Siyosatnnng tuzilishi vositalari va usullari - Политология - Рефераты

Siyosatnnng tuzilishi vositalari va usullari

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

92 KB

Siyosatnnng tuzilishi vositalari va usullari Reja: 1. Siyosatnnng tuzilishi, vositalari va usullari 2. Siyosiy hokimiyat obyekti 3. Hokimiyatning turlari

Siyosatnnng tuzilishi, vositalari va usullari Har qanday ijtimoiy hodisa singari siyosat ham yahlit va bir butun tizim hisoblanadi. Undan biror bir qismini ajratib bo'lmaydi. Bu siyosat muayyan tarkibiy qismlardan iborat emas, degan ma’noni anglatmaydi, aslo. U ham muayyan ichki tuzilishga ega bo'ladi. Siyosat tarkibiga ko'ra subyekt va obyektdan tashkil topadi. Uning subyekti — siyosiy sohaning birlamchi omili hisoblanadi. Bu omilsiz siyosat, siyosat bo'la olmaydi. Siyosatning subyektiga ayrim shaxslar, ijtimoiy guruhlar, millatlar, davlatlar kiradi.Lekin, ularni har doim ham siyosatning real subyekti deb, bo'lmaydi. Ayrim kishilar, ijtimoiy guruhlar, millatlar, davlatlar o'zini—o'zi anglagan va tashkiliy jihatdan uyushgan taqdirdagina siyosatning real subyektiga aylanadi Siyosatning bosh subyekti — milliy davlat hokimiyati institutlari va ularning xalqaro birlashmalaridir. Aynan milliy davlat hokimiyati institutlari va ularning halqaro birlashmalari orqali siyosat bevosita ishlab chiqiladi va amalga oshiriladi. Siyosatning subyekti faqat milliy davlat hokimiyati va ularning xalqaro birlashmalari bilan cheklanmaydi. Unga milliy va xalqaro nodavlat va jamoat tashkilotlari (siyosiy partiyalar, manfaatlar guruhlari, xarakatlar), ommaviy axborot vositalari ham kiradi. Bu tashkilotlarning jamiyatga ta’siri ko'pincha rasmiy davlat institutlarining jamiyatga ta’siridan qolishmaydi, ayrim hollarda esa oshib ham ketadi. Siyosatning obyekti — siyosiy sohaning tarkibiy qismi hisoblanadi. Bu qismsiz siyosiy qarorlar ishlab chiqilmaydi va amalga oshirilmaydi. Siyosatning obyektiga jamiyatning barcha sohalari- ijtimoiy, iqtisodiy, madaniy—ma’rifiy, diniy sohalari kiradi. Bu sohalar o’z manfaatlari va ehtiyojlarini siyosatda aks ettiradi va ularni qondirishga erishadi. Siyosat obyektiga ko’ra quyidagi yo’nalishlarga ajraladi: ichki, tashqi, ijtimoiy, milliy, diniy, iqtisodiy, moliyaviy, agrar, ekologik, madaniy, ilmiy— texnikaviy, geosiyosiy va boshqalar.

Siyosat subyektining maqsad va funksiyalari o’z-o’zidan, muayyan vositalarsiz ishlab chiqilmaydi va amalga oshirilmaydi. Bu maqsad va vazifalar turli—tuman vositalar yordamida ishlab chiqiladi va amalga oshiriladi. Siyosat subyektining vositalari-bu siyosiy maqsad va funksiyalarni ro’yobga chiqarishning, siyosiy g’oyalarni real voqelikka aylantirishning qurollaridir. Ular, asosan, ikki qismga bo'linadi: 1. Ma’naviy — mafkuraviy vositalar. Bu vositalarga falsafiy, siyosiy, huquqiy, iqtisodiy, axloqiy, estetik, ruhiy, diniy bilimlar, malakalar, mahorat va ish tajribalari kiradi. 2. Moddiy — texnikaviy vositalar. Bu vositalarga, pul mablag'lari, har xil binolar, jihozlar, asbob-uskunalar, qurol-aslahalar, elektron hisoblash mashinalari, kompyuterlar va boshqalar kiradi. Ushbu ma’naviy — mafkuraviy va moddiy — texnikaviy vositalarning rivojlanganlik darajasi qanchalik yuqori bo'lsa, siyosiy soha ham shunchalik rivoj topadi. Siyosat ijtimoiy hayotni tartibga solishda xilma—xil usullardan, eng avvalo, ishontirish, tarbiyalash usulidan keng foydalanadi. Bu usul ijtimoiy muammolarni hal etishda asosiy o'rin egallaydi. Aynan ishontirish, tarbiyalash, usuli uning ijtimoiy mohiyatini to'laroq ifodalaydi. Ijtimoiy hayotni tartibga solishda umuminsoniy qadriyatlarga sodiqlik, kuch ishlatmaslik yoki kuch bilan tahdid, do'q-po'pisa qilmaslik, murosa-yu madora, xolisonalik, tenglik, manfaatdorlik, muntazamlilik, qat’iylik, izchillik, oshkoralik, ishontirish, tarbiyalash siyosatning asosiy tamoyillaridir. Siyosatning ishontirish, tarbiyalash usuli ijtimoiy hayotni tartibga solishning eng maqbul va oqilona vositasidir. Chunki, bu usulning qo'llanilishida ijtimoiy muammolar kuch ishlatmasdan, urush — so'kishsiz, jabr- zulmsiz, ishontirish, real dalillarga tayanish, isbotlash, murosa-yu madora, mehr—shafqat asosida hal etiladi. Ishontirish, tarbiyalash vositalari—kuch ishlatish vositalaridan ustun turadi. Buyuk davlat arbobi va sarkarda Amir Temur bu haqda shunday degan edi: "Siyosatda maslahat, mulohazakorlik, o'ylab ish qilish qurol kuchidan o'n baravar

