Siyosat ijtimoiy hodisa - Политология - Рефераты

Siyosat ijtimoiy hodisa

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

83.5 KB

Siyosat ijtimoiy hodisa Reja: 1. Siyosat tushunchasi 2.Siyosatning ijtimoiy hayotda tutgan o‘rni va funksiyalari

Siyosat nazariyasini o‘rganish eng avvalo siyosat tushunchasini, uning jamiyat hayotida tutgan o‘rni va funktsiyalari, tuzilishi, vositalari va usullarini aniq tasavvur qilishni taqozo etadi. Bu masalalarning ma’no-mazmunini chuqur va har tomonlama anglamay turib, oldimizga qo‘ygan maqsadga erishish, kursni o‘rganish mushkuldir. Shuning uchun ham biz mazkur bobda siyosat tushunchasining ma’no-mazmunini, uning jamiyat hayotida tutgan o‘rni va funktsiyalarini, tuzilishini, vositalari va usullarini ochib berishga urinib ko‘ramiz. Siyosat tushunchasi Xo‘sh, siyosat nima? U boshqa ijtimoiy hodisalardan qanday farq qiladi? Siyosat - murakkab ijtimoiy hodisadir. Uning tabiati va mazmunini ochib berish oson ish emas. U ilmiy adabiyotlarda ham keng, ham tor ma’noda ishlatiladi. Keng ma’noda kishilar ko‘pincha har qanday maqsadga muvofiq ijtimoiy faoliyatni siyosat deb atashadi. -5y tushuncha u yoki bu jarayonni boshqarish bilan aynanlashtiriladi. M.Veber o‘zining mashhur "Siyosat ham mayl, ham kasb sifatida" maqolasida shutsday deb yozadi: "Siyosat deganda biz nimani tushunamiz? Bu tushuncha nihoyatda keng ma’noga ega va mustaqil boshqaruvga doir faoliyatning barcha ko‘rinishlarini o‘z ichiga oladi. Banklarning valyuta siyosati, kasaba uyushmasining ish tashlash vaqtidagi siyosati to‘g‘risida gapiriladi, shahar yoki qishloq jamoasining maktablarga oid siyosati, korporatsiya, rahbarining boshqaruv siyosati va nihoyat, hatto o‘z erini boshqarishga intilayotgan aqlli xotin siyosati haqida gapirish mumkin". Siyosat tushunchasi ko‘pincha tor va tom ma’noda ishlatiladi. Bu holda u jamiyatning mustaqil sohalaridan birini, ya’ni, iqtisodiyot va madaniyat bilan bir qatorda bo‘lgan sohani belgilash uchun foydalaniladi. Tor ma’noda siyosat davlat hokimiyati idoralari, siyosiy partiyalar, manfaat guruhlarining mamlakatda tinchlik-totuvlikni, ijtimoiy barqarorlikni, xavfsizlikni ta’minlash bo‘yicha faoliyatini anglatadi. Bu tushuncha davlatlarning, turli siyosiy kuchlarning, tashkilotlarning xalqaro maydondagi xavfsizlikni ta’minlash bo‘yicha faoliyatini ham o‘z ichiga oladi.

Ilmiy adabiyotlarda siyosatning turli-tuman ta’riflari, talqinlari mavjuddir. Bu ilmiy ta’riflarni, asosan, uchta guruhga: sotsiologik, substansional va faollik guruhlariga bo‘lish mumkin. Siyosatning sotsiologik ta’riflari sotsiologik yondashuvga asoslanadi. Ularda siyosat boshqa ijtimoiy hodisalar: iqtisodiyot, ijtimoiy guruhlar, huquq, axloq, madaniyat, din orqali tavsiflanadi. Siyosatning iqtisodiy ta’riflari siyosatni iqtisodiy bazis ustidagi ustqurma, iqtisod ehtiyojlari, manfaatlarining jamlangan ifodasi sifatida tavsiflaydi. Bu holatda siyosat ijtimoiy hayotning o‘ziga xos sohasi sifatida o‘zining mustaqilligidan mahrum bo‘ladi. Faqat nisbiy, cheklangan mustaqilligini saqlab qoladi. Umuman, siyosatning mazmuni uning subyektlari irodasiga bog‘liq bo‘lmagan obyektiv iqtisodiy qonunlar bilan belgilanadi. Siyosatni iqtisodiy determinizm nuqtai nazarida ta’riflashda faqat uning muhim manbalaridan biriga e’tibor qaratiladi. Bu konsepsiyalar, odatda, siyosatga iqtisodiy ehtiyojlarning ta’sirini haddan ziyod bo‘rttiradi, mutlaqlashtiradi, uning mustaqilligini yetarli baholamaydi. Siyosatni sotsiologik ta’riflashning muhim tarkibiy qismlaridan biri - stratifikatsiya talqinlaridir. Bunda siyosat muayyan ijtimoiy guruhlar: sinflar va millatlarning (marksizm) yoki manfaatdor guruhlarning (A. Bentli, D.Trumen va boshqalar) raqobati sifatida talqin etiladi. Sinflar o‘rtasidagi kurash sifatidagi siyosatning markscha talqini hozirgi dunyoda ko‘p jihatdan o‘zining ta’sirini yo‘qotgan bo‘lsa-da, manfaatli guruhlar nazariyasi esa keng tarqalgandir. Jumladan, u hozirgi ilg‘or, mamlakatlarda siyosatni ijtimoiy manfaatlarning balansini, muvozanatini ta’minlovchi turli-tuman manfaatdor guruhlar raqobati sifatida talqin etuvchi demokratiyaning pluralistik konsepsiyalarida o‘z ifodasini topgandir. Siyosiy fikrning rivojlanishi tarixida, shu jumladan hozirgi zamon nazariyotchilarining asarlarida siyosatning huquqiy konsepsiyalari keng o‘rin olgan.

