Siyosat nazariyasining predmeti - Политология - Рефераты

Siyosat nazariyasining predmeti

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

78.5 KB

Siyosat nazariyasining predmeti Reja: 1. Siyosat nazariyasini o'rganish zarurligi va ahamiyati 2. Siyosat nazariyasining ijtimoiy - siyosiy fanlar tizimida tutgan o'rni va funksiyalari

Siyosat nazariyasini o'rganish zarurligi va ahamiyati Bugungi kunda, mamlakatimizda, fuqarolarning politologiyani o'rganish zaruriyati yanada ortdi. Buning boisi shuki, demokratik islohotlarni chuqurlashtirish va jamiyatni sifat jihatidan yangi darajaga ko'tarish hr bir kishi oldiga g'oyat katta talablarni qo'ymokda. Undan ilgarigidek qaram, mute, beparvo bo'lib qolishlik emas, balki erkin, mustaqil bo'lish talab qilinmoqda. Ijtimoiy hayotning turli sohalarida siyosiy faoliyatning, davlat, siyosiy partiyalar, jamoat tashkilotlarining ish usullarini, siyosat va insonning, davlat va jamiyatning o'zaro munosabatini, politologiyaning asosiy tushunchalarini tushunishga tobora ko'proq ichki ehtiyoj paydo bo'lmoqda. Bugungi kunda siyosiy fanlarni o'rganish — inson kamolotining, mamlakatda demokratik islohotlarni chuqurlashtirishning zarur shartidir. Bu haqda O'zbekiston Respublikasining Prezidenti I.A. Karimov shunday deydi: "Demokratik jarayonlar o'z obyektiv qonuniyatlari asosida rivojlanadi. Ularni o'rganib borish, ularga amal qilish talab etiladi." Bugungi kunda mamlakatimizning barcha Oliy o'quv yurtlarida politologiya mustaqil fan sifatida o’qitilishi bejiz emas. Bu har bir kishi va butun mamlakatning siyosiy ongliligi va siyosiy madaniyatini ko'tarishga qaratilgan tadbirdir. Endilikda ijtimoiy — gumanitar fanlar tizimida politologiya mustaqil, teng huquqli fan sifatida o'z o'rnini topdi. Shunday ekan, unga fanday munosabatda bo'lish, ya’ni uni astoydil va qunt bilan o'rganish lozim. Politologiyani o'rganish har bir kishining, har bir talabaning, uning qaysi sohada ishlashiga, o'qishiga qaramasdan sevimli, vijdon kishi bo'lmog'i zarur. Afsuski, bugungi kunda talabalar o'rtasida (faqat talabalar orasidagina emas) politologiyani o'rganish masalasi bo'yicha noto'g'ri tasavvurlar, tushunchalar ham yo’q emas. "Barcha talabalar politologiya bilan shug'ullansalar, ular mutaxassislikka oid fanlarni qachon o'rganadilar? Talabalarning barchasi siyosatchi bo'larmidi?" - deydiganlar ham anchagina topilib qoladi.