foydaliroqdir". Xuddi ishontirish, tarbiyalash usuli tufayli davlat faoliyati ijtimoiy hayotni odilona va xolisona tartibga solishga qodir bo'ladi. Siyosat—bu ijtimoiy muammolarni tushuntirish ishontirish asosida hal etish demakdir. Biroq, siyosatning ishontirish, tarbiyalash usulini mutlaqlashtirib, uni faqat ushbu usul bilan cheklab bo'lmaydi. Bu holda siyosatning iqtisodiy, ma’naviy va madaniy sohalardan farqi qolmaydi. Siyosat o'z oldida turgan funksiyalarni hal etishda kuch ishlatish, majburlash usulidan ham foydalanadi. Ijtimoiy hayotni tartibga solishda kuch ishlatish, majburlash usulidan foydalanish — siyosatning o'ziga xos xususiyatidir. U ushbu usulni qo'llash bilan jamiyatning iqtisodiy, ma’naviy va madaniy sohalaridan farq qiladi. Siyosatning ishontirish, tarbiyalash usulini mutlaqlashtirish, uni universal usulga aylantirishga urinish jamiyat uchun zararlidir. Bu—siyosatning ijtimoiy tartibsizlik, qonunbuzarlikni jilovlash vositalaridan mahrum etishga va boshboshdoqlik, o'zboshimchalik, safsatabozlik, mitingbozlik, jinoyatchilikning avj olishiga olib keladi. Shuning uchun ham, bu usulni mutlaqlashtirib bo'lmaydi. Siyosatning ijtimoiy hayotni tartibga solishda ishontirish, tarbiyalash usulidan foydalanish, uning kuch ishlatish, majburlash usulini qo'llashni istisno etmaydi. Tarixiy tajriba shuni ko'rsatadiki, ijtimoiy hayotni hamisha ham tinch, ishontirish, tarbiyalash usuli bilan tartibga solib bo'lavermaydi. Ijtimoiy hayotda shunday muammolar borki, ularni kuch ishlatish, majburlash usulini qo'llash orqaligina hal etish mumkin. Inson hayotiga, jamiyatning yaxlitligi, bir butunligi, tinch — totuvligi, xavfsizligi, barqarorligi, uyg'unligiga tahdid soladigan yovuzliklarni faqat tushuntirish, ishontirish yo'li bilan hal etib bo'lmaydi. Bunda xatti — harakatlarni kuch ishlatish, majbur etish usuli bilan hal etish mumkin. Siyosat qonunlarini qo'pol ravishda buzgan kishilarni kuch ishlatish, majburlash usulidan foydalanish bilan buzilgan ijtimoiy adolat va tartib muvozanat tiklanadi, xalq manfaatini himoya qilinadi. Zotan, qonunbuzarlar jazolanmasdan qolar ekan, mavjud ijtimoiy muammolar yanada kuchayadi, odamlarning siyosatga bo'lgan ishonchi so'nadi.

Siyosatning kuch ishlatish, majburlash usuli ijtimoiy hayotni tartibga solishning maqbul usuli emas. Chunki, bu usul qo'llanilganda, ijtimoiy muammolar kuch ishlatish, majburlash yuli bilan, murosasiz, ayovsiz, shafqatsizlik bilan hal etiladi, inson jismoniy va ruhiy tazyiqqa duchor qilinadi, jamiyatda moddiy va ma’naviy talofatlarga yo'l qo'yiladi. Lekin, siyosat ijtimoiy hayotni tartibga solishda kuch ishlatish, majbur etish usulidan to'la voz kecha olmaydi. U inson, jamiyat hayotiga qarshi qilingan tahdidni bartaraf etish uchun bu usuldan foydalanishga majbur bo'ladi. Inson hayotini, jamiyatning hududiy yaxlitligini suverinitetligini, xavfsizlikni tajovuzlardan, yovuzliklardan himoya qila olmaydigan siyosat haqiqiy siyosat bo'la olmaydi. Shuning uchun ham, bu usulga katta ahamiyat va e’tibor beriladi. Inson tabiati hamda jamiyat hayoti mukammal emas ekan, ijtimoiy tartibsizlik saqlanib qolar ekan, siyosatning kuch ishlatish, majburlash usuli saqlanib qoladi. Bugungi kunda ijtimoiy munosabatlarni tartibga olishda siyosatning kuch ishlatish, majburlash usulidan to'la voz kechish ustida emas, balki undan oqilona va samarali foydalanish ustida gap borishi lozim va zarur. Siyosatning kuch ishlatish, majbur etish usuli — bir guruh kishilarning shunchaki o'yini va fitnasi emas. Bu butun xalqning xohish — irodasiga, faolligiga tayanadigan san’atdir. Kuch ishlatish, majburlash har doim ham kutilgan samarani beravermaydi. Kuch ishlatish, majburlash san’at sifatida qonun-qoidalarga— hushyorlik, tadbirkorlik, qat’iyatlilik, izchillik va boshqalarga amal qilib qo'llanilgandagina kutilgan samarani berishi mumkin. Biroq, siyosatning ijtimoiy hayotni tartibga solishda kuch ishlatish, majburlash usulini mutlaqlashtirib ham bo'lmaydi. Bu holda unga zo'ravonlik qilishdan boshqa hech narsa qolmaydi. Holbuki, siyosat zo'ravonlik vositasi emas, balki xalq manfaatlarini himoya qiluvchi vositadir. U kuch ishlatish, majburlash usulidan xalqqa zo'ravonlik qilish uchun emas, balki uni tajovuzlardan, yovuzliklardan himoya qilish uchun foydalanishi zarur.

Kuch ishlatish, majburlash — siyosatning muhim usulidir. Bu usulni baholashda siyosiy va ijtimoiy fikrda xilma-xil, shu jumladan, bir—biriga zid baholashlar ham uchrab turadi. Ayrim olimlar, misol uchun, Yevgeniy Dyuring, unga ijtimoiy taraqqiyotda, eskining bartaraf etilishida va yangining barpo qilinishida hal qiluvchi rolni ajratadi. Mutaxassislarning fikricha, "hokimiyat" kategoriyasi- ta’riflash, tushunish va tushuntirish eng qiyin bo'lgan tushunchalar sirasiga kiradi. "Hokimiyat" tushunchasiga aniq ta’rif berish nafaqat nazariy, balki amaliy ahamiyatga ega. Jamiyatda chuqur islohotlar o'tayotgan bir davrda islohotlarning ko'lami, sur’ati va samaradorligi hokimiyat sohasidagi o'zgarishlar ko'lami, sur’at va samarasiga to'g'ri proportsional ekanligini juda ko'p mamlakatlar misolida ko'rishimiz mumkin. Shuning uchun, siyosatda hokimiyatning o'rnini, vazifalarini va, umuman, bu tushunchaning mazmunini to'g'ri anglash, siyosiy jarayonlar to'g'risida hukm yuritish, uni to'g'ri baholash imkonini beradi. Ko'pgina olimlar hokimiyatni siyosatning asosiy masalasi, uning bosh muammosi, deb hisoblaydilar. Hokimiyat siyosata odamlar faoliyatining alohida bir sohasi sifatida shakllanish imkonini beradi. Hokimiyatning maqsadi — ijtimoy hayotni tartibga solish, boshqarishdan iborat. Ko'pgina olimlar uni odamlar o'rtasidagi kauzal bog'liqlik tarzida tushuntiradilar. Shu tufayli, hokimlik munosabatlarini tabiat yoki hayvonot dunyosida mavjud emas, deb hisoblanadi. Keyingilariga nisbatan ta’sir tushunchasi qo'llaniladi. Jamiyatda, odamlar o'rtasidagi munosabat tarzida vujudga keluvchi hokimiyat dastlab siyosiy tabiatga ega bo'lmagan, chunki u, asosan, mos tushuvchi manfaatlarni tartibga solgan (oqsoqollar, qabila boshliqlari, avliyolarning avtoritetga asoslangan anonim hokimiyati). Jamiyatning rivojlanishi, uning keyingi murakkablashuvi hokimiyatning samaradorligini oshirish maqsadida markazlashuviga olib keladi. Hokimiyat qabila boshliqlari, beklar, xonlar, guruhlar qo'lida to'planadi (individual hokimiyat).

