Ma‘naviy hayot sotsiologiyasi - Социология - Рефераты

Ma‘naviy hayot sotsiologiyasi

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

28.197265625 KB

Ma‘naviy hayot sotsiologiyasi Reja: 1. Ijtimoiy munosabatlar sotsiologiyasi. 2. Fan va ta‘lim sotsiologiyasi. 3. Madaniyat din va axloq sotsiologiyasi.

Ma‘lumki, istalgan jamiyat ushbu jamiyatning bir tomonlama tabiatiga mos, ikkinchi tomondan esa uning jamiy borlig’ini o’zida mujassamlashtirgan shaxslarning uzviy birligi va munosabatidan iboratdir. Shuning uchun ham istalgan tarixan konkret jamiyatning ijtimoiy tabiatini va uning istiqbolini belgilashda ushbu jamiyat shaxsning mohiyatini asosiy xususiyatlarini va funktsiyalarini uning ijtimoiylashuv jarayonining mexanizmini o’rganmoq kerak. Yurtboshimiz I.A.Karimov “O’zbekistonda iqtisodiy islohotlarni chuqurlashtirish” asarlarida “Jamiyatning isloh qilish va yangilash bo’yicha ko’p qirrali faoliyatimiz markazida inson, suveren O’zbekiston fuqarosi turadi. Islohotlarning mazmuni ayni har bir fuqaro o’z qobiliyatini, o’z iste‘dodini namoyon etishga, shaxs sifatida o’zini ko’rsatish imkoniyatida ega bo’lishga qaratilgan degan edilar”. Ijtimoiy munosabatlarning dastlabki va birlamchi asosi, ularni keltirib chiqaruvchi manbai – shaxs hisoblanadi. Sotsiologiyada shaxsning shakllanishi, ijtimoiy birliklar bilan bog’liq holda rivojlanib boruvchi, uning ehtiyojlarini, shaxs va jamiyat, shaxs va ijtimoiy guruhlar o’rtasidagi funktsional munosabatlarni, shaxs huquqini o’z- o’zidan boshqarilishi jarayonlarini o’rganadi. SHaxs mohiyatini nima tashkil etadi? Sotsiologiya tarixidan shaxs mohiyati turli nazariyalarda bayon etilgan, jumladan Ch.Kuli, R.Darendorf, R.Minton, R.Mertonlarning shaxs nazariyasi shular qatoriga kiradi. Amerika sotsiologlari G.Znametskiy va Ch.Tomaslar shaxs mohiyatini tushuntiradi, uning dunyoqarashi va qadriyatlariga bo’lgan munosabatini asos qilib olishgan. Dj.Mid va R.Mintonlar esa shaxsning roliga katta ahmiyat beradilar. R.Merton va T.Parsonas, R.Darendorflar esa buni yanada rivojlantirib, shaxning “ijtimoiy mavqei” va “ijtimoiy roli” orqali shaxs mohiyatini tushuntirishga harakat qilishgan. Shaxs – ijtimoiy munosabatlar majmui, jamiyat maxsuli sifatida o’pganiladi. Shaxsiy qarashlarga ega bo’lgan o’zini idora qila oladigan, o’zining kelajagini rejalay oladigan insonga shaxs deyiladi. Shu sababli shaxs tushunchasi sotsiologiya fanining ob‘ekti va sub‘ekti sifatida shu fanning markazida bo’ladi. Individ sifatida namoyon bo’lgan mavjudot ijtimoiy muhit ta‘sirida shaxs sifatida shakllanadi. Individning jamiyat bilan o’zaro munosabati uni ma‘lum bir sotsial jamoa vakiliga aylantiruvchi turli guruhlar orqali yuzaga keladi. U munosabatni amalga oshirishda muloqot asosiy rol o’ynaydi. Chunki, muloqot shaxsning asosiy ijtimoiy munosabatlar sistemasiga o’zining maqomiga ega bo’lishida, faoliyati jarayonida va kundalik turmush tarzida asos sifatida shakllanganligini va boshqa shaxslarning ijtimoiy muhitning haqiqiy sub‘ekti yoki uning ijrochisi shakllangani to’g’risida tushunchaga ega bo’lishida muhim ahamiyat kasb etadi. Shu sababli shaxs jamiyatdagi barcha munosabatlarning shakllanishi va sotsial dinamik xarakterini belgilashda asos bo’lib xizmat qiladi. Demak, shaxs kishining hayot kechirishi sharoitlarida sotsial guruhlar, sotsial institutlar, sotsial tashkilotlar ta‘sirida faoliyat jarayonida shakllanadi. Shaxsning shakllanishida guruhlar va jamoalar yetakchi rol o’ynaydi. Shaxsning shakllanishi, birinchidan, uning rivojlanish davr va uning natijasi, ikkinchidan, shaxsning maqsadga yo’naltirilgan tarzda tarbiyalanishidan iboratdir. Shaxsning rivojlanishini uning faoliyatida o’zgarib turuvchi ehtiyojlari bilan ularni qondirishning imkoniyatlari o’rtasidagi ziddiyatlarda aniklanadi.