Bu masalada nima deyish mumkin. Albatta, talabalarning barchasi professional siyosatchi bo'lishlari shart emas va keragi ham yo'q. Ulardan ba’zilarigina professional siyosatchi bo'lsa - shuning o'zi kifoya qiladi. Biroq, har bir talaba: mustaqil davlatning erkin, ozod, faol fuqarosi bo'lishi uchun siyosiy savodxon bo'lishi, o'zini har xil tazyiqlardan, noxush holatlardan himoya qila olishi uchun zarur bo'lgan zamonaviy siyosiy bilimlarni egallashi ham qarz, ham farzdir. Misol uchun, siyosatni siyosatbozlikdan, davlatni diktaturadan, demokratiyani anarxiyadan ajratish, davlat, partiya va boshqa- jamoat tashkilotlarining tom ma’nodagi o'rnini, asl vazifalarini bilib olish, ularning ishida faol ishtirok etish - har bir talabaning burchi hisoblanadi. Mamlakatimizning Asosiy qonuni - Konstitutsiya har bir fuqaroga davlat va jamoat ishlarida ishtirok etishini farz qilgan. Bugungi kunda siyosiy fanni o'rganish - shunchaki nomigagina, ikkinchi darajali ahamiyatga ega bo'lgan mashg'ulot ham emas. Bu har bir talaba uchun amaliy ahamiyatga ega bo'lgan mashg'ulotdir. Siyosiy ' bilim kishilarni to'g'ri yo'lga boshlaydi. Uni o'rganish har bir kishiga davlat va jamiyat tizimini chuqurroq bilishga, tanishga siyosatning asl mazmun-'mohiyatini aniqroq idrok' qilishga, ijtimoiy siyosiy hayotda, o'zining munosib o'rnini topishga yordam. berib, boshqalar bilan birgalikda "chiroyly va adolatli yashashga o'rgatadi". Politologiyani o'rganish nafaqat alohida kishi uchun, balki butun 'mamlakat uchun katta ahamiyatga egadir. Uni ommaviy o'rganish mamlakatda demokratik islohotlarni chuqurlashtirishga va mustabid tuzum qoldirgan asoratlardan xalos bo'lishga yordam beradi. XXI asrga qadam qo'ygan dunyo mamlakatlarining juda ko'pchiligida zamonaviylashuv jarayonlari kechmoqda. Bu jarayonlar esa siyosatning jamiyatdagi boshqa sohalarga faol aralashuvisiz hal bo'lishi juda qiyin. Ijtimoiy taraqqiyotning turli yo'llari, bu borada qo'llanuvchi siyosiy texnologiyalar, mexanizmlar, vositalar to'g'risida dunyo siyosiy fikrida juda katta bilim va tajriba to'plangan.

Ana shu tajriba bizda qo'l kelishi mumkinligini inobatga olish zarur. Dunyoda fuqarolarning siyosiy bilimini oshirishga qaratilgan tadbirlarning ham biz uchun ahamiyatli tomonlari mavjud. Ko'pgina mamlakatlarda siyosiy fan maktabdanoq o'qitiladi, deyarli barcha mamlakatlarda politologiya o'z predmeti sifatida oliy o’quv yurtlari dasturiga kiritilgan. Politologiya siyosat sohasida ro'y berayotgan jarayonlarni o'zaro aloqadorlikda tushuntirib beradi, ularni keltirib chiqargan sabablarni tahlil qilib beradi. U siyosatni hodisa va xarakatlarning tasodifiy birligi tarzida emas, siyosiy iroda va manfaatlarning o'zaro ta’siri va yana - siyosiy institutlar imkoniyatlarini amalga oshirish tarzida tushuntiradi. Demak, siyosiy bilim - odamlarning siyosiy hayot haqidagi tasavvurlarini tartibga soladi. Siyosiy bilimga ega odam siyosat dunyosidagi aloqadorliklarni yaxshi tushunadi, uning siyosat haqidagi hukmlari voqelikka yaqin bo'ladi. Shu tufayli uning siyosatdagi ishtiroki ham (saylovda, referendumda, partiya a’zosi sifatida v.h.) anglangan bo'ladi. Uch tamoyil zamonaviy siyosiy bilimning mazmunini belgilab keladi; mustaqillik (mafkuraviylikdan va partiyaviylikdan), xolisonalik va yuqori malakaviylik. Mustaqillik tamoyili -politologiya ayrim mafkuralar yoki partiyalar manfaatlariga xizmat qilmasligini, siyosiy faktlar va xulosalarni ularning ehtiyojlariga mos ravishda bayon etmasligini anglatadi. Xolisonalik-siyosiy amaliyot va muammolar to’g'risidagi bilimni (fan imkoniyatlari doirasida) obyektiv yoritishga intilish, siyosiy borliq to'g'risida unga mos tassavvurlarni shakllantirishdan iborat: ya’ni istak va orzularimizga mos fikrlarni emas, aslida qanday bo'lsa - shunday tarzda yoritish. Mustaqillik va xolisonalik fanda turli xil fikrlar, qarashlar, konsepsiyalar mavjudligini taqozo etadi. Ular qanday mustaqil fan tarmog'i sifatida politologiya ham yuqori malaka talab etuvchi bilim sohasidir.

