logo
  1. Главная страница
  2. Рефераты
  3. Социология
  4. Madaniyat sotsiologiyasi

Madaniyat sotsiologiyasi

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

61 KB
Скачать
www.arxiv.uz Reja:   1. «Madaniyat» tushunchasi va uning mazmuni. Moddiy va ma`naviy madaniyat.   2. Madaniyat shakllari va uning xilma-xilligi.   www.arxiv.uz «Madaniyat» (arabcha «madaniyat» - madinalik, shaharlik, ta`lim-tarbiya ko`rganlik) - kishilarning tabitni, borliqni o`zlashtirish va o`zgartirish jarayonida yaratgan moddiy, ma`naviy boyliklar hamda bu boyliklarni qayta tiklash va bunyod etish yo`llari va usullari majmui. «Madina» so`zi musulmonlarning aziz tutadigan joyi - Madina shahri nomidan kelib chiqqan, chunki ilk musulmonlar ta`lim-tarbiyani asosan Madinada olganlar. Madaniyat moddiy va ma`naviy ishlab chiqarish, ijtimoiy va o`zaro munosabatlar, siyosat, oila, ahloq, xulq, huquq, ta`lim, tarbiya, ijod, ilm-fan, xizmat ko`rsatish, turmush tarzi kabilar bilan birga rivojlanadi, jamiyatning taraqqiyot darajasini aks ettiradi.   Madaniyat tushunchasi keng va tor ma`nolarda ishlatiladi. Keng ma`noda - madaniyat tushunchasi insoniyatning butun tarixiy taraqqiyot jarayonida yaratgan barcha moddiy va ma`naviy boyliklarning yi І indisini aks ettiradi. Tor ma`noda - madaniyat atamasi - tushunchasi jamiyatning ma`naviy-estetik turmushi darajasini ifodalash uchun qo`llaniladi.   Madaniyat atamasi keng ma`noda qo`llanilib, jamiyatning ishlab chiqarish, ijtimoiy va ma`naviy hayotida qo`lga kiritgan yutuqlar majmui, biror ijtimoiy guruh yoki xalqning ma`lum davrda qo`lga kiritgan shunday yutuqlari darajasini, o`qimishlilik, ta`lim-tarbiya ko`rganlik, ziyolilik va ma`rifatlilik hamda turmushning ma`rifatli kishi ehtiyojlariga mos keladigan shartlari yi І indisini bildiradi. BMT Bosh Assambleyasining qaroriga ko`ra 2000 yil «Xalqaro jahon madaniyati yili» deb e`lon qilinganligi bejiz emas.   SOTSIOLOGIYAda «madaniyat» tushunchasi matematikadagi «sonlar», fizikadagi «gravitasiya», ximiyadagi «modda» tushunchalari kabi muhim ahamiyatga ega. Madaniyat - insonlarning faoliyat natijalarining majmui o`laroq o`zida ikki holatni, ya`ni madaniy statikani (madaniyatning nisbatan tur І un ko`rinishlari) va madaniy dinamikani, ya`ni madaniyatning o`zgaruvchan jihatini mujassamlashtiradi.   Madaniyat sotsiologiyasi - «tushunuvchan» («izohlovchi») sotsiologiya doirasida 70-yillarda Germaniya va Fransiyada vujudga kelgan oqim. Madaniyat www.arxiv.uz sotsiologiyasi ijtimoiy hayotning murakkab shakllari - aqliy va ma`naviy hayotni, ya`ni san`atni, din sohasini, fanni va h.k. taxlil etishga qobiliyatsiz bo`lgan pozitivistik sotsiologiyaning nazariy-metodologik chegaranganligiga aks ta`sir sifatda vujudga kelgan.   Madaniyat - insonning faoliyati, uning oqibatida yaratilgan moddiy va ma`naviy qadriyatlar bo`lib, shaxsni shakllantirish va kamolotida muhim omil bo`lgan ijtimoiy hodisadir.   