Mana shu hokimiyatning mukammal shakllarini topishga intilish, ko'pgina sharq mutafakkirlari asarlarida uchraydi. Ammo, ijtimoiy tengsizlikning ortib borishi, ijtimoiy tizimlarning murakkablashishi hokimiyatning institutsional shakllarini keltirib chiqaradi. Hokimiyat boshqaruv, barqarorlik, muvofiqlashtirish vazifalarini bajaruvchi maxsus institutlarga tayana boshlaydi. Aslida insoniyat tarixini hokimiyatsizlik (tartibsizlik, anarxiya) va hokimiyat mustabidligi (diktatura) o'rtasida eng ma’qul, o'rta miyona yechimni topishdan iborat, deb aytish to'g'ri bo'ladi. Hokimiyat tabiati doimo o'zgaruvchandir. Bu M.Dyuverjega uning ikki qiyofasi bor Yanusga o'xshatish imkonini bergan: «Ikki qiyofali Yanus tasviri hokimiyat to'g'risida haqiqiy tasavvurlarni beradi. Bir tomondan bu bir guruhning o'z manfaati yo'lida ikkinchi Dune ustidan hukmronligi, ikkinchi tomondan bir guruhning o'z manfaati yo'lida ikkinchi guruh ustidan hukmronligi, ikkinchi tomondan – umumiy tartibni saqlash, barchaning manfaatii yo'lida barchaning manfaatini birlashtirish vositasi. U yoki bu tomonning nisbati juda xilma-xil, davrlar, sharoitlar va mamlakatlardan kelib chiqib, hokimiyatning bu ikki tomoni doimo mavjuddir». Demak, aytish mumkin-ki, hokimiyat – yaxshi ham, yomon ham emas, u betarafdir. Uning tabiati jamiyatda mavjud ijtimoiy-siyosiy munosabatlar, fuqarolarning siyosiy va huquqiy madaniyatini belgidlaydi. Siyosiy fikr tarixida hokimiyatga e/tibor juda qadimdan mavjud. Hokimiyat to'g'risida fikr-mulohazalarni biz dunyodagi eng qadimgi qo'lyozma manbalarida uchratamiz. O'rta asr mutafakkirlari ham hokimiyat haqida ko'p va ibratli fikrlarni qoldirganlar. Ularning aksariyatini biz, bugungi kun nuqtai nazaridan, me’yoriy yondashuvlar qatoriga kiritamiz, chunki mualliflar, «hokimiyat» tushunchasiga ilmiy kategoriya tarzida qaramaganlar va uni ta’riflashga harakat qilmaganlar. Sharqona talqin (Kuntszi) bo'yicha, hokimiyat davlatda mujassam, davlat hokimityati ota hokimiyatiga, hukmdor va fuqarolar o'rtasidagi munosabatlarga tengdir.

Hukmdorning otalarcha g'amxo'rligi, fuqarolarning farzandlik mehr- muhabbati-hokimiyatining asosiy tamoyilidir. Bu tamoyilning buzilishi hokimiyatning yemirilishi, jamiyatda tartibsizlik, beqarorlikning hukmronligi demakdir. Mazkur talqinga binoan, hukmdor-mamlakat, el-yurt xalqning otasidir. Uning muqaddas burchi—mamlakatga otalik qilish, ya’ni xalqni to'g'ri yo'lga boshlash va yomon yo'ldan qaytarish, Vatanning farovonligini, tinch- totuvligini, osoyishtaligini ta’minlashdir. Xalq esa, hukmdorning farzandi va tayanchidir. U farzandlik burchini bajarishi, ya’ni hukmdorning ishonchini oqlashi, mas’uliyatli bo'lishi, buyruqlarga, ko'rsatmalariga so'zsiz itoat etishi va uni bajarishi zarur. Islomiy talqinga ko'ra, butun borliqdagi eng oliy hokimiyat Alloh taologa tegishlidir. Undan boshqa 18 ming olamda oliy hokimiyatga ega bo'lgan zot yo'q. Allohning irodasiga osmonlar-u yerdagi barcha narsalar, hukmdorlar ham, fuqarolar ham so'zsiz buysunadi. Har bir inson, jamiyatda tutgan o'rnidan qat’iy nazar, barcha yaxshiy-u yomon ishlari uchun yaratuvchi oldida javobgardir. Allohning yo'rig'iga amal qilgan kishilar bu dunyo-yu u dunyoda saodatmand bo'ladi, uning irodasiga bo'ysunmay, haddan oshib, havoi nafsga berilib yurganlar esa, bu dunyoda g'azabga uchrab, xor—zor bo'ladi, u dunyoda azob- uqubatga duchor bo'ladi. Mazkur talqinga ko'ra, hukmdor—Allohning yerdagi soyasidir. Uning vazifasi Alloh xohish —irodasining aniq ado etilishi to'g'risida g'amxo’rlik qilishdan, uning yo'l- yo'rig'ni joriy etishdan iboratdir. Har bir mo'min musulmon—Allohning bandasidir. Uning vazifasi—Alloh, uning Rasuliga va o'z rahbarlariga itoat qilishdir. Dunyoviy hokimiyat —Alloh taolo ko'rsatgan hidoyat yo'lidan boruvchi, u man etgan hodisalar—zalolat, razolat, nohaqlik, tartibsizlik, yovuzlik, tubanlik, munofiqlik bilan kurashuvchi va tinchlik, osoyishtalikni, farovonlikni ta’minlovchi vositadir. Ammo, jamiyatlar rivojlanishi bilan hokimiyat tabiati, mazmuni, talqinlari ham o'zgarib bordi. Hokimiyat ilohiy emas, ijtimoiy hodisa sifatida qarala boshlandi.