Yuqori malakaviylik shu fanda uslub va metodologiya borasida qabul qilingan tadqiqot an’analarini va ular belgilab beruvchi amaliyot (qoidalar, tadbirlar, tartib)ni o'zlashtirishni talab etadi. Fanda qabul qilingan "o'yin qoidalar” tadqiqotchiga buyuk olimlar yaratgan zaminga asoslanib, o'z vazifasini muvaffaqiyatli bajarish, iste’dodli mutaxassisga esa fanni yanada rivojlantirish imkonini beradi. Siyosat nazariyasining ijtimoiy - siyosiy fanlar tizimida tutgan o'rni va funksiyalari Siyosatga e’tibor hamma davrlarda kuchli bo’lgan; Masalan, Arastu "Siyosat" asarini, Farobiy "Fozil odamlar shahri" asarini siyosat ilmiga bag'ishlagan. Har ikkala olim o'zlari yaratgan fanlar tipologiyasida siyosat ilmiga eng muhim, eng yuqori o'rinlarni ajratishgan. Nizomulmulkning "Siyosatnoma" asari Bog'dod akademiyasida boshqaruv ilmiga oid darslik sifatida qo'llangani ma’lum. Ajdodlarimiz siyosatni ilm bilib, uni jiddiy o’rganish zarurligidan kelib chiqqanlar. Ammo, hozirgi ko’rinishda shakllanishidan avval, siyosiy bilim mifologiya, falsafa, tarix, huquq, sotsiologiya tarkibida rivojlanib kelgan. Siyosat mustaqil fan va o'quv kursi sifatida shakllangunga qadar uzoq, rivojlanish yo'lini bosib o'tgan. Politologiyaning fan va kurs sifatida shakllanishida ikki bosqichni yaratish mumkin: Birinchi bosqichda u idiografik fan sifatida bir necha asrlar davomida siyosatga oid ma’lumotlarni, bilimlarni to'plab, bayon etib, tavsiflab, sharhlab kelgan, tavsiyalar ishlab chiqqan. Arastu va Farobiy o'z asarlarida eng yuqori o'rinlarni olgan siyosat fani ana shu vazifalarni bajarib kelgan. Bu bosqichdagi siyosiy bilim- me’yoriy tabiatga ega bo'lib, ko'proq siyosat dunyosi qanday bo'lishi kerakligidan kelib chiqqan. Bugungi kunda ham politologiyada me'yoriy yondashuvlar kuchli ta’sirga ega. Masalan, demokratiya to'g'risida fikr yuritilganda, ayrim tadqiqotchilar unga faqat me’yoriy yondashishning tarafdorlari, ya’ni, demokratiyani " xalq hokimiyatiga asoslangan, erkinlik va tenglik timsoli, intilish kerak bo'lgan ideal”, deb baholaydilar.

