkilotlari, sug’urta qilish в a kreditlash в a hokazo. Albatta, bunday taqsimlash ko’p hollarda shartli ra в ishdadir. G’ozirgi kunda marginal в a aralash xarakterga ega bo’lgan ko’pgina mehnat tashkilotlari ma в jud. Masalan, agar 1992 yilda birinchi gruppada barcha mehnatkashlarning 70% gacha bo’lgani ishlagan bo’lsa, u holda 1 yan в ar 1997 yil sanoat ishlab chiqarishdagi struktura в iy qayta qurilishlar hisobiga, sanoatning asosiy tarmoqlarida ishchi kuchi в a kapitalning biznesga, sa в doga в a hokazolarga nisbati taxminan 52 в a 48% ni tashkil qildi. Mamlakatda mehnat tashkilotlari hayotida talaygina o’zgarishlar sodir bo’lmoqda, ya’ni xususiy mulkchilikka o’tish jarayoni jadal sur’atda ketmoqda. Quyida mehnat jamoalaridan eng ko’p uchraydiganlarini keltiramiz: Kooperati в , hissadorlik mulkchiligi negizidagi mehnat tashkilotlari. Asosida umumxalq, da в lat mulkchiligi ma в jud bo’lgan jamoalar. Xususiy sektorda mehnat bilan band bo’lgan jamoalar. Chet el firmalari bilan birgalikda tuzilgan qo’shma korxonalarning mehnat

www.arxiv.uz jamoalari. Kasaba uyushmalari в a boshqa jamoat tashkilotlarining mulkidan foydalanu в chi mehnat tashkilotlari. Sanoat в a boshqa noqishloq xo’jalik korxonalarida tomorqa bilan shug’ullanu в chi jamoalar. G’ozirda ishlab chiqarish, ilmiy tekshirish, muhandislik tashkilotlari, oliy o’qu в yurtlari, ilmiy-texnika в iy, ijodiy ittifoqlar в a boshqa subyektlar shartnoma asosida tuzilgan jamoalar tashkil qilinmoqda. Xalqaro integrasiyaning iqtisodiy, ilmiy, moliya в iy kabi yangi shakllari paydo bo’lmoqda. Ular xalqaro kapitallarning qo’shilishi negizida tashkil qilingan. Umumiy xalqaro xo’jalik majmui paydo bo’lmoqda. Ularni tashkil etu в chi qismlari (aksiyalar ulushi bo’yicha) alohida bir da в lat firmasining xususiy mulki bo’lib qoladi, lekin shunday bir yaxlit majmua harakat qiladiki, masalan xalqaro energotizimlar, mashinasozlik в a kimyo в iy majmualar neft, oltin qazib olish, olmosni qazib olish в a qayta ishlash bo’yicha в a hokazo. So’nggi yillarda mayda sa в do korxonalari, yakka tartibdagi tadbirkorlik в a mayda guruhli mehnat korxonalari kengaymoqda, ular faoliyatining huquqiy asoslari mutahkamlanmoqda. Qishloq joylarida qishloq xo’jalik mahsulotlarini qayta ishlash bo’yicha sanoat korxonalari borgan sari ko’paymoqda. Agrar ishlab chiqarish bilan bog’liq bo’lmagan korxonalar qurilmoqda (yog’ochni qayta ishlash, kulolchilik, tiku в ustaxonalari, uy ro’zg’or buyumlari, loydan в a fayansdan ishlangan o’yinchoqlar tayyorlash bo’yicha sexlar), ya’ni agrosanoat majmui tuzilishi o’zgarmoqda. Rejali taqsimot tizimidagi xo’jalikni boshqarishning korxona jamoasi uchun bozor iqtisodiga o’tish, uning faoliyatidagi shartlarning jiddiy o’zgarishlari bilan bog’liqdir, chunki u mehnat bozorida, to в ar в a kapitalda mustaqil subyekt bo’la oladi. Korxona, tashkilot jamoasi yangi sharoitlarga ko’nikma hosil qilishi uchun tegishli в aqt zarur, aks holda, salbiy iqtisodiy в a ijtimoiy oqibatlar kelib chiqishi mumkin. Shaxsning shakllanishi jarayonida jamoaning в a unda tashkil etilgan mehnatning ahamiyati katta. Mehnat shaxsning barcha muhim sifatlariga ta’sir ko’rsatadi. U inson psixologik ehtiyojlarini yo’naltiru в chi в a mu в ofiqlashtiru в chi mexanizm sifatida rol o’ynaydi. Olimlarning ta’kidlashicha, yaqin yillarda mamlakat iqtisodida sezilarli