SHaxs konkret sotsial munosabatlar sub‘ekti sifatida namoyon bo’lishi inobatga olinadigan bo’lsa, shaxsning asosiy sotsial sifatlari konkret sotsial guruhlar, jamoalar faoliyati va munosabatidan tarkib topadi. Shu sababli shaxsning sotsial sifatlari uchta kichik sistemadan iborat: a) shaxsning individualligi; b) uning shaxslararo munosabatlari; v) munosabatlar sub‘ekti sifatida mavjud bo’lishi. a) Shaxsning individualligi undagi xarakter, iroda, dunyoqarash, faoliyat jarayonidagi ba‘zi bir xususiyatlar bilan belgilanadi. Undagi individual xususiyatlar uning amaliy faoliyatida namoyon bo’ladi. Individual xususiyatlar amaliy faoliyatlar jarayonida tashkilotchilik va boshqaruvida shu faoliyatning asosiy xarakterini belgilaydi. Bu xususiyat ob‘ektidagi sotsial muammolarni hal qilishda muhim ahamiyat kasb etadi. Sotsiologik tadqiqotlar natijasini ichki yoki tashqi kuzatish metodlari orqali uning individual xususiyatini bilish shaxsning ijtimoiy faoliyat jarayonidagi rolini belgilaydi. b) Shaxsning shaxslararo munosabati shu munosabatlar sistemasining elementlaridan biri ekanligini bildiradi. Shaxslararo munosabat shaxs rivojlanishining, uning komil inson sifatida tarkib topishining asosiy sifatida xizmat qiladi. Shu sababli shaxsning shaxslararo munosabatlari unda insoniylik, poklik, rostgo’ylik, samimiylik kabi hislarning shakllanishida va takomillashib borishida alohida o’rin tutadi. v) Shaxsning ijtimoiy munosabatlar sub‘ekti sifatida mavjud bo’lishi uning shu munosabatlaridagi sub‘ekt sifatidagi maqomi belgilaydi. Shaxs ma‘lum sotsial xususiyatli hodisalarning oqibatigina emas, balki sababi hamdir. Jamiyatning tarixiy shakllangan turining iqtisodiy, siyosiy, mafkuraviy va sotsial sifatlari o’zgaradi va turlicha namoyon bo’ladi. Har bir shaxsning sotsial sifatlari uning amaliy faoliyatining mazmun va xarakterini belgilaydi. Aynan faoliyat jarayonida kishi atrofidagi muhitning o’ziga xos xususiyatlarini ishlab chiqadi. Sotsial xususiyatlar shaxsning ichki holati ta‘sirida uning faoliyatida o’rab turgan voqelikka shaxsiy munosabat sifatida namoyon bo’ladi. Sotsial xysusiyatlar bu ma‘lum bir muhim sharoitlarida individlar o’rtasidagi o’zaro ta‘sirlar jarayonida yuzaga keladigan aloqalar sistemasidir. Shaxsning sotsial xususiyati kishining faoliyati va hatti-harakatida, uning sotsial sifati shaklida namoyon bo’ladi. Shaxsning sotsial sifatida o’zida ma‘lum tarzda o’zaro bog’liq va shaxsning boshqa odamlar bilan konkret tarixiy sharoitlarda ma‘lum tarzda shartlangan elementlari majmuasini namoyon qiladi. Shaxsning sotsial sifatlarini tashkil qiluvchi elementlarga: shaxs faoliyatining sotsial belgilangan maqsadi; o’z faoliyati jarayonida amal qiluvchi norma va qadriyatlar; foydalaniladigan belgilar sistemasi; o’z rolini bajarish va tashqi dunyoga nisbatan erkin harakat qilishi uchun yordam beruvchi bilimlar majmuasi; bilim va qaror qabul qilishda mustaqillik darajasi kiradi. U yoki bu sotsial jamoaga kiruvchi shaxslarning takrorlanuvchi, mohiyatli sotsial sifatlari majmuasining umumlashgan aksi “shaxsning sotsial turi” tushunchasida ifodalanadi, har bir odam shaxsiy fikr va maqsadlarga, g’oya va

tuyg’ularga ega. Bu individual xislatlar uning, mazmuni va xarakterini belgilaydi. Individ tushunchasi orqali odatda u yoki bu sotsial jamoaning yakka vakili tushuntiriladi, uning faoliyatining o’ziga xos xususiyatlari bu tushuncha tarkibiga kirmaydi. Shaxs esa inson mohiyatining konkret ifodasi bo’lib, ma‘lum jamiyatning sotsial munosabat va sotsial xususiyatlarining ma‘lum tarzda amalga oshirilgan umulashmasidir. Sotsiologiya uchun shaxsning faqatgina individual emas, balki ularning faoliyati jarayonidagi harakatida namoyon bo’ladigan sotsial xislatlari ham katta ahamiyat kasb etadi. Sotsiologik tadqiqotlar ob‘ekti bo’lib alohida shaxslarning manfaat va munosabatlari emas, balki o’xshash sotsial xarakterli, o’z faoliyatlarini o’xshash ob‘ektiv sharoitlarda amalga oshiruvchi kishilarning manfaat va munosabatlari, ularning konkret tarixiy sharoitlarda namoyon bo’ladigan manfaat va munosabatlari xizmat qiladi. Har bir shaxs o’zini ijtimoiy amaliyot tizimida, hayotning u yoki bu sohalarida bajaradigan ma‘lum bir hatti-xarakatlar orqali namoyon qiladi, ishlab chiqarish, ijtimoiy-siyosiy va ma‘naviy sohalarda amalga oshiriladigan bu hatti- xarakatlar yig’indisi shaxsning sotsial funktsiyasi tashkil qiladi. Boshqacha, qilib aytganda, har qanday sotsial funktsiyasi shaxsning u yoki bu hayotiy vaziyatlar bajarishi lozim bo’lgan, ko’pincha uning ongi va irodasiga bog’liq bo’lmagan, xatti-xarakatlar va xulqi-atvorlari yig’indisini tashkil etadi. Shuning uchun bu sotsial funktsiyaning bajarilishi bir tomondan, shaxsda zarur bilimlar, xususiyat va sifatlarning bo’lishini talab qiladi, ikkinchi tomonda esa – ularning shaxsda shakllanishi va o’rnashishiga vosita bo’lib xizmat qiladi. Demak, shaxs sotsial funktsiyasining bajaruvchisi sifatida sotsial rivojlanishning sub‘ekti bo’lib qoldi. Shuning uchun halqni tashkil etuvchi shaxslarning ma‘lum bir sotsial funktsiyalarni bajarishini hisobga olmasdan turib, sotsial tizimning xarakatini tushunish mumkin emas. Ularning sub‘ektiv faoliyati ob‘ektiv qonunlarning erkin faoliyatiga yordam berib, bu bilan ijtimoiy rivojlanish jadallashtirishi ham mumkin,yoki ularning faoliyatiga to’sqinlik qilib, rivojlanishni to’xtatib qo’yishi ham mumkin. Shaxsning tizimga ta‘siri darajasi esa uning jamiyatda tutgan, uning ijtimoiy mavqei (status)ga bog’liq. Shaxsning ijtimoiy mavqei, manfaati va sotsial roli. Shaxsning ijtimoiy mavqei – bu shaxsning uning huquq va majburiyatlari yoshi, jinsi, kelib chiqishi, kasbi, oilaviy ahvoliga mos ravishda jamiyatda egallagan o’rnidir. Shaxsning ijtimoiy mavqeini ikkiga ajratish mumkin: tug’ma (ijtimoiy kelib chiqishi, millat va b. va egallagan ma‘lumotlar, malaka va b.) ijtimoiy mavqelar. Ijtimoiy mavqeni shaxsning birlamchi guruhda uning inson sifatida qanday baholanishiga bog’liq holda tutgan o’rni, ya‘ni shaxsiy mavqeidan farqlash lozim. Demak, ijtimoiy mavqei shaxsning muayyan ijtimoiy tizimda egallagan konkret o’rnini ifodalaydi, ijtimoiy rol esa uning ijtimoiy tizimda egallagan mavqeidan kelib chiqib amalga oshiriladigan faoliyati ifodalaydi. Shaxs faoliyati deganda, uning ichki va tashqi tendentsiyalarining ijtimoiy hayotda namoyon bo’lish xususiyatlariga aytiladi. Ijtimoiy faollik insonning shaxs sifatidagi darajasining asosiy ifodasi bo’lib, uning yuksak qadriyatli ehtiyojlarini