Ilmiy adabiyotlarda madaniyatni moddiy va ma`naviy madaniyatga bo`lish rasm bo`lgan. Madaniyatni moddiy va ma`naviy madaniyatga bo`lish inson faoliyatning ikki asosiy sohasi - moddiy va ma`naviy ishlab chiqarish bilan bevosita bo І liqdir. Moddiy madaniyat moddiy ishlab-chiqarish bilan bo І liq ijtimoiy faoliyatning barcha sohalari va natijalarini o`z ichiga oladi. Moddiy madaniyatning muhim elementlari ishlab chiqarish, transport, aloqa vositalaridir. Moddiy madaniyat tuzimiga uy-joy, kiyim-bosh, uy-ro`z І or buyumlari, iste`mol vositalari deb ataladigan narsalar ham kiradi.   Ma`naviy madaniyat ma`naviy ishlab chiqarish, ijtimoiy ong shakllarini yaratish bilan bo І liq bo`lgan faoliyatning barcha sohalarini qamrab oladi. Ma`naviy madaniyat namoyon bo`lishining turli shakllari har xil tasavvurlar va І oyalar, nazariyalar, ta`limotlar, ilmiy bilimlar, sa`nat asarlari, ahloqiy va huquqiy normalar, falsafiy, siyosiy qarashlar, mifologiya, din va h.k. ana shunday faoliyat natijasidir.   Moddiy va ma`naviy madaniyat bir-biri bilan uzviy bo І liq. Birinchidan, har ikkalasi ham madaniyatning uzviy, o`ziga xos qismlari ekanligini unutmaslik kerak, ikkinchidan, inson faoliyatining mahsuli bo`lgan ko`pgina narsalar ham aqliy, ma`naviy, ham jismoniy mehnatning natijasi sifatida paydo bo`ladi.   Madaniyatning shakllanishi va rivojlanishi: 1) o`zidan oldingi avlodlar yaratgan qadriyatlarni o`zlashtirishdan boshlanadi; 2) u yangi qadriyatlar yaratish yo`lida tayanch vazifasini o`taydi. Ana shu ikki jarayon - eskilik bilan yangilik o`rtasidagi obyektiv zaruriy bo І lanish vorislik deb ataladi. Lekin bunda taraqqiyotga xizmat www.arxiv.uz qiladigan progressiv vorislikni unga to`siq bo`ladigan reaksion vorislikdan farqlash lozim bo`ladi. Madaniyatga ijobiy (pozitiv) va salbiy (negativ) ta`sir etuvchi vorislik ham mavjud.   Madaniyatda an`analar omilining roli beqiyos. Madaniy an`analar tufayli kishilarning tajribasi to`planib, avloddan-avlodga o`tib boradi. Madaniy an`analar deganda, faqat marosim va urf-odatlarnigina tushunmaslik kerak. Madaniy an`analar ayni vaqtda avloddan-avlodga o`tib boradigan, tarixan qaror topgan va ijtimoiy ongning tarkibiy qismiga aylangan І oyalar va bilimlar, qadriyatlar, qarashlar va tasavvurlar, xulq va did normalari va h.k. kabi jarayonlarni ham o`z ichiga oladi.   Madaniyat bevosita qadriyatlar bilan bo І liq bo`lib, uning turlari quyidagilar:   1. Inson yashab turgan moddiy muhit bilan bo І liq bo`lgan qadriyatlar.   2. An`analar, urf-odatlar va marosimlarda namoyon bo`ladigan axloqiy qadriyatlar.   3. Insonning aql-idroki va amaliy faoliyati zaminida shakllangan mehnat malakalari va ko`nikmalari, bilim va tajribalari, qobiliyat va iste`dodlarida namoyon bo`ladigan qadriyatlar.   4. Odamlar o`rtasidagi jamoaviylik, hamkorlik, xayrixohlik, hamjihatlikka asoslangan munosabatlarda namoyon bo`ladigan qadriyatlar.   