Yevropada shakllangan zamonaviy siyosiy tizimlarning rivoji, hokimiyat mazmuni va shakllarida katta o'zgarishlar yuz berishiga olib keldi. G’arb ijtimoiy tizimlarida hokimiyat, xususan, siyosiy hokimiyat eng oliy ijtimoiy qadriyat darajasiga ko'tariladi. Natijada, bu davrda, yashab ijod etgan jamiyatshunos olimlarning ko'pchiligi-hokimiyatni ta’riflashga uringanlar. O'zbekiston zamonaviy jamiyatga aylanish jarayonida hokimiyat asosida ham yangicha munosabatlar tizimini shakllantirib borishi aniq. Shuning uchun, zamonaviy jamiyatlarda bu borada mavjud fikrlar o’sib-o'zgarishi jarayoniga bir oz batafsil to'xtab o'tamiz. N.Makiavelli hokimiyat deganda, davlat hokimiyatini tushunadi. Uningcha, hukumatning o'z fuqarolarini boshqara olish qobiliyati-hokimiyat bo'lib, davlat, siyosatning maqsadi-barcha vositalar bilan hokimiyatni kuchaytirishdir. "Hokimiyatning quroli hukmronlikdir, hokimiyatning asosi" yaxshi «qonunlar» va "yaxshi qo'shindir". Hokimiyat odamlar ehtiroslarini tinglovchi va ularda fuqarolik sifatlarini tarbiyalovchi kuchdir. T. Gobbs hokimiyatni birinchi marta tushuncha sifatida ta’riflashga uringan. "Inson hokimiyati, - deb yozadi u,- kelajakda qandaydir imtiyoz, foydaga erishish uchun undagi hozir mavjud vositalardir. Keyingi bosqich—M.Veber. Uning tahlilida hokimiyat tushunchasi zamonaviy aniqlikka ega bo'ldi. Veberda hokimiyat "Aktor ijtimoiy munosabatda, qarshilikka qaramay, o'z irodasini amalga oshirish ehtimoli, bu ehtimol nimaga asoslanishidan qat’iy nazar". Veber ta’rifida hokimiyatning uch eng muhim sifati ko'rsatiladi: 1) hokimiyat individlarga xos xususiyat emas, ular o'rtasidagi munosabatlar doirasida mavjud; 2) hokimiyat imkoniyat, ehtimollik terminlarida ta'riflanishi kerak; 3) hokimiyatning asosini hamma narsa, xususiyat yoki munosabat tashkil etishi mumkin. Gobbs kabi M.Veber ham hokimiyatni individlar o'rtasidagi (ammo guruhlar yoki jamoalar o'rtasidagi emas) atayin assimetrik (tengsizlik asosidagi) munosabat, deb tushunadi.

Avtoritetdan farq qilib, hokimiyat ijtimoiy mavqelar yoki rollar bilan emas, individlarning shaxsiy sifatlari bilan bog'liq. Ammo, Veber hokimiyat tushunchasini mavhum hisoblab, ko'proq hukmronlik terminini ishlatishni ma’qul ko'rgan. Hokimiyatning zamonaviy nazariy tahlilida ikki asosiy an’ana yaqqol ko'zga tashlanadi: Birinchisi, hokimiyatning guruh konsepsiyasi (Dj. Skott atamasi) yoki "realizm an’anasi" (P.Dal atamasi), deb atalishi mumkin. U ibtidosini T.Gobbs, M.Veberdan olib, X.Lassuel va E.Keplen, R.Dal, D.Kartrayt, S.Loks, E.Giddens v.h.lar tadqiqotlarida namoyon bo'lgan. Ular hokimiyatni individlar o'rtasidagi mavjud yoki bo'lishi mumkin bo'lgan ixtilofni o'z ichiga oluvchi tengsizlik munosabati deb baholashadi. Hokimiyat shunday ta’sir doirasida vujudga keladiki, unda subyektlardan biri ikkinchisiga uning qarshiligiga qaramay ta’sir eta olish qobiliyatiga ega bo'ladi. Hokimiyat kimdandir ustunlik, "nol miqdori" munosabati sifatida ta'riflanadi. ("Nol miqdori" qaysidir individ va guruhlar hokimiyatining ortishi boshqa individlar va guruqlar hokimiyatining kamayishini anglatadi). Ikkinchi an’ana "hokimiyatning noguruhiy konsepsiyasi —"nol miqdori" g'oyasini inkor etadi va hokimiyat barchaning foydasiga xizmat qila olishidan kelib chiqadi. Bunda hokimiyat butun jamoaga tegishli manba, butun jamoaning biron foydaga erishishi qobiliyati sifatida qaraladi. Hokimiyatning legitim xarakteri uning alohida individlar, guruhga emas, butun jamiyatga tegishli ekanligida, deb ta’kidlanadi. Bu qarashlarning ibtidosini biz Aflotun, Arastuda uchratsak, zamonaviy mualliflardan T.Parsons, X.Arendt va qaysidir darajada M.Fukolarni shu nazariya tarafdorlari, deb ayta olamiz. Bunday tahlil asosida Parsons hokimiyatni an’anaviy ta’riflardan ancha farqli usulda ta’riflaydi. Hokimiyat aktorlar yoki munosabatlar xususiyati emas, tizimlarning xususiyati (resursi) sifatida ta’riflanadi. Hokimiyat "tizim elementlari o'z burchlarini bajarishlarini ta’minlashga bo'lgan umumiy qobiliyat bo'lib, kollektiv maqsadlarga erishishga intilgani uchun legitimlashadi va itoat etilmagan hollarda sanksiyalar qo'llashni nazarda tutadi, boshqarish vositalarini xarakterlaydi.

Ular bir funksiyani bildirganlari uchun sinonim sifatida qo'llanishlari mumkin, lekin mohiyati jihatidan turli holatlarni ifodalaydilar. Ularni aralashtirish nafaqat "lingvistik karlikni" balki "siyosiy ko'rlikni" ham, ya’ni siyosiy jarayonlarni aks ettirishdagi "ko'rlikni" anglatadi. Negaki, bunda asosiy siyosiy masala — "kim kimni boshqarayapti?" degan savol bo'lib qoladi. Uning fikricha bu, bosh masala emas. Parsonsdan farqlicha, Arendt hokimiyat va zo'rlikni aniq farqlaydi: zo'rlik- mohiyatiga ko'ra doimo erishayotgan maqsadlari orqali oqlashga muhtoj. Hokimiyat esa kelishuvga asoslangani uchun, oqlanishga emas, legitimlikka muhtoj. U nimagadir erishish vositasi emas. U umumiy iroda va ijtimoiy birlikni amal qilishini ta’minlaydi, zo'rlik va hokimiyat ko'pincha qo'lma-qo'l, yonma-yon kelishsa-da, ular bir-biriga qarama-qarshidir. Hokimiyat zo'rlikka asoslanmaydi, aksincha zo'rlik hokimiyatni yemirishi mumkin, ammo yarata olmaydi. Bunday fikr mantig’idan quyidagi xulosa kelib chiqqan: istibdodga asoslangan tuzum zo'rlikka eng ko'p suyangan va hokimiyatga eng kam darajada ega boshqaruv shakli. Hokimiyatning mazmuni, mohiyati, chegaralariga doir bahs davomida hokimiyat "qiyofalari" haqida ham munozara yuritildi. Xususan, amerikalik politolog Robert Dal hokimiyatning bir o'lchovli modelini yaratadi va unga "maqsadlar borasidagi ochiq ixtilof" sifatida qaraydi. Bu — hokimiyatning birinchi qiyofasi. Ya’ni siyosiy hokimiyat bir guruh indvidlarning ikkinchi (boshi) guruhga o'z maqsad — manfaatlariga mos qarorlar qabul qilish orqali irodalarini o'tkaza olishdir. Boshqa amerikalik tadqiqotchilar P.Baxrax va M.Barat’slar hokimiyatning ikkinchi qiyofasi ham mavjudligini, u qarorlarni qabul qilmaslik vaziyatida namoyon bo'lishini ta’kidladilar. Ya’ni o'zi uchun xavfsiz muammolarni ommaviy muhokamaga kiritib, bunga xizmat qiluvchi qadriyatlar va institutlarni yaratadi va mustahkamlaydi. U buning uddasidan qay darajada chiqa olsa, shu darajada yechimi manfaatlariga ziyon yetkaza oladigan siyosiy hokimiyat subyektlariga davlat va uning institutlari, siyosiy elitalar, siyosiiy yetakchilar, siyosiy partiyalar

