Fan sotsiologiyasi - Социология - Рефераты

Fan sotsiologiyasi

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

66 KB

www.arxiv.uz Reja: 1. Fan sotsiologiyasining predmeti. 2. Fan sotsiologiyasining ilmiy tizimdagi o`rni. 3. Fanning ijtimoiy ishlab chiqarishdagi o`rni.

www.arxiv.uz Fanning tabiat hamda jamiyat hayotidagi o`rni va roli beqiyos bo`lib, inson faoliyatining ijtimoiy funksiyasini, dunyoqarashi, ijtimoiylashuv jarayonlaridagi ishtirokini, uning siyosatda, madaniyatda, ta`limdagi ta`sir kuchini o`rganish masalalarini o`zining tadqiqot predmeti sifatida belgilaydi. Fan sotsiologiyasi mazkur tadqiqot yo`nalishlarining funksional tizimini kengroq ijtimoiy doiralarida ishga tushiradi, shuningdek, nazariy jihatdan asoslab beradi, amaliy faoliyatlarni rejalashtiradi va boshqaruv miqyosida mavjud tashkiliy formalarni optimallashtirish yo`li bilan rivojlantiradi. Fanni uning tashkil etuvchi tizimiy hamda tarkibiy jihatlarning funksional tahlili statistik ma`lumotlar bilan birga amaliy sotsiologiyaning metodlari: so`rov, anketalashtirish, test va h.k. larga tayanib amalga oshirilishi mumkin. Bunda ilmiy faoliyatni yuzaga chiqarish usullari, ya`ni mabla І bilan ta`minlash tizimi, shtat jadvallari, ilmiy kadrlarni tayyorlash sxemasi aniq ko`rsatilishi zarur. Zero, fan sotsiologiyasi tadqiqot masalalarining oqilona ko`rinishini qulay variantlarda jamlash, rasolashtirish, ish vaqtini taqsimlash, jamoa sonini aniqlash, ilmiy xodimlarning yosh jihatdan tartibi, ularning psixologik jihatdan mosligi va h.k. larni aniq bayon qiladi. Bozor iqtisodiyoti siyosatining ijtimoiy hayotga kirib kelishi fanga ham o`z ta`sirini o`tkazdi. Biroq yangi islohotlarning amalga oshirilishi turli ijtimoiy tabaqalarda turlicha kechayotganligi jamiyatning yangi munosabatlarga ko`nikishi juda sekin kechayotganligi sababli har bir sohada, shu jumladan, fanda ham talay qiyinchiliklarni yuzaga keltirmoqda. Holbuki, har bir fan uchun kerakli ma`lumotlarni to`plash, tahlil etish, tuzatish, hisobot tayyorlash sotsiologiya predmeti orqali amalga oshiriladi. Jamiyatning kutilmagan inqiroz pallasiga tushib qolishiga yo`l qo`ymaslik borasida fan sotsiologiyasi kuchli ma`naviy ta`sir etuvchi manbaga aylanishi, o`tish davrida dinamizm ruhida shiddatli, sur`atlar bilan ish yuritmo І i zarur. Fan sotsiologiyasi jahon miqyosida keng miqyosdagi mulohazalarga sabab

www.arxiv.uz bo`lmoqda. Ayniqsa, 1970 yillardan boshlab A.A. Zvor ы kin (Rossiya) bu muammolarni hal qilishga ko`p urindi. Lekin totalitar rejim, ijtimoiy-siyosiy munosabatlardagi byurokratizm oqibatida bu masalalar hal etilmay qoldi. Vaholanki, turli xil muammolarni sosiologik o`rganish natijalaridan hozirgi kunda ham, bozor munosabatlari sharoitida unumli foydalanish mumkin. Ijtimoiy- psixologik muammolar ilmiy jamoa va muassasalar doirasida hal qilinishi lozim. Jamoa va individual mehnat qilish, ilmiy faoliyatda ilmiy xodimning shaxs sifatidagi roli, fan uchun mutaxassislar tayyorlash, ularning yetukligini ta`minlash va takomillashtirish kabi masalalar fan sotsiologiyasi uchun markaziy muammolardan hisoblanadi. Fan sotsiologiyasiga qaratilgan asosiy e`tiborni jahon miqyosida AQSh davlati misolida keng e`tirof etish mumkin. Amerikalik sosiolog Dj. Djillin: «Amerika, grajdanlar urushi tufayli buzilgan ijtimoiy-siyosiy tartiblarni tiklash uchun, fikrlaydigan shaxslarga va ijtimoiy fikr bilan hisoblashuvchi fuqarolarga kuchli ehtiyoj sezdi», - deb sharhlaydi. Amerika birinchilar qatorida sosiologik metodlar asosida ish tutish tartiblarini ilmiy muassasalarga keng yoydi.SOTSIOLOGIYA fani tizimlashgan tarzda siyosiy arboblar va ishbilarmonlar madadi tufayli tez va jadal rivojlandi. Fan sohasida sotsiologiya metodlarining tadbiqi, XIX asr oxirida sotsiologiya muammolariga ba І ishlangan tarmoq jurnalining chiqishi bilan boshlandi. 1895 y. Chikago universitetidan «American Journfal of Sociology» jurnali chiqishi faqat fan sohasida emas, balki siyosat va iqtisod sohalarida ham muhim voqyea bo`ldi. Jurnal o`zining asosiy maqsadini quyidagicha ifodalagan edi: 1) ijtimoiy konsepsiyalar va nazariyalar uchun fond tashkil etish; 2) sotsiologiyani mustaqil ilmiy fan predmeti sifatida tan olish; 3) sosologiyani umumiy moddiy farovonlikka ko`maklashishga xizmat qildirish; 4) har qanday «o`ylamay mantiqiy fikrlovchi»larga qarshi ish olib borish. Jurnal sahifalarida ilmiy tadqiqotlar natijalarining (ijtimoiy) ma`lumotlar bilan