5. Kishilarning yoshi, kasbi, jinsi va irqiy xususiyatlari bilan bo І liq bo`lgan qadriyatlar.   Yuqorida bayon etilgan qadriyatlar, o`z navbatida:   1) umuminsoniy qadriyatlar   2) mintaqaviy qadriyatlar   3) milliy qadriyatlar   4) diniy qadriyatlar turlariga bo`linadi.   www.arxiv.uz Madaniyat sotsiologiyasida ijtimoiy institutlar muhim ahamiyatga ega. Ijtimoiy institutlar deganda kishilarning ijtimoiy faoliyatlari tashkillanadigan muassasalar va ularda xulqning muvofiqlashtiriluvi tushuniladi. Ijtimoiy institutlarning ko`rinishlari:   1) muvofiqlashtiruvchi (relyasion) institutlar (jins, yosh, tartib, kasb turi, qobiliyatlarga oid mezonlarini aniqlab beruvchi ijtimoiy institutlar).   2) Boshqaruv (idora etish) institutlari.   3) Birlashtiruvchi (integrativ, uy І unlashtiruvchi) institutlar.   4) An`analar bilan bo І liq ijtimoiy xulqni muvofiqlashtiruvchi intitutlar (odatlar, marosim, qarindosh-uru І chilik munosabatlaridan iborat faoliyatlarni tashkillovchi)   5) Madaniy ijtimoiy institutlar (Din, san`at, adabiyotga doir faoliyatlarni muvofiqlashtiruvchi).   Madaniyat sotsiologiyasida odamlarning intellektual, ahloqiy, estetik fazilatlari, amaliy qiziqish hamda ehtiyoji muhim ahamiyatga ega.   «Madaniyat» va «sivilizasiya», tushunchalari o`rtasidagi aloqadorlik va bo І liqlik xususida to`xtalamiz.   «Sivilizasiya» - (lot. fuqarolik, fuqarolikka oid, davlatga oid degan ma`nolarni bildiradi) Bu tushunchani shotland tarixchisi va faylsufi A. Fergyusson (1723-1816) jahon tarixiy jarayonining ma`lum bir bosqichini ifodalash uchun ishlatgan bo`lsa, fransuz ma`rifatparvarlari aql-idrok va adolatga asoslangan jamiyat, degan ma`noda ishlatgan edi. Har qanday sivilizasiya:   1) muayyan ijtimoiy ishlab chiqarishning il І or texnologiyasiga,   2) takrorlanmas madaniyati, qadriyati, falsafiy qarashlari, odob-ahloq normalariga,   3) o`z hayotiy tamoyillariga ega bo`ladi.   Demak, sivilizasiya - jamiyat rivojidagi bosqich, bo`lib ijtimoiy va madaniy rivojlanish darajasi sifatida madaniyat tushunchasi bilan bevosita bo І liqdir.   Madaniyat sotsiologiyasi o`z predmetini oydinlashtirishda madaniy statika (muvozanat) hamda madaniy dinamika (rivojlanish) iboralarini qo`llaydi.   www.arxiv.uz M adaniy statika (muvozanat) elementlariga moddiy madaniyat va nomoddiy (ma`naviy) madaniyat kiradi.   Madaniyat kompleksi (majmui) - madaniy obyektlar va xislatlarning yi І indisi bo`lib, unga:   - madaniy reallik   - madaniy meros   - madaniy merosning ahamiyati   - uning obyektiv bahosi   - madaniy universitetlar   - turmush tarzi tushunchalari kiradi.   Bunday tashqari, madaniy sotsiologiyada madaniy yoki ijtimoiy normalar kategoriyasi ham bo`lib, unga odamlardagi ko`nikmalar, did, qiliq, qadriyatlar, diniy e`tiqodlar, odatlar, an`analar, bilim va ilm, rasm-rusumlar, jamiyat a`zolarining ahloq kodeksi va boshqalar kiradi.   