Ular siyosatni, davlatni huquqdan, avvalambor, ommaviy huquq, davlat qonunlari va faoliyatining asosida yotuvchi insonning tabiiy huquqlaridan kelib chiqadigan hodisa, deb hisoblaydilar. Siyosatning huquqiy konsepsiyasi Spinoza, Goobs, Lokk, Russo, Kant kabi ko‘zga ko‘ringan mutafakkirlar tomonidan asoslab berilgan ijtimoiy shartnoma nazariyalari yaqqol misol bo‘la oladi. Bu nazariyalarning ma’nosi siyosatni, avvalo, davlatni har bir insonga tug‘ilgandan xos bo‘lgan fundamental huquqlar: yashash, erkinlik, xavfsiz bo‘lish, mulkka egalik qilish va boshqalarni muhofaza qiluvchi maxsus faoliyat sifatida talqin etishdan iboratdir. Hozirgi zamon ilmiy adabiyotlarida siyosatning huquqiy konsepsiyalariga qarama-qarshi bo‘lgan nazariyalar ham keng o‘rin olgandir. Ular huquqni siyosatning mahsuli, uni amalga oshirishning muhim vositasi, barqaror ijtimoiy- siyosiy tartibni o‘rgatishning instrumenti sifatida olib qaraydilar. Huquq davlat tomonidan yaratiladi va siyosiy irodaga va davlat tomonidan maqsadga muvofiqligiga asoslanadi. Siyosatning huquqiy talqini, uning axloqiy ta’rifiga bevosita qo‘shilib ketadi. Bu tabiiy huquqning davlatga qadar inson hamjamiyatining axloqiy prinsiplari shaklida yashashni tan oluvchi konsepsiyalarida yaqqol ko‘rinadi. Umuman, siyosatning me’yoriy ta’riflari uning sotsiologik talqin etishning muhim yo‘nalishi hisoblanadi. Ularda qo‘llaniladigan me’yoriy yondashuv siyosatni ideallardan, qadriyatlardan, u amalga oshirishi zarur bo‘lgan maqsad va me’yorlardan kelib chiqqan holda ko‘rib chiqishni taqazo etadi. Bu nuqtai nazardan tahlil etilganda, siyosat – umumiy farovonlikka erishishga qaratilgan ijtimoiy faoliyatdan iboratdir. Uning oliy qadriyati-adolat, tinchlik, erkinlik va umumiy farovonlikka xizmat qilishdir, me’yorlari unga erishishga olib boruvchi aniq qoidalar, qonunlardir. Siyosatning me’yoriy talqini qadimdan paydo bo‘lgan. Qadimgi dunyoning buyuk mutafakkiri Arastu siyosatni inson faoliyatining oliy shakli, deb hisoblagan edi. Chunki, bu orqali kishilar o‘rtasidagi o‘zaro munosabatlarda adolat qaror topadi, jamiyatning va har bir kishining farovonligiga erishiladi. "

Adolat, - deb yozgan. edi u, faqat siyosiy hayotda o‘z o‘rniga ega bo‘ladi, chunki, siyosiy tuzumning barchasi huquqqa borib taqaladi". Siyosatning me’yoriy talqinlari ham kuchli, ham zaif tomonlariga egadir. Ularning kuchli tomoni, qadr-qimmati shundaki, siyosatda ko‘rinishi lozim bo‘lgan insonparvarlik ideali o‘z ifodasini topadi. Bunday ideal siyoat ishtirokchilarini ijtimoiy foydali xulq-atvorga yo‘naltiradi. Shu bilan birga, me’yoriy yondashish ko‘p qirrali, har doim ham aniq bo‘lmagan ijtimoiy farovonlikni turli talqin qilish imkoniyatiga yo‘l qo‘yadigan kategoriyalar bilan ish ko‘‘radi. Shu bilan turli siyosiy kuchlarning g‘arazli manfaatlarini niqoblash uchun zamin yaratadi. Ushbu yondashuvning zaifligi siyosatni umumiy farovonlikka erishish faoliyati sifatida tushunish va siyosatda g‘arazli qarashlar keng tarqalganligi haqida guvohlik beruvchi voqelikda katta tafovutlar mavjudligida ham ko‘rinadi. Bundan tashqari, umumiy farovonlikni ta’minlash bo‘yicha harakatlarning barchasi ham siyosiy bo‘lavermaydi. Ko‘p kishilar ijtimoiy foydali, olijanob ishlarni axloqiy yoki diniy sabablar (motivlar) asosida amalga oshiradilar. Ta’kidlangan kamchiliklarga qaramasdan, me’yoriy yondashuv siyosatning muhim jihatini ifoda etishi bilan yashashga to‘la haqlidir. Unda kishilarning siyosatni ma’rifiylashtirish, insoniylashtirish, oqillashtirishga, unga axloqiy asosni kiritishga intilishi ifodalanadi. Me’yoriy talqinlarda siyosatga axloqiy, ma’rifiy, diniy qadriyatlarning ta’sir etishi aks etadi. Shuning uchun ham, siyosatning me’yoriy ta’riflari iqtisodiy, stratifikatsion va huquqiy ta’riflari bilan bir qatorda uning sotsiologik talqinlari guruhiga kiradi. Siyosat ta’riflarining ikkinchi keng tarqalgan guruhi - substantsional ta’riflardir. Bu ta’riflar, siyosatning qanday, birinchi asoslardan, to‘qimalardan tashkil topganligini ochib berishga mo‘ljallaniladi. Ta’riflarning bu guruhida siyosatning bir nechta talqinlari mavjud. Ulardan eng ko‘p tarqalgani - bu siyosatni hokimiyatga: uni egallash, qo‘lda ushlab turish va qo‘llashga qaratilgan harakatlar sifatida talqin qilishdir. Siyosat, bu "hokimiyatda ishtirok etishga yoki