qondirish usuli va sifat ko’rsatkichidir. Demak, ijtimoiy faollik shaxsning muhim sifatidir. SHaxs faolligi uning hayotini boshqarish bilan, kasb tanlashini amalga oshirishi bilan bog’liq bo’ladi. Shu jihatdan shaxs faoliyati sotsiologiyada keng va tor ijtimoiy darajalarda o’rganiladi. Shaxsning bunday darajalarda o’rganilishi metodologik ahamiyat kasb etadi. Keng ijtimoiy darajada shaxs faoliyatining jamiyat, ijtimoiy sinf, millat, davlat miqyosida namoyon qiladigan xususiyatlari tadqiq qilinadi. Masalan, O’zbekistonda, bozor munsabatlariga o’tish jarayonida shaxs milliy tuyg’usining, vatanparvarligining ortib borish tendentsiyalari, davlat tomonidan olib borilayotgan ijtimoiy-iqtisodiy islohotlaridagi ishtiroki, siyosiy faolligining namoyon bo’lish jihatlari umumnazariy jihatdan o’rganiladi. Nisbatan, tor ijtimoiy doirada shaxs faolligi, oila, ish joyi, kichik jamoalar darajasida konkret sotsiologik tadqiqot usullari yordamida o’rganiladi. Kichik ijtimoiy darajada shaxs faolligi to’g’risida olingan sotsiologik ma‘lumotlar tahlil qilib umumlashtiriladi va ular keng ijtimoiy darajada umumnazariy xulosalar chiqarishga, ta‘rif berishga xizmat qiladi. G’arb ijtimoiy hayotida shaxs iindividualligi, avtonomligi mavjuddir. Undan farqli sharq, xususan O’zbekiston ijtimoiy hayotida shaxs faoliyati o’zi yashayotgan kichik ijtimoiy muhitda, jamoalarda, mahallada ko’proq namoyon bo’ladi. Shuning uchun, bizning sharoitda shaxs ijtimoiy faolligini kichik ijtimoiy darajada o’rganish ancha qulay va ko’plab empirik ma‘lumotlar bera oladi. Xulosa qilib aytganda, shaxs faolligini kichik va tor ijtimoiy darajalarda o’rganish uslubiyoti o’zaro dialektik bog’liqdir. SHaxs manfaati – bu individ faoliyatining u yoki bu ehtiyojni qondirish bilan bog’liq yo’nalganligidir. Manfaat shaxsni mavjud sharoitda hayot shaklini o’zgartirish yoki saqlash uchun kurashishga undovchi hal qiluvchi omil hisoblanadi. Manfaatlar asosida kishilarning ehtiyojlari yotadi. Ular sotsial qonunlar talablarini ifodalaydi, buning natijasida manfaat ehtiyojni anglashda muhim omil sifatida namoyon bo’ladi. Bundan tashqari, manfaatlar orqali shaxs faoliyatini amalga oshirishi jarayonidagi harakatida aks etadi. Manfaatning to’rt turi farqlanadi: 1. Munosabat manfaat shaxsning faoliyati jarayonida u yoki bu ob‘ektdagi voqea va hodisalarga nisbatan qiziquvchanligini anglatadi. Munosabat manfaat shaxsda shu voqellikka nisbatan e‘tiqodining shakllanishidan paydo bo’ladi. Shu sababli munosabat manfaat ijtimoiy munosabatlar sistemasida muhim o’rin tutadi. Munosabat manfaat shaxsda shakllanganligiga ko’ra ikki ko’rinishda farqlanadi. Birinchisi: asosiy munosabat manfaat – bu shaxsning hayotiy faoliyati jarayonida maqsad va vazifasini belgilab olib qilgan harakatlarini o’z ichiga oladi. Ikkinchisi: yordamchi va ikkinchi darajadagi munosabat manfaat. Bu shaxsning faoliyati jarayonida o’zining maqsad va vazifalarini belgilab olib qilgan harakatidan tashqarida yoki undagi voqelikka qiziqishini bildiradigan manfaatdir. 2. Harakat manfaat shaxsning u yoki bu faoliyat sohasida qatnashishida namoyon bo’ladigan manfaat shaxsning faoliyat jarayonining aktivligi yoki