www.arxiv.uz muntazam tarzda bayon etishi, ilmiy yo`nalishlarning xarakteri, mohiyati, taqrizi, nashrlar tahlili, himoya qilingan ishlar bo`yicha sharh berilishi, fan sotsiologiyasining keng e`tirof etilishi, jahon miqyosidagi mutaxassis - olimlarning diqqat e`tiborlarini o`ziga jalb qilib kelmoqda. Fan davr talabi bo`yicha innovasion loyiha joriy qilishi kerak ekan, avvalambor, fan sotsiologiyasi o`zining ijtimoiy ma`lumotlari bilan birinchilar qatorida qatnashmo І i lozim. Raqobatbardosh yuqori sifatli texnologiya asosida mahsulotlar marketingi, shuningdek, ilmiy muassasa, jamoa, intellektual ilmiy muhitning qulay variantlari, bandlik, «ishchi» o`rinlar muammolari va h.k. masalalar bilan xalqaro miqyosda ish olib borishi kerak. Fan va innovasiya faoliyatining samarasi uchta komponent - tarkibiy qismdan iborat: fan, ishlab chiqarish va bozor. Fan va ishlab chiqarish bir-birlari bilan yaqin murosa qilmasalar, ular o`rtasidagi aloqa tezkor tarzda bo`lmasa, byurokratiya qulfi buzilib zamonaviy hamkorlik yo`lga qo`yilmas ekan bozor va investisiya masalalari o`z-o`zidan chetga suriladi. Qo`yilgan talab va maqsadni amalga oshirishda fan sotsiologiyasi o`z kuchini tezkor ko`rsatishi, ilmiy muassasalar o`z navbatida zamonaviy ruhda ishlashi, kuchli ish yuritish uslubini qo`llashi kerak bo`ladi. Ilmiy jamoalar mehnat jarayonini samarali olib borib, ishlab chiqarishga o`z ta`sirlarini ko`rsatishi, jahon andozalariga mos bo`lgan yuqori darajadagi mahsulotlar bilan ehtiyojni qondirishga intilishi zarur. Chuqurlashgan va keng qamrovli tizimiy o`zgarishlar yuz berayotgan, ijtimoiy-iqtisodiy o`zgarishlar jamiyatimizning barcha sohasiga o`z ta`sirini ko`rsatayogan bir paytda, fan tizimida ham talay qiyinchiliklar ko`rinadi. Fan tizimining muammolari hayot tarzi muammolari bilan chambarchas bo І liq bo`lib, ayniqsa, kadrlar masalasi, ularning shakllanishi, zamon talabiga (raqobatbardosh talab - ehtiyojlarga) javob beruvchi intellektual ilmiy potensial masalasiga jiddiy yondoshishni talab qiladi.