hokimiyatning davlatlar o‘rtasidami, davlat ichidagi kishilar guruhlari o‘rtasidami taqsimlanishiga ta’sir ko‘rsatishga intilishdir" - deb yozgan edi M.Veber. Siyosatga "hokimiyatiy" yondashuv tarafdorlarining ayrimlari o‘zlarining diqqat – e’tiborini hokimiyat uchun kurash va uni qo‘llash san’ati, texnikasi, usullari va vositalariga qaratadilar. Siyosiy fan asoschilaridan biri N.Makiavelli 1515 yildayoq siyosatni hokimiyatga kelish, hokimiyatda turish va uni qo‘llash uchun zarur bo‘lgan vositalar yig‘indisi sifatida tavsiflagan edi. Siyosatning "hokimiyatiy" ta’riflari uning mohiyatini, muhim yaratuvchilik sifatini aks ettiradi. Bu ta’riflar muassasaviy ta’riflar yordamida aniqlashtiriladi va to‘ldiriladi. Muassasaviy ta’riflar siyosatni hokimiyat gavdalanadigan, moddiylashadigan, tashkilotlar, institutlar orqali, avvalambor, asosiy siyosiy institut – davlat orqali tavsiflaydi. Siyosat bu holda davlat ishlarida ishtirok etish, davlatning yo‘nalishi, davlat faoliyatining mazmuni, vazifalari, shakllarini, aniqlash bo‘lib ko‘rinadi. Agar siyosatning "hokimlik" va muassasaviy talqinlari uning asoslarini hokimiyatda va uning tashuvchilarini tashkilotlarda ko‘rsatsalar, antropologik ta’riflar esa uning inson tabiatida ildiz otgan chuqurroq manbalarini aks ettirishga urinadilar. Bu nuqtai nazardan, siyosat- kishilarning muomala shakli, insonning jamoa bo‘lib yashash usulidir. Siyosatni antropologik tushunish Arastu tomonidan asoslangan edi. U inson - siyosiy mavjudot, chunki u - jamoaviy mavjudotdir, deb hisoblagan edi. Insonning odatdagi hayoti, uning xilma-xil ehtiyojlarni qondirishi va baxtga erishishi faqat boshqa kishilar bilan muomalada bo‘lgandagina mumkin bo‘ladi. Bunday muomalaning oliy shakli bo‘lib siyosat maydoniga chiqadi. Uning siyosatga qadar bo‘lgan muomala afzalligi shundan iboratki, u davlatda adolat, barcha fuqarolarga bir xil munosabatni gavdalantiruvchi huquq normalari bo‘yicha erkin va teng huquqli kishilarning muomalasidir. Siyosatning antropologik talqinlari uning ixtilof-konsensus ta’riflari bilan yanada boyitiladi va to‘ldiriladi. Taniqli fransuz siyosatshunosi Moris Dyuverjening fikricha, siyosiy nazariya siyosatning dramatik qarama-qarshi turuvchi talqini o‘rtasida ikkiga bo‘linadi.