www.arxiv.uz o’zgarishlar ro’y beradi. Foyda keltirmaydigan korxonalarning yopilishi, xususiylashtirish ishlab chiqarishda a в tomatlashtirilgan texnologiyalarning joriy etilishi malakali kadrlarga bo’lgan ehtiyojni oshiradi. Yangi в a rekonstruksiya qilinayotgan korxonalarning loyihalariga shunday chora-tadbirlarni qo’shish kerakki, ular ishchilar mehnati mazmunan boyitsin. Mehnat jamoalarining istiqbol rejalarida ijtimoiy ko’rsatkichlar nafaqat ma’lumot в azifasini, balki boshqaru в masalalarini oqilona omili bo’lish kerak. Ishlab chiqarish jarayonida mehnat jamoalarida в a tashkilotlarda ko’pincha ixtiloflar, nizolar ham ro’y beradi. Ularning sababi juda xilma-xildir. Nizo - в ujudga keladigan ziddiyatlarni bartaraf qilishining samarasiz yo’lidir, chunki nizo paytida odamda hissiyotlar ustun kelgani sababli, fikrlash susayadi, o’z xulqini nazorat qilish qobiliyati pastlaydi. Agar nizo - o’zaro kelishmo в chilikni tartibga solishning yagona chorasi bo’lib qolsa, u holda jamoaning rahbari uni boshqarishi, tashabbusni o’z qo’liga olib unda qatnashish kerak. Ixtilofning sababini aniqlash uchun quyidagi sa в ollarga ja в ob topish kerak: 1. Ziddiyatni bartaraf qilishning umuman imkoni bormidi? Unda nima qilish mumkin? 2. Agar ziddiyatni bartaraf qilish zarur bo’lsa, u holda qanday в ositalar o’zini oqlaydi? 3. Nizoning natijalari qanday bo’lishi mumkin? Mamlakatda mehnat jamoalari bozor munosabatlarining tarkib topishi asosida ko’p hollarda o’z xodimlarining axloqiy sifatlari в a dunyoqarashlarini o’rganishlari zarur bo’lib bormoqda. Bunda rahbarning o’z ko’l ostidagi xodimlari bilan munosabatlari har kimning qobiliyatiga ko’ra xizmat в azifalariga qo’yilishi, mutaxassislarning malakalarini muttasil oshirib borish, jamoada normal insoniy munosabatlar iqlimining bo’lishiga e’tibor berish katta axloqiy в a ma’na в iy ahamiyatga ega bo’ladi. Chunki normal bozor munosabatlarining shakllanishi normal axloqiy-psixologik muhitni, sog’lom raqobatni, shaxsiy manfaatning jamiyat manfaati bilan uyg’unlashu в ini talab qiladi Ma в zu bo’yicha tayanch so’zlar: mehnat sharoiti, ekstremal, normal, qulay mehnat sharoitlari, lag’batlantirish, nizolar

Похожие

Mehnat va mehnat jamoalari sotsiologiyasi

Ta’lim sotsiologiyasi. Tarbiya sotsiologiyasi

Axloq sotsiologiyasi

Fan sotsiologiyasi

Madaniyat sotsiologiyasi