www.arxiv.uz Shuni aytish joizki, mutaxassis ilmiy xodimlarning boshqa sohalarga ishga ketib qolishi, ya`ni ilmiy potensialning buzilishi fanni har tomonlama tahlil qilish, rivojlanish yo`llarini izlashga majbur qiladi. Binobarin, ilmiy potensialning soni va sifati fan rivojining bosqichi va natijasiga bevosita ta`sir qiladi. Xodimlarni turli xil tamoyillarga asosan quyidagicha baholash mumkin: 1. Mutaxassislik mezoni. Bunda mutaxassis ilmiy xodimlarning fan tarmoqlari va mutaxassisligi bo`yicha taqsimlanishi ifodalanadi. 2. Institusional mezon. Bunga ilmiy darajali mutaxassislarning fan tarmoqlari, ijtimoiy institutlarga taqsimlanishi kiradi. O`z navbatida institusional qismlarni: a) oliy o`quv yurtlari; b) O`RFA ning ilmiy tadqiqot institutlari; v) tarmoq vazirliklarining oliy o`quv yurtlari va tadqiqot institutlari; g) boshqaruv tizimlari (huquq tartibot, ijrochi, sud organlari); d) moliya-xo`jalik tashkilotlari va tizimlari tashkil etadi. 3. Ilmiy faoliyat va o`ziga xoslik mezoni. Bunda kasbiy ma`lumoti o`zgacha, lekin fan - sohasida (spesifika - o`ziga xos xususiyatga ega bo`lgan) mutaxassis hisoblangan xodimlar xususida tahlil qilinadi. 4. Demografik - etnik mezon. Bunda xodim demografik, yosh, jins, etnik, milliy va h.k. belgilari orqali ifodalanadi. 5. Regional mezon. Fan sohasidagi ilmiy xodimning, hududiy mintaqa bo`yicha taqsimlanishi kiradi. Ilmiy xodimni baholashda, uning ilmiy darajasi hal qiluvchi ahamiyatga ega bo`lmasada, u tayyorlagan dissertasiya fan uchun ahamiyatli, shu sohaga kiritilgan ilmiy hissa deb tushuniladi. Shaxsning shakllanishi uchun kadrlar bilan uzluksiz, kompleks ravishda quyidagi tartibda ish olib borish zarur:

www.arxiv.uz 1) mafkuraviy faoliyatlarni takomillashtirish; 2) kadrlarni ilmiy-tadqiqot rejalari bo`yicha to` І ri taqsimlash; 3) yuqori ilmiy saviyadagi mutaxassis kadrlar tayyorlashni yo`lga qo`yish; 4) ilmiy tadqiqot ishlari natijalari bilan davlat - jamiyat talablarini bajarish va ilmiy xodimlarning shaxsiy ehtiyojlarini to`la qondirish; 5) jadal sur`atlarda kadrlarlarni tayyorlash va o`stirish uchun ishlab chiqarish korxonalari bilan birgalikda ish olib borish zarur. Ilmiy xodimlarning ijodkorlik qobiliyatini o`stirishda rahbarlarning boshqaruv qobiliyati hal qiluvchi rol o`ynaydi. Jamoa va har bir ilmiy xodimning ijodkorlik qobiliyatini shakllantirish uchun, rahbar bilan xodimlar o`rtasida o`zaro ishonchga tayangan hamkorlik munosabati o`rnatilishi zarur. Jamoa bilan xodimlarning ish natijalari samarasi muntazam baholab borilishi lozim. Bunda: 1) ish natijalarining xilma xil sohalar uchun ahamiyat kasb etishini anglash kerak; 2) rahbarlik tomonidan jamoaning erishgan yutuqlarini muntazam baholab borish orqali ma`naviy-psixologik muhitni yaxshilash lozim; 3) yuqori saviyada bajarilgan ishlarni munosib ravishda taqdirlash, qolganlariga kerakli bo`lgan sharoitni yaratib, yaxshi natijaga keltirish; 4) baholashni mahorat bilan yuqori malakada, muntazam, o`z vaqtida, asosli tarzda olib borish zarur. «Ilm maskanlarida faqatgina fikr erkinligi, chinakam ijod va izlanish hukmron bo`lmo І i zarur» Ilmiy faoliyatni samarali olib borilishida ommaviy axborot vositalari yetakchi rol o`ynaydi. Holbuki, u yoki bu korporasiyaning ilmiy, ishlab chiqarish sohalaridagi, hayot tarzidagi ta`sirini ifodalash, ijtimoiy fikrni to` І ri bayon etish, samarali ishlarni ommalashtirish, ijtimoiy iqtisodiy muammolar hal qilinishi siyosatini to`liq olib borishning asosiy yo`lidir. Bunda asosiy diqqat ilmiy elitaga qaratiladi (elita - ilmiy muhitning eng sara namoyandalari, davlat siyosatida