passivligini bildiradi. Maqsadli harakat manfaat esa o’z boshlang’ich faoliyati bilan cheklanib qolgan va tor doiradagi harakat manfaatdir. 3. Tayanch manfaat shaxsning boshqa shaxslar, guruhlar bilan uzoq sotsial ta‘sirlashuv jarayonida shakllangan va turli shaxslararo, guruhlararo munsabatlarda ma‘lum bir faoliyatda yoki ijtimoiy munosabatlarda shakllanadi va sotsial dinamik xususiyatga ega bo’ladi. Tayanch manfaat shaxsda o’zining imkoniyatlarini yuzaga chiqarishda, unda stereotiplarning shakllanishida asos bo’lib xizmat qiladi. 4. Yo’nalish manfaat manfaatlar ichida murakkab hisoblanadi, chunki shaxs manfaatlaridan birinchi, ya‘ni o’zi uchun muhimini tanlashini talab qiladi. Shaxs manfaatlari ma‘lum bir ijtimoiy muhitda shakllanadi va sotsial dinamik xususiyatga ega bo’ladi. Ijtimoiy muhitning o’zgarishi shaxsdan o’z manfaatlarini o’zgartirishni talab qiladi. SHaxs o’z manfaatlarini yangi sotsial vaziyatda o’zgartira olmaydigan holatlarda uni o’zgartirishga majbur qiladigan sotsial adaptatsiya mexanizmi ishga tushadi. Sotsial adaptatsiya mexanizmlari o’zgargan sharoitga shaxsiy munosabatni shakllantirish imkonini beradi va shu bilan birga shaxs faoliyati natijasidan kelib chiqadigan keskinlikni yumshatish imkonini beradi. SHaxsning ijtimoiylashuvi. SHaxsning ijtimoiylashuvi ya‘ni ijtimoiy shakllanshi va rivojlanishi bu juda murakkab, ko’p qirrali jarayondir, u ob‘ektiv muhit ta‘siri ostida ham, maxsus tashkil etilgan va ongli yo’naltirilgan tarbiya ishlari ta‘siri ostida ham yuzaga keladi. Sotsiologiya ijtimoiylashuvni: birinchidan, shaxsning insoniyat tomonidan yaratilgan madaniyatni o’zlashtirish mexanizmi sifatida qaraydi. Ijtimoiylashuv shaxsni tarbiyalashga nisbatan kengroq ma‘no kasb etadi. Tarbiyalash tashkil etilgan, maqsadli yo’naltirilgan, oldindan programmalashtirilgan sotsial faoliyatdir. Ijtimoiylashuv esa bu faoliyat bilan bir qatorda yana iqtisodiy, siyosiy, kundalik turmush va boshqa shu kabi shaxsga stixiyali ta‘sir ko’rsatuvchi ob‘ekt faktorlarning ijtimoiylovchi ta‘sirini ham o’z ichiga oladi. Ijtimoiylashuvning jamiyatni «tashkil etuvchi mexanizmi» sifatidagi mohiyatini shaxsni bir vaqtning o’zida ham sotsial ta‘sirining ob‘ekti, ham sotsial faoliyat sub‘ekti sifatida qaralganda ochish mumkin. Bu birinchi navbatda shaxsning muhit bilan o’zaro aktiv faoliyati jarayonidir. Bu o’zaro faoliyat bir tomondan, muhit tomonidan shaxsga uning rivojlanish jarayoni yo’nalishiga hal qiluvchi ta‘sir ko’rsatilishida, namoyon bo’lsa, ikkinchi tomonidan shaxsning muhitga aktiv kirib borishi va bu jarayonda mukammllashib, o’z hayotiy pozitsiyasini, qadriyatli yo’nalishini belgilab olishida namoyon bo’adi. SHaxsning sotsial muhit bilan o’zaro faoliyati bir necha etapda o’tadi: individlarning birlamchi ijtimoiylashuvi (individual tajriba orttirish, sotsial- shartlangan reaktsiyalarni ishlab chiqish). Individning sotsial jamoa bilan o’zaro faoliyati (guruh ichidagi o’zaro hatti- harakat va b.), va nihoyat, individning butun jamiyat bilan o’zaro faoliyati (sotsial adaptatsiya, individual hulq-atvor motivatsiyasida sotsial ko’nikmalar va b.).