Ikkinchi bosqich ijtimoiy tizimlarning murakkablashishi, siyosatning mustaqil faoliyat sohasiga aylanishi, uning tarkibida davlatdan tashqari boshqa elementlarning ham ahamiyati ortib borishi, kabi jarayonlar natijasida sharhlar va bayonlardan ko'ra real siyosiy jarayonlarni o'rganish, ularni tahlil qilish, oqibatlarini isbotlab chiqishga ehtiyoj tug'ilishi bilan bog'liq. Bu bosqich G’arbiy Yevropa mamlakatlarida kechgan ko'p asrlik zamonaviylashuv jarayoni va buning natijasida bu yerda vujudga kelgan postindustrial mamlakatlar uchun xos. Amaldagi ehtiyoj politologiyaning mustaqil fan sohasi sifatida ajralib chiqishini ta’minlaydi. Politologiya rivojlangan g'arb mamlakatlaridagi siyosiy jarayonlarni o'rganuvchi, tahlil qiluvchi, bashorat qiluvchi zamonaviy empirik fan maqomini oldi. U empirik fanlarga xos asosiy funksiyani, ya’ni tushuntirish va bashorat qilish funksiyasini keng qamrovda bajaradi. Siyosiy fanda ham, boshqa fanlardagidek, mustaqil fan va o'quv kursini bir - biridan ajratish zarur. Siyosiy fan yoki nazariya siyosatga doir tushunchalar, kategoriyalar bilan bog'liq akademik masalalarni hal qilishga intiladi, siyosatdagi qonuniyatlar, rivojlanish istiqbollarini o'rganib, bashorat qiladi. Shu bilan birga, o'z kursi sifatida, siyosiy fan- barcha e’tirof etgan siyosat haqidagi xulosalar asosida odamlarning siyosiy tafakkurini o'stirishga, siyosiy madaniyatini shakllantirishga, dunyoqarashini kengaytirishga xizmat qiladi . Mustaqil o'quv kursi sifatida universitetlarda politologiyani o'qitish, avval ta’kidlaganimizdek, XIX asrning ikkinchi yarmida boshlangan. Ma’lumotlarga ko'ra, birinchi siyosat kafedrasi 1662 yilda Shvetsiyaning Upsal universitetida ochilgan. 1872 yilda Fransiyada birinchi siyosiy fan maktabi, 1895 yilda Angliyada iqtisodiy va siyosiy fanlarning London maktabi tashkil etiladi. AQSH, Yevropa universitetlarida siyosiy fan, davlat boshqaruvi va siyosat fakultetlari vujudga kelgan. Shu davrdan boshlab bu ikki yo'nalish bir - biri bilan chambarchas bog'lanib ketdi. Dastlab bu kurs davlat va uning institutlarini o'rganish bilan mashg'ul bo'ldi, ilk bosqichida siyosiy fanni huquqshunoslikdan ajralib chiqqan davlatshunoslik, deb atash mumkin. Bu yo'nalish zamonaviy politologiyada bir oz kengroq ko'lamda hozir, ham mavjud va u siyosiy institutlar nazariyasi deb ataladi.