www.arxiv.uz dasturiy, moliyaviy ta`minot va xuquqiy masalalar hal qilinishida ishtirok etuvchi yuqori lavozimdagi olimlar kiradi). Fanda nashr ishlari, nashriy mehnat ta`minoti muhim va dolzarb o`rinni egallaydi. Shuni aytish joizki, ilmiy muloqot, bilimning rivoji, tarqatilishi, ilmiy saviya nashr ettirish orqali e`tirof etiladi. Fanda ilmiy elitaning bergan intervyu yoki maqolalari orqali davlat siyosatining asosiy strategik maqsadlari bayon etilishi; ilmiy muhitni isloh qilish, o`zgartirish usullari bo`yicha foydali takliflar berilishi mumkin. Bu juda katta ahamiyatga ega, chunki ilmiy muhit islohi, uning xarakteri va yo`nalishi, ilmiy siyosatning olib borilishi, mabla І manbalari va ularning hajmi hamda muhimligi diqqatga sazovordir. Hozirgi vaqtda fan ta`minotining konseptual vaziyati quyidagicha: - ilmiy tadqiqotlarning to`la ta`minlov konsepsiyasi; - muhim ilmiy yo`nalishlarga homiylik qilish konsepsiyasi; - fanning bozor jarayoniga moslashishi konsepsiyasi. Ilmiy tadqiqotlarning to`la ta`minlov konsepsiyasining asosiy mohiyati shundan iboratki, uni tashkil qiluvchi elementlari amaliy (konkret ilmiy natijalar oluvchi) fan va fundamental (nazariy konsepsiya va modellardan tashkil topgan) fan bilan hamohang rivojlanishi lozim. Bunda, ayniqsa, fundamental fan rivojiga ko`proq ur І u beriladi. Turli xil fundamental fan yo`nalishlari, tarmoqlari, uning maktabi o`z-o`zidan rivojlangan emas, ularning birortasini yo`qotish fundamental fan tizimiga katta zarba berishi mumkin. Bundan chiqadigan xulosa shundan iboratki, bozor iqtisodiyoti sharoitida ta`minlov masalasi jiddiy va o І ir bo`lsada, davlatning fundamental fanga munosabati paternalizm (katolik dinidagi xudoga sodiqlik) yoki Islomdagi iymon darajasidagi sodiqlik kabi bo`lishi lozim. Chunonchi, amaliy fan ravnaqi fundamental fan, uning yetarli darajadagi ravnaqi asosida izohlanadi, shuning uchun kelajakda fan sinib qolmasligi uchun davlat

www.arxiv.uz fundamental fan І amxo`rligini o`z zimmasiga olmo І i zarur bo`ladi. Hozirgi kun bozor sharoitida fan ta`minlovi quydagicha: 1) davlat byudjetidan to` І ridan-to` І ri sarmoyalar ajratish; 2) grant va innovasion loyihalar orqali mabla І lar ajratilishi; 3) korxona, firma va korporasiyalar tomonidan byudjetdan tashqari hisob bo`yicha mabla І ajratilishi asosida olib borilmoqda. Lekin shuni aytish joizki, grant va innovasion loyihalar bo`yicha ta`minlov epizodik xarakterga ega bo`lib, u fanning asosiy muammolarini yechishda yordam bera olmaydi. Korxonalar, firma, korporasiyalar tomonidan ajratiladigan byudjetdan tashqari ta`minlov juda ham kam (yo`q hisobida), holbuki, ko`p ishlab chiqarish kompaniyalari fanga investisiya ajratishga qodir emaslar. Muhim ilmiy yo`nalishga homiylik qilish konsepsiyasida mamlakatdagi mavjud iqtisodiy qiyinchiliklarga qaramay fanning ba`zi bir zaruriy fundamental yo`nalishlari uchun, davlat tomonidan yordam berilishi ko`zda tutiladi. Natijada fanda muayyan jiddiy institusional va iqtisodiy jihatdan obyektiv zarurat kelib chiqishi mumkin. Fanning bozor iqtisodiyotida reformalanishi, moslashuvi zarur bo`lib, bu o`z o`rnida fan tarmoqlari va sohalarini necho І li maqbul rivojlantirilishiga bo І liq. Demak, zaruriy ilmiy yo`nalishlarni avval nazariy, so`ngra institusional shaklda, huquqiy asosda ta`minotini rejalashtirish yo`lga qo`yiladi. Davlat boshqaruvi ta`minoti ilmiy yo`nalish doirasidagi maktablarning hozirgi kunda faqat «omon» qolishi uchun emas, balki jahon andozalari bo`yicha zamonaviy talab va taklifga mos ravishda barpo qilinishiga ko`maklashishi kerak. Zero, voqyelikni umumiy va tadbiqiy izchillikda tasvirlash obyektiv taraqqiyot qonunlarini ochib berish, ilmiy faoliyatda moddiy - texnika va informasion ta`minlovni muxtasar tarzda tahlil qilish imkoniyatini tu І diradi.

Похожие

Ta’lim sotsiologiyasi. Tarbiya sotsiologiyasi

Mehnat sotsiologiyasi

Axloq sotsiologiyasi

Madaniyat sotsiologiyasi

Ma‘naviy hayot sotsiologiyasi