«Sotsial muhitning» shaxsga ta‘siri jarayoni ko’p qirralidir, chunki, u sotsial sistemaning barcha tomonlari, jarayonlarining majmuasini ifodalaydi: moddiy elementlar, individni o’rab turgan, o’z konkret sotsial roli, pozitsiyasi, qarashlari va o’rganishlariga ega bo’lgan odamlar, individ tomonidan o’zlashtiriladigan, qabul qilmaydigan (yoki individ tan olmaydigan, qabul qilmaydigan) sotsial hulq- atvor normalar, shuningdek, jamiyatda obe‘ktiv mavjud bo’lgan sotsial imkoniyatlar, sotsial «ko’nikmalar», talablar strukturasi. Individlarni tarbiyalash va ularning kundalik turmushining sotsial shart- sharoitlarni yaxshilash shaxsning sotsial muhit bilan o’zaro faoliyati jarayonining maqsadli yo’naltirilgan boshqaruvini bildiradi. Bu o’zaro faoliyatning muhim tarkibiy qismi qilib shaxs va uni o’rab turgan odamlar o’rtasidagi munosabatlarni olish tizimi. Ijtimoiylashuvda mafkura uni o’qitish tizim muhim o’rin tutadi. U bir tomondan, g’oyalar, qarashlar, kontseptsiyalarni ommalashtirish va «ist‘emol qilish» o’z ichiga oladi, bular asosan ommaviy axborot vositalari, maktablar va boshqa mafkuraviy institutlar tomonidan amalga oshiriladi. Ijtimoiylashuvda ijtimoiy etalonlar tizimi ham o’ziga xos o’ringa ega. Ularga sotsial normalar, baholovchi mezonlar, urf-odatlar, an‘analar va boshqalar kiradi. Ular shaxsning jamiyatga, sinfga, kollektivga oila va boshqalarga nisbatan majburiyatlarini belgilaydi, uning hulq-atvorini boshqaradi. Bunda hulq-atvorning majburiy va mumkin bo’lgan tipik variantlarini aks ettiruvchi sotsial normalar hal qiluvchi rol o’ynaydi. Ijtimoiy etalonlar tizimida baholovchi kriteriylar – siyosiy, huquqiy, estetik, pedagogik va bu o’ziga xos ahamiyatga ega. Ular individual emas, balki umumiy xarakterga ega normalardan farqli o’laroq ular majburiy hulq- atvorni belgilamaydi, balki amalga oshirilgan yoki mumkin bo’lgan hulq-atvorning umumiy xarakteristikasini tashkil etadi. Masalan, san‘atning baholovchi kriterialari tipik shaxsning badiiy obrazi orqali ko’rinadi va shu obraz orqali shaxsga real ta‘sir ko’rsatadi. SHaxsning sotsial mavqei, roli va funktsiyalari tizimi haqida gapiradigan bo’lsak, ular shaxsning sotsial aloqalar va munosabatlar sistemasida tutgan o’rnining ko’rsatkichlari sifatida shunga mos sotsial pozitsiyalarni shakllantiradi, sotsial sistemaning turli sohalardagi o’z hayotiy faoliyati jarayonida hulq-atvor tajribasini o’zlashtirish usuli va xarakteriga katta ta‘sir ko’rsatadi. Insonning ijtimoiylashuv va tarbiya asosidagi shaxsga xos xususiyatlarining shakllanish jarayonini qator ob‘ektiv va sub‘ektiv faktorlar bilan asoslash mumkin: 1) sotsial ehtiyojlar va qiziqishlar; 2) sotsial yo’nalishalr va pozitsiyalar; 3) hulq- atvorni strategik tashkil etish; 4) sotsial aktivlik; Sotsial ehtiyojlar va qiziqishlar tizimi, ilgari aytib o’tganimizdek, shaxsning ijtimoiylashuvi va tarbiyasi asosini tashkil etadi. Ehtiyojlar inson faoliyatining va hulq-atvorining birlamchi, asosidir, ularni yuzaga keltiruvchi kuchdir. Ijtimoiylashuv jarayoni jamiyatning hamda shaxsning o’zining ob‘ektiv va qiziqishlarini anglab yetishda, ularni ijtimoiy ahamiyatga ega hulq-atvor motiviga aylantirishda, ularga nafaqat tashqi zarurat yuzasidan, balki ichki ishonch yuzasidan ham rioya qilishda o’z aksini topadi.

SHaxsning sotsial yo’nalishi va dunyoqarashi sistemasiga programmalar, maqsadlar, ishonch-e‘tiqodlar va baholovchi kriteriylar yig’indisi kiritiladi. Ular shaxsning afzalroq va majburiy fe‘l-atvorini belgilaydi. Dunyoqarash shaxsning mavqeidan kelib chiqadi va uning tashqi dunyoga ichki dunyoga ichki sub‘ektiv munosabatini bildiradi. U tanlash xususiyatiga ega va shaxsning u uchun tabiiy bo’lgan masalalarga ustunroq turuvchi munosabatini boshqarishga, fe‘l-atvorini baholashga va ob‘ektiv sotsial voqelik bilan aktiv munosabat o’rnatishga ega. Fe‘l-atvorni ichki strategik tashkil etish tizimini (ya‘ni maqsadlarga erishish, umumiy g’oyalar va dunyoqarash printsiplarga ergashish) ijtimoiylashuvining asoslovchi mexanizmlarini harakatga keltirish «vositasi» sifatida qarash mumkin. U bir tomondan shaxsning ehtiyojlari qiziqishlari orientatsiyalari /yo’nalish/ va pozitsiyalari /dunyoqarash/ va ikkinchi tomonda uning aktivligi o’rtasida «ko’prik» sifatida namoyon bo’ladi. Bu tizim tufayli ma‘lum bir ehtiyojlar, talablar va ob‘ektiv shart-sharoitlarga mos keluvchi hatti-harakatga o’tiladi. Ijtimoiylashuvning shaxsga xos tizimlari konkret – tarixiy xarakterga ega va shaxsning ijtimoiylashuvi jarayoni mohiyatini ochib beruvchi ijtimoiy munosabatlar tipi va xarakteriga bog’liq. Agarda jamiyatda uning a‘zolarining ehtiyojlari, qiziqishlari, orientatsiyalari va fe‘l-atvorining merkantil yo’nalishi hukmron bo’sa, u holda odamlarning hohish va intilishlarida shaxs ijtimoiylashuvining asosiy mohiyati sifatida qaraluvchi qadriyatli –ehtiyojli orientatsiyasi, individualizm «qadriyat»lari ustunroq turadi. Bozor munsabatlariga o’tish yo’lidagi mulkchilikning turli ko’rinishlarida, tadbirkorlikning rivojlanishida, shuningdek, xalq ma‘naviyatining tiklanishida insonga o’z sotsial tabiatining ko’rsatishga, jamiyatning aktiv a‘zosi sifatida sotsial funktsiyalarini bajarishga yordam beruvchi mutlaqo yangi ijtimoiylashuv tipi uchun ob‘ektiv asoslar yuzaga kelmoqda. Demak, shaxsning jamiyatga, sotsial jamoalarning turli tiplariga madaniyat elementlari, sotsial norma va qadriyatlarni o’zlashtirish orqali sodir bo’ladigan jarayon ijtimoiylashuv deb ataladi. Individning sotsial tashkilot elementlar bo’lishi qay tarzda ro’y berishidan, bir tomondan, sotsial tashkilotning shaxsga ta‘sir etishi orqali qobiliyatini shakllanishi, ikkinchi tomondan, shaxsning boshqa odamlar ta‘siriga berilishi qobiliyatining shakllanishiga bog’liqdir. SHaxsning ijtimoiylashuvi jarayonini ikki bosqichga, ya‘ni sotsial adaptatsiya va sotsial interiorizatsiya bosqichlariga ajratish mumkin. Sotsial adaptatsiya individning sotsial sharoitlarga, funktsiyalarga, sotsial normalarga, sotsial guruhlarga, tashkilot va institutlarga, ya‘ni muhitga moslashishi bosqichidir. Sotsial adaptatsiya jarayoni asosan oiladan boshlanadi va shakllanadi. Oiladagi har qanday munosabatlar shaxsning ijtimoiylashuvi jarayonida o’z aksini topadi. Shu sababli individning shaxs sifatida shakllanishida oila muhim rol o’ynaydi. Sotsial interiorizatsiya sotsial norma va qadriyatlarning individning ichki dunyosiga kirishishi jarayonidir. Shaxs sotsial muhitga qorishib ketmaydi, balki unga mustaqil birlik sifatida kiradi. Ko’pgina nazariyalarda shaxsning ijtimoiylashuvi tashqi ta‘sir ob‘ekti sifatidagina qaraladi. Bu nazariyalarda asos qilib faqatgina ijtimoiylashuv yordamida sotsial o’zgaradigan insonning tabiiy