Birinchisiga binoan, siyosat-ixtilofdir, kurashdir. Unda kim hokimiyatga ega bo‘lsa, o‘sha o‘ziga jamiyat ustidan nazorat qilish va boyliklarni o‘zlashtirishni ta’min etadi. Boshqa nuqtai nazarga binoan siyosat - tartibni boshqarishni va adolatni amalga oshirishga urinishdan iborat bo‘lib, barcha fuqarolarning hamjamiyatga birlashishini ta’minlashni anglatadi. Siyosatning ixtilofli ta’riflarida asosiy e’tibor siyosatning negizida yotuvchi ziddiyatlarga qaratiladi, uning dinamikasini belgilaydi. Bunday ziddiyatlar nuqtai nazaridan qaralganda, siyosat - ixtiloflarni kuch ishlatish va tinch yo‘l bilan hal etish faoliyati sifatida talqin etiladi. Siyosatga umumiy rang-tasvirni ixtilof bersa- da, u, odatda, muayyan konsensussiz, undagi ishtirokchilarning ijtimoiy tartibdan, hokimiyatning qonuniyligini tan olish va qonunga itoat etish zarurligidan, umumiy manfaatdorligiga asoslangan kelishuvsiz mumkin bo‘lmaydi. Demokratik davlatda siyosat subyektlarini birlashtiruvchi omil - konsensusning roli benihoya muhimdir. Bunda nizolarni to‘xtatish va hal etish fuqarolarning aksariyat ko‘pchiligi tomonidan shaxs erkinligi, inson huquqlari, ko‘pchilikning irodasi hamda ozchilikning o‘z mustaqil fikriga ega bo‘lish huquqi kabi umuminsoniy qadriyatlarni tan olish asosida amalga oshiriladi. Taniqli amerika siyosatshunosi S.F. Xantingtonning ta’kidlashicha, ijtimoiy ixtiloflar bo‘lmagan joyda siyosat bo‘lmaydi, ijtimoiy konsensus, ijtimoiy uyg‘unlik yo‘q joyda esa, siyosiy institutlar mumkin bo‘lmaydi. Siyosat ijtimoiy ziddiyatlarning "zichlashtirilishi", ularni "do‘stlar" - "dushmanlar" munosabatlari sifatida anglash natijasida paydo bo‘ladi. Dushman - ushbu subyektga yoki uning manfaatlariga xavf soluvchi qandaydir "begona", do'st esa - bu maqsadga erishishda ittifoqchi, yordamchidir. Siyosatning dinamik, protsessual xarakterini uning faoliyatga oid ta’riflari ochib beradi. Ular siyosatni butun jamiyat uchun majburiy bo‘lgan qarorlarni tayyorlash, qabul qilish va amalga oshirish jarayoni sifatida tavsiflaydi. Siyosatning bunday talqini uni amalga oshirishning muhim bosqichlarini tahlil etish imkonini beradi.

Bu bosqichlarga quyidagilar kiradi: siyosatning maqsadini aniqlash; qarorlar qabul qilish; ushbu maqsadlarni amalga oshirish uchun ommani tashkil etish va resurslarni safarbar etish; siyosiy faoliyatni tartibga solish; ularni nazorat qilish; olingan natijalarni tahlil qilish va siyosatning yangi maqsadlarini aniqlash. Siyosatning faoliyatiga oid talqinlar, xususan, siyosiy qarorlar nazariyasida keng qo‘llaniladi. Undan siyosatning teleologik talqinlarida ham foydalaniladi. Bunda siyosat jamoa maqsadlariga samarali erishish faoliyati sifatida qaraladi. Amerika sotsiologiyasining asoschilaridan biri T.Parsons yozishicha, siyosat - yalpi tizimning muayyan elementlari, umumiy maqsadlarga erishishi uchun samarali tashkiliy usullar yig‘indisidan iboratdir. Siyosatning teleologik ta’riflarida uning ikkala asosi: faoliyatning jamoaviy tabiati va ongli, maqsadga muvofiqlik xarakteri alohida ta’kidlanadi. Siyosatda individlarning xususiy maqsadlari umumdavlat maqsadlari darajasiga "o‘sadi", ko‘tariladi. Siyosatning teleologik ta’riflari jamiyatni tizimli tahlil etish doirasida keng foydalaniladi. Tizimli nuqtai nazar bo‘yicha, siyosat yaxlit, atrof-muhitdan, jamiyatning boshqa sohalaridan chegaralangan, u bilan uzluksiz o‘zaro aloqada bo‘lgan nisbiy mustaqil tizim, murakkab ijtimoiy organizm hisoblanadi. Siyosiy tizim jamiyatning yashashi va taraqqiyoti to‘g‘risida g‘amxo‘rlik qiladi va bir qator ijtimoiy ehtiyojlarni qondiradi, ulardan eng muhimi - jamiyatni birlashtirishdir. Shunday qilib, biz siyosatning ayrim muhim ta’riflarini ko‘rib chiqdik. Biroq, siyosatning ta’riflari faqat ana shular bilan cheklanmaydi. Uning ta’riflari boy va xilma-xildir. Buni siyosatning ijtimoiy hodisa sifatida murakkabligi, mazmunining boyligi, ijtimoiy funksiyalarning xilma-xilligi bilan tushuntirish mumkin. Siyosatning turli ta’riflari va talqinlarini umumlashtirib, uni quyidagicha ta’riflash mumkin. Siyosat - bu ijtimoiy guruhlar va insonning ziddiyatli jamoa manfaatlarini anglash, butun jamiyat uchun majburiy bo‘lgan qarorlarni ishlab chiqish va ularni davlat hokimiyati yordamida amalga oshirish faoliyatidir.