Madaniyat shakllari.   Asosan uch turli madaniyat shakli farqlanadi:   1. Elitar madaniyat   2. Xalq madaniyati   3. Ommaviy madaniyat   1. Elitar madaniyat - (fransuzcha - «eng sara» so`zidan olingan) - har qanday ijtimoiy tuzilmaning boshqaruv, madaniyat, fanni rivojlantirish funksiyalarini amalga oshiruvchi oliy, imtiyozli qatlamidir. Elita haqidagi nazariyalar dastavval Platon, Nisshe qarashlarida bayon qilingan bo`lib tizimli ko`rinishga XX asr boshlarida V. Peretto, G. Moska, Mixelslar tomonidan keltirilgan. Hozirgi o`arb sotsiologiyasida elita turli xil talqin etiladi. Bunda elita hokimiyatga yo`nalgan, siyosiy jihatdan eng faol odamlar (Moska), jamiyatda eng ko`p obro`, maqom, boylika ega bo`lgan, ommaga nisbatan aqliy va ahloqiy ustunlikka ega odamlar (X. Ortega-i-Gasset),, jamiyatning noijodiy ko`pchiligidan farq qiluvchi qismi (Toinbi), eng malakali mutaxassislar, menedjerlar va boshqaruv tizimidagi oliy www.arxiv.uz xizmatchilar (texnologik determenizm) dir, deb izohlanadi. Hozirgi zamon sotsiologiyasining yirik olimlari Mills, Rismen, Bell asarlarida elita nazariyasi yanada rivojlantirilmoqda.   Kiborlar (yuqori toifa aholi) madaniyati esa - jamiyatning imtiyozli tabaqalari uchun shakllantiriladi. «San`at san`at uchun» qoidasiga asoslangan madaniyatda nafis san`at, mumtoz musiqa, faqat kiborlargina mutoala qiladigan badiiy adabiyot namunalari nazarda tutiladi. Odatda kiborlar madaniyati namunalari oddiy odamlar idroki uchun murakkab bo`lib, ularni ko`proq intellektual-estetik maqomga ega bo`lgan, yuksak did vakillari uchun yaratiladi.   2. Xalq madaniyati - maxsus tayyorgarligi bo`lmagan shaxslar tomonidan bunyod bo`lgan madaniyat. Xalq ijodining mualliflari odatda noma`lumdir. Jumladan, afsonalar, ertaklar, dostonlar («Go`ro` І li», «Alpomish» va h.k.) shular jumlasidan bo`lib, ular yakka (masalan, baxshilar), guruhiy (qushiq yoki o`yin ijrosi) yoki ommaviy (masalan, sayillar, xalq bayramlari) ko`rinishga ega bo`lishi mumkin.   3. Ommaviy madaniyat - XX asr o`rtalarida ommaviy muloqot va axborot vositalarining jamiyat hayotiga chuqur kirib borishi va barcha ijtimoiy guruhlar uchun yetarli bo`lishi natijasida shakllangan va mohiyatan barcha yoshdagi aholi uchun tushunarli bo`lgan madaniyat namunalari (ommaviy estrada musiqasi, sirk va h.k.). Ommaviy madaniyat odatda kiborlar yoki xalq madaniyatiga nisbatan kamroq badiiy qadrga ega va u omma tomonidan o`zlashtirilishiga mo`ljallab yaratiladi Bu asosan industrial jamiyatlarga xosdir. Ommaviy madaniyat barcha odamlarga qaratilgan bo`lib, muttasil ravishda kundalik hayot uchun ishlab chiqiladi va ommaviy axborot vositalari faoliyatida yorqin namoyon bo`ladi.

Похожие

Siyosiy ong va madaniyat sotsiologiyasi
Ta’lim sotsiologiyasi. Tarbiya sotsiologiyasi
Mehnat sotsiologiyasi
Axloq sotsiologiyasi
Fan sotsiologiyasi