kiradi. Hokimiyat egalari sifatida subyektlar bir qator belgilarga ega bo'lishi kerak: hokimlik qilish istagi va o'z zimmasiga mas’uliyatni ola bilish, bilim, imkoniyatlarni ishga sola bilish, avtoritetiga ega bo'lish singari. Siyosiy hokimiyat obyekti — subyekt faoliyati qaratilgan individ, ijtimoiy guruh, qatlam, jamiyatdir. Eng zamonaviy hokimiyat konsepsiyalari hokimiyatning "kommunikativ" jihatiga diqqatni qaratar ekan, hokimlik munosabatlari ikki tomonlama, assimetrik (tengsiz) munosabatlar ekanligini ta’kidlashadi. Hokimiyatshunoslikda mashhur misolni biz ham keltiramiz: Chorrahadagi nozir qo'lidagi tayoq, hushtak, qo'l ishoralari bilan haydovchini to'xtashga, o’nga— chapga burilishga v h. majbur qladi. Nozir iltimos yoki taklif qilmaydi, u buyuradi. Militsiya hodimi (subyekt) shofyor va yo'lovchi (obyekt) uchun tushunarli imo- ishora tilida gaplashadi va shu tariqa o'z hokimiyatini amalga oshiradi. Obyektning subyekt irodasiga bo'ysunishga tayyorligi hokimiyat mavjudligi yoki e’tirofining muhim shartidir. Agar bunday bo'lmaganda edi militsioner shofyorni o'z aytganini kuch bilan qildirishi ham mumkin edi (uni qo'lidagi tayoq bilan urishi, qamashi, otib tashlashi). Lekin, bu holatda gap hokimiyat to'g'risida emas, kuch, zo'rlik ishlatish haqida ketgan bo'lar edi. Ushbu misoldan kelib chiqadigan xulosa shuki, hokimiyat subyekt va obyekt o'rtasida, asosan, ixtiyoriy ikki tomonlama muloqot natijasida vujudga keluvchi hodisadir. Siyosiy hokimiyat resurslari subyektning hokimiyat obyektiga ta’sirini ta’minlovchi barcha vositalardir. Ishontirish, rag'batlantirish, qo'rqitish — subyekt obyektga ta’sir ko'rsatishi mumkin bo'lgan vositalaridir. Xususan, X.Vamberida shunday guvohlikni uchratamiz: "Ulug' amaldorlar o'z vazifalarini bajargan paytda, soliqlar yig'ish vaqtida yumshoq muomala qilishlari shart bo'lgan. Qamchi ishlatish man qilingan. Bu to'g'rida Temurning o'zi aytadi: "Har bir vali o'zining qamchisi kabi ahamiyatga ega bo'lmasa, u kishi to'ralik mansabiga loyiq emas". Bu yerda gap — avtoritet to'g'risida ketayapti.

Jamiyat rivojlanishiga qarab hokimiyat qo'llaydigan asosiy resurslar ham o'zgarib borgan. Masalan, ibtidoiy jamiyatlarda hokimiyat, asosan, yetakchi, qabila boshlig’i avtoritetiga tayangan. Keyinchalik ularning o'rnini boylik, kuch egallagan, sanoati rivojlangan mamlakatlarda hokimiyat tayanuvchi asosiy resurs - tashkilot, ya’ni byurokratiya, partiyalar, - harakatlar bo'lib qoldi. Zamonaviy jamiyatlarning eng asosiy resurslari - bilim, axborot, deb ta’kidlanayapti. Utilitar resurslar - bu, kishilarning kundalik ehtiyojlari va talablarini qondirish bilan bog’liq bo'lgan moddiy va boshqa ijtimoiy vositalardir. Bu vositalardan kishilarni rag'batlantirish uchun ham, jazolash uchun ham foydalaniladi. Majburlovchi resurslar - bu ma’muriy jazolash bilan bog'liq bo'lgan vositalardir. Bu vositalardan, odatda, utilitar resurslar ish bermay qolgan paytda foydalaniladi. Bunga iqtisodiy sanksiyalardan hayiqmaydigan ish tashlovchilarni sud orqali ta’qib etishni misol qilib ko'rsatish mumkin. Me’yoriy resurslarga-insonning ichki dunyosi, qadriyatlar va xulq — atvoriga ta’sir ko'rsatuvchi vositalar kiradi. Ular bo'ysunuvchilarga rahbar va ijro etuvchilar manfaatlarining umumiyligini tushuntirishga, hokimiyat subyekti xarakatlarining ma’qullanishini, uning talablari qabul qilinishini ta’minlashga qaratilgan. Ilmiy adabiyotlarda hokimiyatning resurslarini inson va jamiyat faoliyatining muhim sohalari — siyosiy- huquqiy, iqtisodiy, sotsial, madaniy — axborot, kuch ishlatuvchi sohalarga binoan turkumlashtirish ham keng tarqalgandir. Siyosiy — huquqiy resurslar — bu ijtimoiy tartibni, xavfsizlikni, barqarorlikni, fuqarolarning tinchligi- osoyishtaligini, jamiyatning yaxlitligi va bir butunligini ta’minlovchi vositalardir. Bu vositalarga dasturiy hujjatlar, Konstitutsiya, qonunlar va ularni ishlab chiqish, irodasini amalga oshiruvchi vosita sifatida foydalanilganda, hokimiyatning resursi bo'lib yuzaga chiqadi. Umuman, inson nafaqat hokimiyatning resursi, balki uning subyekti va obyektidir.