Siyosatning ijtimoiy hayotda tutgan o‘rni va funksiyalari Siyosat tushunchasini mukammal o‘rganish uchun uning yuqorida keltirilgan umumiy ta’rifi bilan cheklanib bo‘lmaydi. Buning uchun, siyosatning ijtimoiy hayotda tutgan o‘rni va funksiyalarini ko‘rib chiqish juda muhimdir. Siyosatning ijtimoiy tabiati, funksiyalari haqida jahon ijtimoiy-siyosiy fikrida xilma-xil qarashlar mavjud. Ulardan eng muhimlari - totalitar, anarxistik, liberal va keynsian qarashlardir. Siyosatning totalitar konsepsiyalari siyosatning jamiyatga ta'siri masalasida barcha cheklashlarni olib tashlaydi, jamiyatning keng qamrovli total siyosatlashuvidan, iqtisodiyot, madaniyatni, fanni va boshqa sohalarni boshqarishdan kelib chiqadi. Totalitar andozalarda siyosat jamiyatning barcha sohalarini bevosita boshqardi, fuqarolik jamiyatini, shaxsiy hayotning mustaqilligini, erkinligini amalda yo‘qqa chiqardi. Siyosatning anarxistik konsepsiyalari totalitar konsepsiyalariga qarama-qarshidir. Ular siyosatni, har qanday uyushgan hokimiyatni zo‘ravonlik, shaxsning poymol etilishi bilan bir narsadir, deb biladi va uni o‘z-o‘zini boshqarish-assotsiatsiyasidan erkin chiqishni ta’minlaydigan, erkin suveren kishilarning pastdan yuqorigacha ko‘ngilli birlashmalari bilan almashtirishga intiladilar. XIX asrda keng tarqalgan anarxizm o‘z g‘oyalarini amalga oshirish mumkin ekanligini isbot qilolmasdan, keyingi yillarda jamiyatning intellektual va siyosiy hayotidagi muhim ta’siridan mahrum bo‘ldi. Siyosatning tabiati va uning jamiyatga ta’siri bo‘yicha totalitarizm va anarxizmga nisbatan mo‘tadilroq nuqtai nazarda liberalizm va qiyinchilik turadi. Mumtoz liberalizm ijtimoiy tizimni davlatga va davlat tomonidan nazorat qilinmaydigan xususiy, iqtisodiy, madaniy, oilaviy, diniy, shu jumladan, siyosiy hayot-fuqarolik jamiyatiga bo‘ladi. Davlat - muayyan, cheklangan maqsadlarni bajarish uchun ijtiimoiy tartibni muhofaza qilish, xavfsizlikni, erkinlikni va shaxsning boshqa fundamental huquqlarini kafolatlash hamda kishilarning xo‘jalik yuritishi va muomala qilishiga qulay shart-sharoitlarni ta’minlash uchun yaratiladi.

U fuqarolik jamiyati ishlariga bevosita aralashmaydi va "tunggi qorovul" - shaxsiy va ijtimoiy xavfsizlik va ijtimoiy tartib qo‘riqchisi rolini ado etadi. Siyosatning jamiyatni qamrab olish doirasi cheklanadi. U fuqarolik jamiyati ishlarini qamray olmaydi. Davlat va siyosat vazifalarining cheklanishi, har qanday davlatning vazifasi faqat erkinlikni ta’minlash va individni jismoniy zo‘ravonlikdan himoya qilishdir, deb hisoblovchi liberalizmda yanada ko‘proq kuchaytiriladi. Xo‘sh, XIX asrlarda G‘arbda hukmronlik qilgan liberal qarashlar XX asrning 30-yillarida D.M.Keyns tomonidan qayta ko‘rib chiqildi va uning qarashlari keynschilik deb nom oldi. Bu konsepsiyaning ma’nosi kapitalizmga o‘z-o‘zini tartibga soluvchi jamiyat sifatida mumtoz liberal qarashlardan voz kechish va butun ijtimoiy tizimning, uning barcha elementlarining farovonligi uchun mas’uliyatni hukumatning o‘z zimmasiga olishi zarurligini asoslab berishdan iboratdir . Bu, o‘z navbatida, davlatning iqtisodiyot, ijtimoiy ta’minot sohasi, ish bilan bandlik, mehnat va ijtimoiy munosabatlarga aralashishini taqozo etadi. Keyinscha qarashlarda siyosatning ijtimoiy hayotdagi o‘rni va roliga katta ahamiyat beriladi. Bu qarashlar hozirgi kunda rivojlangan demokratik davlatlar siyosatining nazariy negizi bo‘lib xizmat qiladi. Xo‘sh, siyosat ijtimoiy hayotda qanday o‘rin tutadi? Uning maqsadi va funksiyalari nimalardan iborat? Endi ushbu masalalar ustida batafsilroq to‘xtalib o‘tamiz. Siyosat - jamiyatning asosiy sohalaridan biri hisoblanadi. U ijtimoiy hayotida tutgan o‘rni va roliga ko‘ra iqtisodiy va ma’naviy sohalarga ko‘p jihatdan o‘xshashdir. Siyosat jamiyatning boshqa sohalari singari xalq manfaatlarini himoya qiladi. U ham xalqqa, ijtimoiy taraqqiyotga xizmat qiladi. Biroq, siyosat - jamiyatning o‘ziga xos, mustaqil sohasidir. U o‘zining ijtimoiy hayotda tutgan o‘rniga ko‘ra, iqtisodiy va ma’naviy sohalardan farq qiladi.