mohiyati olinadi; shaxsning aktivligi va ungi beriladigan biologik xususiyatlar hisobga olinmaydi. Ijtimoiylashuv shunga asoslanadiki, odam ijtimoiy faoliyatchi sifatida o’zining ham, ijtimoiy hayotning ham sharoit va vaziyatlarini belgilovchi omildir. Shaxs – sotsial ta‘sirlanishning ob‘ekti va sub‘ektidir. Ijtimoiylashuv jarayonida belgilar tizimi muhim ahamiyatga ega. Belgilar yordamida jamiyat individlar faoliyatini boshqaradi. Individ sotsial faoliyati ko’rsatishi uchun sotsial jamoada qabul qilingan belgilar va ularni ishlatish usullarini o’zlashtirgan bo’lishi kerak. Individ faoliyat qiluvchi mavjudotdir, u tashqi muhitga shunchaki, javob bermaydi, balki amaliy faoliyat jarayonida ham tashqi muhitning ob‘ektiv qonuniyatlarni, ham inson sifatidagi o’zining taraqqiyot va faoliyati qonuniyatlarini anglaydi va bu anglash asosida o’zining faoliyatini boshqarish faqat ob‘ektiv va sub‘ektiv qonuniyatlarni bilishini emas, balki shu qonuniyatlar elementlarining ma‘lum sharotidagi shakl va xususiyatlarini ham bilishni taqazo qiladi. SHaxslarning sotsial faoliyati va sotsial harakatining boshlang’ich nuqtasi ma‘lum ehtiyoj va manfaatlarni yuzaga keltiruvchi ob‘ektiv hayot sharoitlaridir. Faoliyat turlari ko’pginadir, lekin eng muhimi ularning barchasi shaxsni moddiy va ma‘naviy asosini tashkil qiluvchi, ehtiyojlarini qondirishga qaratilgan, ehtiyojlar shaxsning tashqi muhitga ob‘ektiv bog’liqligini bildiradi. Shu sababli shaxsning amaliy faoliyati ehtiyojlarni qondirish shakli sifatida qaralishi, ob‘ektiv sharoitlarning in‘ikosi va ularni qondirishning real imkoniyatlarni anglash sifatida qaralishi mumkin, ehtiyojlarning ikki ko’rinishi farqlanadi: tabiiy va jamiyat tomonidan paydo bo’lingan ehtiyojlar, ya‘ni sotsial ehtiyojlar. Deviant fe‘l-atvor va uning klassifikatsiyasi. Deviatsiya (lotincha chetga og’uvchi fe‘l-atvor degan ma‘noni beradi) ko’pgina hollarda sotsial sanktsiyalarga muhtoj bo’ladi. Deviatsiyaning shunday ko’rinishlari borki, ular odamlar o’rtasidagi o’zaro munosabatlar normalarining buzilishi bilan bog’liq bo’lib, jamiyatga jiddiy zarar yetkazmaydi. Ular ijtimoiy fikr va o’zaro munosabatlar qatnashchilarining o’zlari tomonidan boshqariladi. Deviatsiyaning pozitiv va negativ ko’rinishlari mavjud. Pozitiv deviatsiya hollari normalar eskirib, talabga javob bermay qolganda va ulardan og’ish tizimning rivojiga, fe‘l-atvorning mavjud konservativ standartlarini o’zgartirishga yordam berishi mumkin bo’lganda uchraydi. Negativ deviatsiya sotsial patologiyadir va uning ko’rinishlari konkret shaxsga va butun jamiyatga jiddiy zarar yetkazadi. Buugungi kunda, ijtimoiy hayotning barcha sohalarida adminstrativ boshqaruv tizimi tomonidan yuzaga keltirilgan va kutilgan natijalarni bermayotgan ilgarigi fe‘l-atvor normalarining devalvatsiyasiga olib keluvchi sifatga xos o’zgarishlar ro’y berayotgan davrda deviatsiya muammosi dolzarb masala bo’lib qolmoqda. Bozor munosabatlariga o’tish, eski iqtisodiy, ijtimoiy-siyosiy va ma‘naviy munosabatlarining buzilishi, odamlarining moddiy ahvolida negativ aks etayotgan ishlab chiqarishning stabil bo’lmagan rivojlanishi bilan bog’liq muammolar, kutilgan natija va reallik o’rtasida qarama-qarshiliklarga, jamiyatda jiddiylikning va odamlarning o’z fe‘l-atvori o’zgartirishga va mavjud normalar chegarsidan chiqishga moyilligiga olib keldi.