Hokimiyatning turlari Politologiya va sotsiologiyaga oid adabiyotlarda hokimiyat turlarini aniqlashning xilma — xil usullari uchraydi. Ulardan eng asosiysi quyidagilar: Mavjudlik sohasiga ko'ra, quyidagi hokimiyat turlari ajratiladi: iqtisodiy, axborot, ijtimoiy, siyosiy, harbiy, qonun chiqaruvchi, ijro etuvchi, sud hokimiyatlari. Keyingi uch hokimiyat turli davlatga tegishli. Hozirgi dunyoda respublika boshqaruvi amal qilayotgan jamiyatlarning deyarli barchasida davlat hokimiyati qonun chiqaruvchi, ijro etuvchi, sud hokimiyatlariga bo'lingan. O'z vaqtida, Arastu hokimiyatning uch turi mavjudligini aytib o'tgan. Ammo, cheksiz hokimiyatni nazorat qilish va bo'lish mexanizmi sifatida bu g'oya ilk bor Jon Lokk (1632 — 1704) tomonidan 1688-yil ingliz "Shonli inqilobi" davrida monarx hokimiyatini parlament foydasiga cheklash masalasini hal qilish jarayonida mukammal ishlab chiqildi. Lokk xalq suvereniteti asosidagi konstitutsion hukumat amal qilishini, qonunlar parlament tomonidan ishlab chiqilib, hukumat ularni ijro etishi lozimligini talab etgan. Ammo hokimiyatlar bo'linishi g'oyasining muallifi, deb Sharl Lui Monteske (1659 — 1753) e’tirof etiladi. U-yagona davlat hokimiyatini uch teng vakolatli va mustaqil qismga: qonun chiqaruvchi, ijro etuvchi va sud hokimiyatiga ajratishni taklif etdi. Hokimiyatlarning hech biri cheksiz bo'lishi yoki boshqalardan ustun bo'lishi mumkin emas. Sud hokimiyati parlament va hukumatning konstitutsiya va qonunlarga amal qilishini kafolatlashi kerak bo'lgan. Bu tamoyil huquqiy tarzda ilk bor AQSh Konstitutsiyasida 1778 yilda bayon etildi. Unda Monteske nazariyasi tutib turish va bosim mexanizmlari bilan to'ldirilgan. Hokimiyatlar bo'linishi tamoyilining amal qilishi, shuningdek, ommaviy axborot vositalarining hokimiyat faoliyatini tahlil va tanqid qilish erkinligini, hamda kuchli qonun asosida faoliyat ko'rsatuvchi muxolifotni nazarda tutadi.

Turli mamlakatlarda hokimiyatlar bo'linishi tamoyilining mazmuni va amalga oshirilishi turlichadir. Ammo ularning o'zaro hamkorligi va nazorati mexanizmi hokimiyat faoliyati samaradorligini ta’minlaydi, qonun ustivor, huquqiy — konstitutsion davlat shakllanishiga xizmat qiladi. Iqtisodiy hokimiyat — iqtisodiy imkoniyatlar, moddiy boyliklar ustidan nazoratdir. Iqtisodiy hokimiyatga quyidagi tarkibiy qismlarni birlashtirish orqali erishiladi: 1) moliyaviy qudrat. Moliyaviy imkoniyatlar faqat iqtisod uchun emas, balki turli imtiyozlar, bosim o'tkazish va o'ziga ma’qul siyosiy qarorlarni qabul qilinishiga erishish (lobbizm), foydali munosabatlar o'rnatish v.x. vositasi sifatida iqtisodiy omillarni boshqalariga konvertatsiya qilishning ajoyib qurolidir. 2) axborot ta’siri. Tezkorlik bilan undirilgan axborot pulga oson almashinadi. Aytishlaricha, biron Rotshild bu imkoniyatni muvaffaqiyatli qo'llagan ekan: Vaterlo jangida Napoleon mag'lubiyati haqidagi xabarni kaptarlar vositasida birinchi bo'lib olganidan so'ng u bu xabarni bir necha soat ichida birjadagi spekulyatsiya vositasida millionlarga aylantirib oldi. Hozirgi vaqtda kapital boshqarish — banklar, moliya tuzilmalari, korporatsiyalarni birlashtiruvchi keng tarmoqli axborot tizimlaridan iborat. 3) moliyaviy ittifoq tarkibida o'z o'rnini to'g'ri aniqlash. Bu o'rin nafaqat subyektning iqtisodiy qudrati, balki u egalik qilayotgan va shu ittifoq uchun zarur hokimiyat elementlari bilan ham belgilanadi. 4) davlat bilan aloqalarning (korrupsiya emas) mavjudligi. 5) kuch bosimi mavjudligi. F.Xayek bir o'rinda "iqtisodiy nazorat — inson hayotining" sohalaridan biri ustidan «oddiy» nazorat emas: bu — barcha maqsadlarimizga erishish vositalari ustidan nazoratdir," — deb ta’kidlagan edi. Iqtisodiy hokimiyat siyosatga kuchli ta’sir o'tkazadi. Negaki, odamlarning asosiy hayotiy ehtiyojlari iqtisod sohasida yotdi. Bu yerda esa pul, boylik, manfaat singari omillar universal, doimiy, sezilmas

vosita sifatida saylovchilar, siyosatchilar, deputatlar faoliyatiga ta’sir ko'rsatib keladi. Ijtimoiy hokimiyat jamiyatdagi mavqe, maqom, imtyozlarni taqsimlaydi. Ma’naviy axborot hokimiyati — bilim va axborot ustidan nazoratdir. Keyingi vaqtda OAV, universitet va maktablar hokimiyatning muhim omiliga aylanmoqda: muloqotning an’anaviy shakllari (oila, qo'shnichilik, qarindoshchilik, hamkasablik)dan inson juda kam foydalanib, axborotni, asosan, televideniye, radio, matbuotdan olishi; ta’sirining sezilmasligi, globalligi, tezligi va manipulyatsiya imkoniyatlari cheksizligi— buning asosiy sababidir. Demokratik jamiyatda axborot institutlari odamlarning bilimini chuqurlashtirish, dunyoqarashini kengaytirish vazifasini bajaradi. Yuqoridagi barcha shakllar ichida siyosiy hokimiyat eng asosiysi bo'lib xizmat qiladi. Bu — uning ko'plab manfaatlarni muvofiqlashtirish vositasi ekanligi, kuchga legitim tarzda tayanishi, qarorlarining boshqa hokimiyat turlari uchun majburiyligi, suverenligi, imkoniyatlarining xilma—xilligi, qarorlar qabul qilinishi bir markazliligi bilan bog'liq. Ijtimoiy munosabatlarning tabiati (formatsion turi) ga ko'ra: quldorlik, feodal, kapitalistik hokimiyat ajratiladi; Xokimiyat subyekti va obyekti xususiyatlariga ko'ra, individual va kollektiv hokimiyat, davlat va nodavlat hokimiyati singari turlariga ajratiladi; Jamiyatda amal qilish usuliga ko'ra, hokimiyat demokratik, avtoritar va totalitar shakllarga ega; Obyektning subyektga itoati manbalari va sabablariga ko'ra hokimiyatning quyidagi shakllari mavjud: kuch, majburlash, rag'batlantirish, ishontirish, manipulyatsiya va avtoritet. Kuch shaklidagi hokimiyat subyektning ko'zlagan maqsadiga obyektga jismoniy yoki ruhiy ta’sir o'tkazish, yoinki uning harakatlarini cheklash orqali erishish qobiliyatini bildiradi; majburlashda obyekt subyektga itoat etmagan holda unga nisbatan kuch ishlatish tahdidi mavjud; rag'batlantirish asosida hokimiyat subyekti obyekt manfaatdor bo'lgan imtiyoz va xizmatlarni unga taqdim eta olish qobiliyati yotadi;