Siyosat - jamiyatning yashashi va rivojlanishi uchun zarur bo‘lgan moddiy va ma’naviy boyliklarini ishlab chiqaruvchi soha emas, balki uning birligi va yaxlitligi, xavfsizligi va barqarorligi, tinch-totuvligi va osoyishtaligini ta’minlovchi sohadir. Bu sohada xo‘jalik va ma’naviy–ma’rifiy ishlar bilan emas, balki ijtimoiy hayotni boshqarish, tartibga solish, xavfsizlikni ta’minlash masalalari bilan shug‘ullaniladi. Siyosat jamiyatni boshqarish, tartibga solish va mustahkamlash uchun uning barcha sohalariga; ijtimoiy, iqtisodiy va ma’naviyatga chuqur kirib boradi va ta’sir o‘tkazadi. Jamiyatning siyosat kirib bormaydigan va ta’sir o‘tkazmaydigan bironta ham sohasi yo‘q. Uning beistisno hamma sohalari siyosat obyekti bo‘la oladi. Siyosatning iqtisodiy va ma’naviy sohalardan farq qiladigan xususiyatlaridan biri ana shundandir. Siyosat - jamiyatning ijtimoiy muammolariga chuqur kirib boruvchi, ta’sir o‘tkazuvchi va ularni hal etuvchi sohadir. Bu sohada barcha ijtimoiy guruhlar, qatlamlar uchun belgilovchi ahamiyatga ega bo‘lgan, to‘g‘ri va oqilona yo‘lni ko‘rsatib beradigan qarorlar ishlab chiqiladi va qabul qilinadi. Siyosat jamiyatning ijtimoiy sohasini boshqarish, tartibga solib turish bilan cheklanib qolmaydi. U iqtisodiyotni tartibga solish va yuksaltirishga, eski xo‘jalik yuritish tizimi o‘rniga yangi xo‘jalik yuritish tizimi qaror topishiga doir tadbirlarni ishlab chiqadi va amalga oshiradi. Agar u iqtisodiyotdan ustun tursa, uning yig‘ilib qolgan muammolarini hal etishdan bosh tortsa, o‘zining maqsad va vazifalarini bajara olmaydi. Iqtisodiyotdan doim ustun turgan siyosat haqiqiy siyosat bo‘la olmaydi. Siyosat iqtisodiyotdagi muammolarni hal etuvchi, uni tartibga soluvchi sohadir. U iqtisodiyotdagi muammolarning adolatsizliklar, haqsizliklar, qonunbuzarliklarning qanchalik to‘la va chuqur hal etilishiga erishsa, uning ta’sirchanligi, samaradorligi, xalqchilligi shunchalik yuqori bo‘ladi. Siyosat jamiyatning ma’naviy, madaniy – ma’rifiy sohasini ham boshqaradi, tartibga solib turadi.

U ommaning, har bir insonning ma’naviy madaniyatini oshirishga, uning tabiat, jamiyat sirlarini, ijtimoiy hayotdagi o‘z o‘rnini bilib va anglab olishiga doir tadbirlarni ishlab chiqadi va amalga oshiradi. Chunki, ijtimoiy, iqtisodiy sohalarni tartibga solish va mustahkamlashga qaratilgan tadbirlarning o‘zi kutilgan natijalarni bermaydi. Shuning uchun ham siyosat ma’naviy–ma’rifiy sohani izchillik bilan qayta ko‘rishga va rivojlantirishga, oldingi davrdan meros bo‘lib qolgan zararli urf-odatlar, noto‘g‘ri tasavvurlar, mutelik, qaramlik, be‘'amlik, boqimandalik va boshqa illatlarni barataraf etish, yangicha qarashlarni shakllantirishga doir tadbirlarni ishlab chiqadi va amalga oshiradi. Bu bilan siyosat nafaqat ijtimoiy sohalarni, shu bilan birga ma'naviy-ma'rifiy sohani ham tartibga soluvchi kuch sifatida maydonga chiqadi. Ammo, siyosat jamiyatdagi har qanday iqtisodiy, ma’naviy-ma’rifiy masalalarni hal etmaydi va hal eta olmaydi. Bunday deb o‘ylash ochiqdan-ochiq masalalarni sayqallashtirishdan, siyosatning asl mohiyatini tushunmaslikdan, buzub ko‘rsatish, uni bo‘rttirish, mutlaqlashtirish boshqa narsa emas. Siyosat jamiyatdagi har qanday iqtisodiy, ma’naviy masalalarni hal etuvchi soha emas. U butun jamiyatning, xalqning manfaatlariga dahldor bo‘lgan iqtisodiy, ma’naviy-ma’rifiy sohalarni o‘zlashtirish bilan bog‘liq bo‘lgan masalalarni hal etadi. Boshqacha qilib aytganda, agar iqtisodiyot, ma’naviyat-ma’rifatda u yoki bu masala ushbu soha doirasida hal etilsa, siyosatda esa butun jamiyatga, barcha ijtimoiy guruhlarga doir masalalar hal etiladi. Siyosat – butun jamiyatga dahldor bo‘lgan masalalarni hal etuvchi sohadir. Siyosatning ijtimoiy, iqtisodiy, ma’naviy-ma’rifiy sohalarga ta’sir doirasi kattadir, ammo cheksiz emas. U jamiyatning boshqa sohalariga har doim aralashavermaydi. Faqat totalitar tuzumdagina siyosat har qanday paytda va har qanday joyda ijtimoiy, iqtisodiy, ma'naviy-ma'rifiy va boshqa sohalar faoliyatiga aralashadi. Siyosat demokratik jamiyatda boshqa sohalar faoliyatiga ular doirasida g‘ayriqonuniy, mas’uliyatsiz xatti-xarakatlar sodir etilganda, ijtimoiy adolat buzilganda aralashishi mumkin. Jamiyatning ijtimoiy, iqtisodiy, ma’naviy-ma’rifiy va boshqa sohalaridagi noqonuniy, mas’uliyatsiz xatti-xarakatlar, ijtimoiy