Deviatsiyaning quyidagi klassifikatsiyasi mavjud: jinoyatchilik, alokogolizm, giyohvandlik, suitsid, fohishabozlik. Jinoyatchilik franko-belgiyalik olim matematik statistik L.A.Ketle o’zining «sotsial-fizika» (1835 yil) kitobida shunday xulosaga keladiki, har qanday sotsial tuzum o’zining tashkil topishiga ko’ra kelib chiquvchi jinoyatlarning ma‘lum bir miqdori va tartibini belgilaydi. Bu sohada olib borilgan tadqiqotlar jinoyatni bir qator ob‘ektiv va sub‘ektiv faktorlardan kelib chiqishidan ko’rsatdi: sotsial o’rin (mavqe), faoliyat turi, ma‘lumot darajasi, qoniqtirmaydigan moddiy ahvol, individ va sotsial guruh o’rtasida munosabatlarni pasayishi, madaniy chegaralarning yo’qligi, sotsial nazoratni talabga javob bermasligi. Jahon amaliyoti ko’rsatganidek, bozor munosabatlariga o’tishda, ayniqsa, birinchi davrlarda jinoyatni kuchayishi kuzatiladi. Jinoyatchilikni ahvoliga nosog’lom konkurentsiya, ishga joylashishga qiyinchiliklari, infilyatsiya katta ta‘sir ko’rstaadi. Jinoyat bu insoniyatni barcha nuqsonlarini aks ettirishidir. Hech qaysi jamiyat uni yo’q qilishga erishgani yo’q. Shunday bo’lsada, jamiyatni majburiy bo’lgan vazifasi o’sish templarini pasayishiga erishish va jinoyatchilikni sotsial chidamkorlik darajasida nazorat ustida ushlab turishidir. Alkogolizm (ichkilikbozlik), bayram, tantanali marosimlar, oilaviy tantanalarni o’tkazishda, shuningdek, shaxsiy muammolarni hal etish yo’lida spirtli ichimliklar ichish majburiy bo’lib qolganligi an‘anasi insonlar hayotida alkogolni qattiq o’rnashib qolganligiga asos bo’ladi. Lekin bu sotsial-madaniy an‘ana jamiyatga qimmatga tushmoqda. Statistikaga ko’ra, sobiq ittifoq davrida mayda bezorilikni 90%, tajavuzkorlikni 90%, boshqa jinoyatlarni qariyib 40% ichkilikbozlik bilan bog’liq bo’lgan. Tarix guvohlik beradiki, jamiyat alkogolizmga qarshi 2 yo’l bilan kurashgan: 1) Spirtli ichimliklarni chegaralash, ularni ishlab chiqarishni va sotishni qisqartirish, narxini oshirish, ta‘qiq va chegaralarni buzganligi uchun jazoni kuchaytirish yo’lidir. 2) Bu alkogolga ehtiyojni kamaytirishga qaratilgan chora tadbirlarni kuchaytirish, hayotni sotsial va iqtisodiy sharoitlarini yaxshilash, umumiy madaniy va ma‘naviyatni o’sishi, alohida alkogolsiz fe‘l-atvor stereotiplarini shakllantirish yo’lidir. Ikkinchi yo’l maqsadga muvofiqdir, lekin bu alkogolizmga qarshi kurashni administrativ yo’lini rad etmaydi. Bu 2 yo’lni birga ongli ravishda muvofiqlashtirish lozim. Giyohvandlik (narkomaniya). Shaxsga va jamiyatga bugun buzg’unchi ta‘sir ko’rsatuvchi, og’ir sotsial oqibatlariga ko’ra giyohvandlik asosiy o’rin tutadi. Sotsiologik tadqiqotlar ko’rsatishicha, odamlar rohat olish, o’tkir hissiyotlarga kirishish uchun giyohvand moddalarga berilib qoladilar. Giyohvandlar asosan yoshlar ichida ko’p uchraydi. Tadqiqotlar yana shuni ko’rsatadiki, ko’pchilik boshqa odamlar ta‘siri ostida, asosan do’stlari, tanishlari orqali giyohvand moddalarga berilib qolmoqdalar. Xavfli tomni shundaki, narkotiklar qabul qilishni boshlanish etaplarida odam hech qanday yomon ta‘sir, og’ir sezmaydi, aksincha giyohvand moddani qabul qilganda kayfiyat ko’tariladi. Jism shunday rohat oladiki, buni ko’pchilik sog’liqga yaxshi yordam beradi, tinchlantiradi deb