ishontirish manbai bo'lib hokimiyat subyektga obyektni itoat ettirish uchun qo'llashi mumkin bo'lgan dalillarga egalik xizmat qiladi; manipulyatsiya subyektning obyektga yashirin ta’sir o'tkaza olish qobiliyati; avtoritet shaklidagi hokimiyatda subyektga xos muayyan xususiyatlar birligi obyektni uning buyrug'ini qabul qilishga undaydi. Itoat manbaiga ko'ra avtoritet shaxsiy, an’anaviy yoki letal bo'lishi mumkin. Hokimiyatning legitimligi Fransuz politologi J.L.Kermonn legitimlikni biror mamlakat siyosiy hokimiyatining shu mamlakat qadriyatlariga muvofiqligi, deb ta’riflaydi. M.Dyuverje yana bir qo'shimcha qiladi: xalq birdam bo'lgan har qanday tartib — legitimdir. Aslida legitimlik tushunchasi tahlili nima uchun odamlar hukmronlikka da’vo qiluvchilarga itoat etadilar; hukmronlikni oqlovchi ichki asoslar qaysi va qanday tashqi vositalar unga tayanch bo'lib xizmat qiladi? degan savollarga javob berishi kerak. M.Veber mana shunday ichki oqlash, ya’ni legitimlik asoslarining uch turini ko'rsatgan. "Birinchidan, — deb yozadi u, bu "doimo o'tmishdagi" ning: azaliy, mazmun va unga rioya etish odati bilan ilohiylashtirilgan fe’l-atvorlar avtoriteti uni patriarx yoki eski ko'rinishdagi patriamonial knyaz amalga oshirgan tarzdagi "an’anaviy hukmronlikdir", so'ngra ilohiy shaxsiy qobiliyat (xarizma) avtoriteti, biror insonda daho, yetakchilik sifatlari: mo’jiza, qahramonlik v.b.larning mavjudligi tufayli kelib chiqadigan turli shaxsiy sadoqat va shaxsiy ishonch, uni payg'ambar yoki siyosat sohasida, buyuk knyaz — lashkarboshi, plebissitar hukmdor yoxud buyuk notiq yohud siyosiy partiya rahnamosi amalga oshirgan tarzida xarizmatik hukmronlik; va nihoyat, belgilangan qoidalarni itoat bilan bajarishga qaratilgan hukmronlik, uni zamonaviy "davlat xizmatchisi" va unga o'xshash qobiliyat egalari amalga oshirgan tarzda- qonuniylik tufayli hukmronlikdir." An’anaviy legitimlikni an’analarga sodiqlik tarzida baholash mumkin. Asli tushunchasining kelib chiqishi ham (fr. — legitim "qonuniy") —"monarxistik", Hali ham Fransiyada taxt qonuniy vorislari, tarafdorlarini legitimistlar, deb

atashadi. Bu turdagi legitimlik barcha jamiyatlarda uchraydi. Xususan, Amir Temurning xonlik mavqeini egallashi tarixi — buning yorqin dalilidir. Xarizmatik legitimlik-yetakchi shaxsgagina ishonch, sadoqat tufayli uning hokimiyatini tan olishdan iborat. M.Veberning o'zi bu holda — tarixiy vaziyat taqozosi bilan yangi sulola, tartib o'rnatishi lozim bo'lgan g'olib — yetakchini nazarda tutgan. Amerikaning birinchi prezidenti J.Vashington, Fransiya -Prezidenti — general Sh . de Goll, mamlakatimiz prezidenti —I.Karimov — xarizmatik yetakchilardir. Ratsional — qonuniy legitimlik an’ana yoki shaxsiy sifatlarga emas, siyosiy hokimiyat kelib chiqishi va faoliyati demokratik huquqiy tartib — talablarga mos kelishiga asoslanadi. 2000-yilda AQSH Prezidentligiga o'tkazilgan saylovlar jarayoni ratsional — qonuniy legitimlikning yorqin misoli bo'la oladi: qonunda ko'zda tutilgan tadbirlar asosida g'olib aniqlanadi va tomonlar ushbu qarorga bo'ysunadilar. Legitimlikning boshqa turlari ham mavjud. Demokratik davlatlarda ratsional — huquqiy legitimlik, asosan, tarkibiy yoki institutsional legitimlik shaklida namoyon bo'ladi. U fuqarolarning ayrim shaxslarga emas (shaxsiy legitimlik) davlat tuzilishiga bo'lgan ishonchiga asoslanadi. Mafkuraviy legitimlik mohiyati hokimiyatni mafkura yordamida oqlashdan iborat. Mafkura hokimiyatning xalq, millat yoki sinf manfaatlariga muvofiqligini, boshqarish huquqini asoslaydi. Mafkura kimga yo'naltirilganligiga va qanday g'oyalardan foydalanishga ko'ra mafkuraviy legitimlik sinfiy yoki etnik legitimlik tabiatiga ega bo'lishi mumkin, ya’ni jamiyatni boshqarish huquqiga muayyan sinf (millat) gina egaligi asoslanadi. Sobiq sotsializm mamlakatlarida sinfiy legitimlik, tarqalgan edi. XX asrning ikkinchi yarmida juda ko'p yosh davlatlar aholi e'tirofi va madadiga ega bo'lish uchun o'z hokimiyatlarini millatchilik g'oyalari (etnik legitimlik) asosida legitimlashga urinadilar va etnokratik rejimlar o'rnatadilar.