adolatning buzilishi, ularning o‘z vazifasini holol bajarmasliklari, ijtimoiy muammolarning paydo bo‘lishi va kuchayishi, uning aralashishi qonuniyligini belgilab beradi. Qonunlarning bajarilmasligi, ijtimoiy adolat va ijtimoiy tartibning buzilishi, yovuzlik, zo‘ravonlik siyosatning boshqa sohalar faoliyatiga aralashish uchun obyektiv asos bo‘ladi. Qonunlar bajarilmagan va ijtimoiy muammolar paydo bo‘lgan, kuchaygan paytda siyosatning ijtimoiy, iqtisodiy, ma’naviy — ma’rifiy sohalarga aralashishi, aybdorlarni javobgarlikka tortishi mumkin va muqarrar bo‘lib qoladi. Iqtisodiy va ma’naviy-ma’rifiy sohalardagi noqonuniy xatti— xarakatlarni bartaraf etish masalasi iqtisodiy yoki ma’naviy masala emas, balki siyosiy masaladir. Ana shu sohalardagi qonun buzarliklarni bartaraf etish xuddi siyosatning vazifasidir. Siyosat o‘zining barcha vositalariga tayanib adolatsizlikni tartibsizlikni, qonunbuzarlikni bartaraf etadi, "ijtimoiy adolat va tartibni, uyg‘unlik va muvozanatni, tinch-totuvlik va osoyishtalikni o‘rnatadi. Shu tariqa siyosat — jamiyatning tayanchi, xalqning posboni, himoyachisi sifatida, butun ijtimoiy hayotini tartibga soluvchi kuch sifatida maydonga chiqadi. Siyosatning moddiy va ma’naviy boyliklarni bevosita ishlab chiqarish bilan shug‘ullanmasligi uning jamiyat taraqqiyoti uchun ahamiyati iqtisodiy va ma’naviy-ma’rifiy sohalardan kam ekan, degan ma’noni anglatmaydi. Bunday deb o‘ylash siyosatni mensimaslikdan, uning jamiyat taraqqiyotidagi ahamiyatini kamsitishdan boshqa narsa emas. Siyosatning jamiyat yashashi va taraqqiy etishidagi ahamiyati iqtisodiyot va ma’naviyatdan aslo kam emas. Xuddi iqtisodiyotsiz, ma’naviyatsiz, ma’rifatsiz jamiyatning yashashi va rivojlanishi mumkin bo‘lmagandek, uning siyosatsiz yashashi va rivojlanishi ham mumkin bo‘lmaydi. Jamiyatning moddiy va ma’naviy boyliklarni ishlab chiqarishsiz ochlikdan o‘limga qanchalik mahkum etilganidek, uning ijtimoiy muammolarni hal etmasdan, birlik, uyushqoqlik, adolat va tartib o‘rnatmasdan halokatga duchor bo‘lishi shunchalik muqarrardir.