o’ylaydi. Jismoniy va psixik degradatsiya bosqichida esa, ular boshi berk ko’chaga kirib qolganligini anglab yetadilar. Lekin bu odatdan vos kechishga kuchlari yetmaydi, unga bo’ysunib qoladilar. Giyohvandlik bilan kurashida sotsial, iqtisodiy, madaniy xarakterdagi chora-tadbirlar va shuningdek maxsus meditsinaga oid, huquqiy chora-tadbirlardan foydalaniladi. Suitsid (o’z-o’zini o’ldirish). Suitsid bu odamning o’zini-o’zi o’ldirishga harakat qilishdir. Ko’p hollarda suitsid chetga og’uvchi fe‘l-atvor sifatida yechilishi mumkin bo’magan muammolardan, umuman hayotdan qutulish usuli bo’lib keladi. Bunday hollar kuzatilib, o’rganilib, shunday xulosaga kelindiki, ular ma‘lum darajada jins, yosh ma‘lumot, sotsial va oiladagi tutgan o’rniga bog’liq holda kelib chiqadi. Suitsidlar, asosan rivojlangan davlatlarda ko’p uchraydi va bugungi kunda ularni ko’payishi kuzatilmoqda. Erkaklar orasida sodir etilayotgan suitsid hollari ayol orasidagiga qaraganda ko’proq og’ir ahvollarga olib keladi. O’z joniga qasd qilish 20 yoshgacha va 55 yoshdan oshganlar ichida uchraydi. Hozirgi o’z-o’zini o’ldirish hollari 10-12 yoshli bolalar ichida ham kuchaymoqda. Jahon statistikasiga ko’ra, suitsid fe‘l-atvor ko’pincha shaharlarda, yolg’iz yashovchi odamlar orasida kuzatiladi. O’rta Osiyoda 60-yillardayoq ayollar ichida o’z joniga qasd qilish hollari kuzatilgan. Asosan o’zini yoqish ko’paygan. Buning sotsial sababi ayollarga bo’lgan noto’g’ri munosabatlar, ularga jamiyat tomonidan befarq qaralganligi turmushdagi qiyinchiliklar, ayollarni ijtimoiy ishlab chiqarishga, ijtimoiy-siyosiy hayotga jalb etishda zarur shart-sharoitni yaratish bilan bog’liq bo’lgan muammolarni mahalliy boshqarish organlari tomonlaridan noto’g’ri hal etilganligidir. Fohishabozlik. Bu termin lotincha «Prostitutio» so’zidan olingan bo’lib, or- nomusni yo’qotish, xo’rlash, toptash degan ma‘nolarni beradi. Mehnat taqsimoti, shaharlarni vujudga kelishi jarayonida paydo bo’lgan fohishabozlik kapitalistik munosabatlar bilan bir qatorda rivojlanib bordi. XX asrning 20 yillarining boshlaridan Yevropada ham, Shimoliy Amerikada fohishabozlikni kamayishi kuzatilmoqda. Bu an‘anani sababi tadqiqotchilarni fikriga ko’ra ayollarni iqtisodiy ahvolini yaxshilanishi, birovga qaram bo’lib qolmasligidir. Sobiq ittifoqda fohishabozlik to’g’risida gapirilmas edi, yaqindan boshlab tadqiqot natijalari ochiq matbuotda e‘lon qilina boshlandi, qaerlardadir bu harakatlar qonuniylashtirilgan. 20-yillarda ko’p ayollar bunday ish bilan ochlik va yetishmovchilik tufayli shug’ullanishgan. Ular asosan ma‘lumoti past ayollar edi. Bugungi kunda sotsial va yosh bazasini keskin kengayishi kuzatilmoqda. Ayollar bunday ishni ochlikdan, yo’qchilikdan emas, balki moddiy ahvolini yanada yaxshilashga, «chiroyli hayot»ga intilishlari tufayli qilmoqdalar. Fohishabozlikka qarshi turli siyosatlar olib borilgan: progibitsionizm (ta‘qiq), reglamentatsiya (ro’yhatga olish va meditsinaga oid ko’rsatish), abolitsionizm (profilaktika), tushuntirish-tarbiyalash ishlari. 1-2 formani yetarlicha effektiv emasligi ma‘lum bo’ldi. Moddiy manfaatdorlikni o’sishi bilan ayollarni axloqiy o’sishi fohishabozlikni bora-bora chetga chiqishiga yordam beradi. Hozirgi kunda o’smirlar orasida deviant fe‘l-atvorni o’sishi dolzarb muammo bo’lib qolmoqda. O’smirlar ko’pincha chetga og’uvchi hatti-harakatlarni ongsiz ravishda, behosdan qiladilar. Shuning uchun ularning ko’pchiligi qilgan

ishlarini mohiyatini anglab yetmaydi, o’z xatosini, aybini ko’rmaydi. So’rovlar natijasiga ko’ra, o’smirlarni ko’pchiligi o’z jinoiy ishlarini sababini tashqi shart- sharoitlardan qidiradilar, tashqi dunyoni ayblaydilar, so’ralganlarni to’rtdan bir qismi o’xshash vaziyatda har biri shuday hatti-harakat qilishini aytib o’tganlar. O’smirlarni hatti-harakatida chetga og’ish hollarini asosida sotsial-madaniy ehtiyojlarni rivojlanmaganligi, ma‘naviy dunyoni yetishmovchiligi yotadi. Shuni ham ta‘kidlab o’tish lozimki, yoshlar deviatsiyasi-jamiyatdagi sotsial munosabatlarni aks ettishidir. Chetga og’uvchi fe‘l-atvor sabablarini topish, sotsial yordam tizimini tashkil qilish, tushuntirish tarbiya ishlarini olib borish bo’yicha yaxshi o’ylangan, maqsadli yo’naltirilgan ishlar qilish kerak. Inson tarbiyasida eng birinchi va eng muhim ijtimoiy nazorat instituti bu – oiladir. Farzand tarbiyasida va barkamol avlodni shakllantirishdan sog’lom oila muhitini o’rni kattadir. Qolaversa, inson hatti-harakati va xulq-atvori, faoliyatini ta‘lim muassasalari, mahalla, mehnat jamoasi, umumdavlat miqyosida esa qonunni himoya qilish organlari (sud, prokuratura, militsiya) ham nazorat qilib boradi va ushbu shaxsga nisbatan ijtimoiy nazorat institutlari vazifasini bajarishadi.

Adabiyotlar: 1. Karimov I.A. Vatan sajdagoh kabi muqaddasdir - T.: “O’zbekiston”, 1995. 2. Karimov I.A. O’zbekiston iqtisodiy islohotlarni chuqurlashtirish yo’lida - T.: “O’zbekiston”, 1995. 3. O’zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi - T.: “O’zbekiston”, 1992. 4. Aliqoriev N.S. Umumiy sotsiologiya - T.: 2000. 5. Sotsiologiya - M.: 1990, 50-78 b. 6. Yunusov K. Sotsiologiya. Andijon.: 1997. 7. Inson taraqqiyoti to’g’risida hisobot - T.: 1998. 8. www.zionet.uz.tizimli tarmoq.

Похожие

Ma’naviy hayot sotsiologiyasi

Ijtimoiy-iqtisodiy va siyosiy hayot sotsiologiyasi

Ijtimoiy iqtisodiy va siyosiy hayot sotsiologiyasi

Ta’lim sotsiologiyasi. Tarbiya sotsiologiyasi

Mehnat sotsiologiyasi