Shunday qilib, legitimlik — hokimiyat va jamiyat munosabatlarining shunday sifatiki, unda itoat etuvchilar hokimiyatini eng oliy qadriyat sifatida tan olib, uning boshqarish huquqini ixtiyoriy ravishda e’tirof etadilar. Legitimlik — hokimiyatning odamlarda mavjud siyosiy - institutlarning samaradorligiga bo'lgan ishonchini shakllantirish va tutib turish qobiliyatiga asoslanadi. Legitimlik va legallik (qonuniylik) tushunchalarini bir — biridan farqlash kerak. Legallik — hokimiyatning huquqiy asosini, uning huquqiy me’yorlarga muvofiqligini anglatsa, legitimlik — hokimiyatga ishonch va uni xalq tomonidan qabul qilinishini anglatadi. Ko'ryapsizki, ikkinchi holda biz ma’naviiy sifat bilan to'qnash kelyapmiz. Qonun chiqaruvchi va uning bajarilishini ta’minlovchi har qanday hokimiyat — legal, ya’ni qonuniydir. Ayni vaqtda, u xalq tomonidan e’tirof etilmasligi va nolegitim bo'lishi mumkin. Yorqin misol: Hindiston Milliy — ozodlik harakatining oxirgi bosqichida ingliz (legal) hokimiyati qarorlarining aholi tomonidan bajarilmay qo'yilganligi — inglizlarning Hindiston mustaqilligini tan olishiga majbur qilgan kuchli omil bo'lgan. Hozirgi vaqtda legitimlik bilan bog'liq jarayonlar, asosan, ratsional — qonuniy tarzda tartibga solinadi. Shu o'rinda zamonaviy siyosiy tashkilotlar faoliyatini belgilovchi qoidalar o'zgarmas doimiy (konstitutsion) va o'zgaruvchan bo'lishini ham aytib o'tish lozim. Konstitutsiya va konstitutsion tartibga ligitimlmk dahldor emas, chunki ular o'zgarmasdir (xalqning, jamiyatning pirovard maqsadlari bilan bog'liq). Amaldagi hokimiyat esa, aksincha, o'z legitimligini tasdiqlatib borishi lozim. Masalan, zamonaviy saylovlar instituti ayrim tadqiqotchilar tomonidan legitimlikning o'ziga xos sun'iy inqirozi, deb ataldi. Konstitutsion tamoyillar va umumiy qoidalar asosida o'tadigan raqobatli saylovlar davomida siyosiy hokimiyat o'z legitimligini har gal yangidan tasdiqlab oladi. Shuning uchun, masalan, Prezident va parlament xalq nomidan so'z yuritish huquqiga ega yagona siyosiy tashkilot deb hisoblanadi. Har bir tarixiy davrda siyosiy hokimiyat o'z rivojlanishida o'ziga xos tendensiyalariga ega bo'ladi.

Bundan hozirgi davrdagi siyosiy hokimiyatning rivojlanishi ham mustasno emas. Hozirgi davrda siyosiy hokimiyatning rivojlanishida quyidagi tendensiyalarni ajratib ko'rsatish mumkin. Dunyodagi ko'p mamlakatlarda totalitar va avtolitar tartibot shakllaridan voz kechish huquqiy demokratik, huquqiy davlatni qurishga intilish hozirgi davrda siyosiy hokimiyat taraqqiyotining asosiy tendensiyasi hisoblanadi. Bu yo'l ko'p mamlakatlarning Konstitutsiyalarida, shu jumladan, O'zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasida ham o'z ifodasini topgan. O'zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi mamlakatni demokratik yo'ldan rivojlantirishning siyosiy dasturidir. Unda Respublika ijtimoiy hayotini demokratlashtirishning asosiy tamoyillari asoslab berilgandir. Hozirgi sharoitda siyosiy hokimiyatning rivojlanishida demokratik tendensiyalarning kuchayishini nafaqat Konstitutsiyalarda, balki real hayotda ham kuzatish mumkin. Bu ijtimoity-siyosiy harakatlar va nodavlat birlashmalarning hokimiyatga ta’sirining ortib borishida, fuqarolik jamiyatining qaror topishi va rivojlanishida ko'rinadi. Hokimiyat bo'linishining chuqurlashuvi – hozirgi davrda siyosiy hokimiyat rivojlanishining eng muhim tendensiyasi hisoblanadi. Bu hokimiyat shahobchalari vakolatlarining qayta taqsimlanishida, ya’ni ijro etuvchi hokimiyat vakolatlarining qonun chiqaruvchi va sud hokimiyati foydasiga qayta taqsimlanishida ko'rinadi. Hokimiyatning nomarkazlashuvi – hozirgi davrda siyosiy hokimiyat rivojlanishining yana bir muhim tendensiyasi hisoblanadi. Bu markaziy davlat tuzilmalari vakolatlarining mahalliy tuzilmalar foydasiga qayta taqsimlanishida, ya’ni o'z-o'zini boshqarishning rivojlanishida kuzatiladi. Hozirgi davrda siyosiy hokimiyat rivojlanishining yana bir muhim tendensiyasi – hokimiyatning ixchamlashuvi bilan bog'liqdir. Bu tendensiya byurokratik boshqaruv apparatining qisqarishi va uni saqlashga ketadigan xarajatlarning kamayishida ko'rinadi. Davlat xizmatchilari byurokratlar jamiyat manfaatlariga mos kelmaydigan egoistik manfaatlarga moyildirlar. Shuning uchun ham, ularning qisqarishi hokimiyat tuzilmalarini mustahkamlashga imkon beradi.

Hozirgi davrda siyosiy hokimiyatning rivojlanishidagi asosiy tendensiyalardan yana biri – hokimiyat shahobchalarit faoliyatining baynalminallashuvidir. Bu tendensiya xalqaro miqyosdagi globallashuv natijasi bo'lib, alohida olingan mamlakat siyosiy hokimiyatiga xalqaro muammolar ta’sirining ortib borishida parlamentlararo, hukumatlararo aloqalarning kuchayishida ko'rinadi. Bugungi dunyoda har bir milliy davlat hokimiyati umumbashariy muammolarning ta’siri kuchayib borayotganligini inkor eta olmaydi. U ushbu muammolarning yechimini topish uchun birgalikda harakat qilishi majbur. Shu boisdan ham, har bir milliy davlat hokimiyatning olib borayotgan ichki siyosati xalqaro siyosat va xalqaro munosabatlarning tarkibiy qismiga aylanmoqda.

Adabiyotlar: 1. Boden J. Metod legkogo poznaniya istorii. - M.:Nauka, 2000, 412-bet 2. Vasilenko I.A. Geopolitika. - M. Logos, 2003, 204-bet. 3. Gadjiyev K.S. Vvedeniye v geopolitiku. Izd 2, dop. i pererab. M., 2001. 4. Gadjiyev K.S. Geopolitika. –M.:Mejdunarodniye otnosheniya,1997, 384-bet. 5. Geopolitika: teoriya i praktika // Sb.statey pod red. Pozdnyakova E.A. -M., 1993,236-bet. 6. Dergechev V. Geopolitika. O‘quv qo‘llanma. – M., 2000. 7. Dugin A. Osnovi geopolitiki. Birinchi qism. - M.:Arktogeya,1997,121-130- betlar.

Похожие

Siyosiy fanning usullari

Siyosiy jarayon

Siyosat ijtimoiy hodisa

Davlat bosh siyosiy institut

Ijtimoiy guruhlar siyosat subyektlari sifatida