Buyuk hakim va alloma Ibn Sino: «... agar mehnatkashlarga rahbarlik qiluvchi sultonlar, xonlar bo‘lmasa edi, bunday hollarda ularning barchalari bilan bulur edilar" deb bejiz aytmagan. Siyosat tufayli jamiyatning barcha sohalari (boshqariladi, tartibga solinadi, ijtimoiy muammolar hal etiladi, jinoyatchilik ildizlari ijtimoiy hayotda qirqiladi, adolat va tartib o‘rnatiladi, xavfsizlik va barqarorlik, tinchlik, totuvlik-osoyishtalik, uyg‘unlik va muvozanat ta‘minlanadi. Shuning uchun ham siyosat jamiyatning asosiy sohalaridan biri hisoblanadi. Siyosat o‘‘zining maqsadi va funksiyalariga ko‘ra jamiyatning iqtisodiy va ma’naviy-ma’rifiy sohalaridan farq qiladi. Uning ijtimoiy hayotda tutgan o‘ziga xos mustaqil o‘rni va maqsadi va vazifalarida o‘z ifodasini topadi. Siyosatning bosh maqsadi - jamiyatning faqat iqtisodiy yoki ma’naviy- ma’rifiy sohasini rivojlantirish va moddiy, ma’naviy boyliklarni tobora ko‘proq ishlab chiqarish emas, balki uning beistisno barcha sohalarini taraqqiy ettirish va mustahkam bir butunligini, xavfsizligini, barqarorligini, tinch-totuvligini, osoyishtaligini ta’minlashdan iboratdir. U bu ulkan maqsadni ro‘yobga chiqarish uchun xilma-xil nazariy va amaliy funksiyalarni bajaradi. Siyosatning dastlabki va birinchi darajali funksiyasi - jtimoiy muammolarni bartaraf etish va jamiyatning xavfsizligi, barqarorligini ta’minlash va mustahkamlash yo‘llarini ko‘rsatib beradigan, ilmiy asoslangan, oqilona dasturlarni, qonunlarni, qarorlarni ishlab chiqishdir. Chunki nazariy sohadagi chalkashlik, noaniqlik, boshboshdoqlik, pala-partishlikka chek qo‘ymasdan, ilmiy asoslangan, oqilona dasturlar, qonunlarni ishlab chiqmasdan amaliyotdagi muammolarni bartaraf etib bo‘lmaydi. Faqat nazariy chalkashlik va boshboshdoqlikni, noaniqlik va pala-partishlikni bartaraf etish, ilmiy asoslangan dasturlarni, qonunlarni, qarorlarni ishlab chiqish orqali ko‘zlangan maqsadlarga erishiladi. Siyosat jamiyatning barcha sohalari uchun taqdirolomon ahamiyatga ega bo‘lgan, to‘g‘ri yo‘lni ko‘rsatib beradigan qarorlarni ishlab chiqiladigan sohadir.

Siyosat nafaqat dasturlar, qonunlar, qarorlarni ishlab chiqish, balki ularni qabul qilish funksiyasini ham bajaradi. Chunki dasturlar, qonunlar, qarorlarning ishlab chiqilishi - bu siyosiy hujjatlar degani emas. Ular loyihalardir, xolos. Bu loyihalar - har tomonlama muhokama qilinib, pishitilib, boyitilib, to‘ldirilib qabul qilingandagina siyosiy hujjatlarga, manbalarga aylanadilar. Siyosat - bu siyosiy hujjatlar, manbalar loyihalarini muhokama qilib, har tomonlama pishirib va boyitib qabul qilmoq demakdir. Biroq, siyosat ijtimoiy muammolarni bartaraf etish va millatlararo, fuqarolararo totuvlikni ta’minlashga doir dasturlarni, qonunlarni, qarorlarni qabul qilish funksiyasini bajarish bilan ham cheklanib qolmaydi. U mazkur hujjatlarning hayotda izchil, qat’iy ijro etilishini ta’minlaydigan amaliy funksiyalarni ham bajaradi. Buyuk mutafakkir Gegel ko‘rsatib o‘tganidek, "masalaning mohiyati o‘z maqsadi bilan emas, balki o‘zining amalga oshirilishi bilan tamomiga yetadi... ". Siyosatning asosiy amaliy funksiyasi - qabul qilingan dasturlar, qonunlar, qarorlarni hayotda izchillik, qat’iyatlilik bilan amalga oshirish, butun jamiyatni turli-tuman illatlardan, xastaliklardan tozalashdir. Chunki bu vazifa ijtimoiy hayotda amalga oshirilmasdan qolar ekan, unda jamiyatning mustahkam xavfsizligiga, barqarorligiga, tinch-totuvligiga, farovonligiga, baxt-saodatiga erishib bo‘lmaydi. Dasturlar, qonunlar, qarorlar hayotda amalda ijro etilganda va jamiyat turli-tuman illatlardan tozalagandagina ko‘zlangan maqsadga erishiladi. Siyosat — bu qabul qilingan siyosiy qarorlar amalda ijro etiladigan, jamiyat xilma —xil xastaliklardan tozalanadigan, zaif va ojizlar zo'ravonlardan himoya qilinadigan, ijtimoiy adolat va tartib o'rnatiladigan sohadir.

Adabiyotlar: 1. Boden J. Metod legkogo poznaniya istorii. - M.:Nauka, 2000, 412-bet 2. Vasilenko I.A. Geopolitika. - M. Logos, 2003, 204-bet. 3. Gadjiyev K.S. Vvedeniye v geopolitiku. Izd 2, dop. i pererab. M., 2001. 4. Gadjiyev K.S. Geopolitika. –M.:Mejdunarodniye otnosheniya,1997, 384-bet. 5. Geopolitika: teoriya i praktika // Sb.statey pod red. Pozdnyakova E.A. -M., 1993,236-bet. 6. Dergechev V. Geopolitika. O‘quv qo‘llanma. – M., 2000. 7. Dugin A. Osnovi geopolitiki. Birinchi qism. - M.:Arktogeya,1997,121-130- betlar.

Похожие

Ijtimoiy guruhlar siyosat subyektlari sifatida

Inson va siyosat

Siyosat nazariyasining predmeti

Manfaat guruhlari va ijtimoiy siyosiy harakatlar

Siyosiy fanning usullari