Tez orada politologiya davlat institutlari tahlili doirasidan chiqib, fuqarolik jamiyatini va odamlarning siyosiy xulq - atvorini ham tahlil qila boshladi. Fanlar qirrasida siyosiy sotsiologiya va siyosiy psixologiya vujudga keldi. Davr jihatidan bu fanlarning shakllanishi" XX asrning dastlabki o'n yilliklariga to'g'ri keldi. Birinchi jahon urushidan so'ng, rivojlana boshlagan geosiyosat fan sifatida ikkinchi jahon urushidan so'ng shakllanib bo'ldi. Shu yillarda g'arb madaniyatiga mansub bo'lmagan siyosiy jarayonlarni o'rganish natijasida qiyosiy politologiya va siyosiy antropologiya fanlari yuzaga keldi. 50 - yillarda zamonaviy politologiyaning metodologik va nazariy asosi bo'lgan tizimli politologiya vujudga keldi. Uning asoschisi - amerikalik sotsiolog Talkott Parsons hisoblanadi. Keyingi o'n yilliklarda kratologiya, konfliktologiya siyosiy modellashtirish, siyosiy semiotika kabi yangi fan tarmoqlari shakllandi. Shunday qilib, zamonaviy politologiya - ko'p tarmoqli, ko’p yo’nalishli fanlar majmui. Bundan tashqari, turli fanlarning qirralarida vujudga kelgan fanlar ham siyosiy bilim tizimini tashkil etadi. Fanlar hali sinkretik, ya’ni yaxlit holda mavjud bo'lgan davrdayoq siyosat tadqiqot obyekti sifatida mavjud edi. Bugungi kunda bu qadimiy manbalar an’anaviy tarzda axloq, tarix, falsafa, huquq, dinshunoslik, folklor kabi fanlar doirasida o'rganiladi. Siyosatga doir masalalarni o'ziga xos nuqtai nazarda tahlil qilish esa ijtimoiy va gumanitar fanlar tarkibida alohida fan yo'nalishlari shakllanishiga olib keldi. Siyosatni insoniyat taraqqiyotining uzviy qismi, mavjudlik va faoliyat shakllarining biri sifatida siyosiy falsafa fani o'rganadi. Siyosiy falsafa - siyosatda yaxlit holda yondashuvchi, siyosiy tashkilotning- ideallari va me’yoriy tamoyillarini, shuningdek, siyosatni baholashning umumiy mezonlarini ishlab chiquvchi fan tarmog'i. Siyosiy sotsiologiya - siyosatga ijtimoiy muhit ta’sirini o'rganadi. Siyosiy psixologiya siyosatni - siyosiy hudud - atvorni belgilovchi stereotiplar, ruhiy turtkilar natijasi, deb talqin etadi. Siyosiy tarix - siyosiy hodisalarni ularning xronologik ketma - ketligida va bir - biri bilan bog'liqlikda

o'rganuvchi fan. U siyosatga oid empirik faktlarni to'playdi, davriy joylashtiradi. Siyosiy geografiya - siyosiy jarayonlarning hudud, iqtisodiy- geografik, tabiiy – iqlim sharoitlari bilan bog'liqligini o'rganuvchi fan. Syosiy antropologiya - siyosatni insondagi turli xususiyatlaridan kelib chiqib, tushuntiruvchi fan. Siyosiy iqtisod - ishlab chiqarish munosabatlari va iqtisodiy mexanizmlarning siyosiy faoliyatga ta’sirini o'rgatadi. XX asrda bular.qatoriga demografiya, matematika, statistika, kibernetika, biologiya, ekologiya singari tabiiy fanlar ham qo'shildi. Fan doirasida ko'plab yangi fan tarmoqlari shakllanishi (differensiatsiya) va shu jarayon bilan yonma - yon kechuvchi – yaqin yo'nalishlar chegarasida tadqiqotlar o'tkazishga intilishning kuchayishi (integratsiya) politologiya tarkibiga yigirmadan qirqtagacha fan yo'nalishi kirishini belgilab berdi. Xo'sh, mana shu qatorda politologiyaning fan sifatida o'ziga xosligi, uning predmeti nimadan iborat? Siyosiy fan predmeti, ya’ni uning nimani va qaysi ko'lamda o'rganishi haqidagi masala dastlab uning mustaqil fan va o'quv kursi sifatida qaror topishi va institutsionallashuvi bilan bog'liq. Bu borada 1948 yilda Parijda YUNESKO homiyligida o'tgan siyosiy fan mazmuni va tarkibi masalalariga doir Xalqaro kollokvium muhim rol o'ynadi. Unda politologiya predmeti quyidagi tarkibiy qismlardan iborat, deb kelishib olindi: 1. Siyosiy nazariya (siyosat nazariyasi va siyosiy fikr tarixi). 2. Ommaviy (davlat) institutlari (markaziy, mintaqaviy, mahalliy; qonun chiqaruvchi, ijro etuvchi, sud), ularning tarkibi va faoliyati. 3. Fuqarolarning siyosiy ishtiroki va ta’siri shakllari (partiyalar, guruhlar, ijtimoiy fikr). 4. Xalqaro munosabatlar (xalqaro tashkilotlar va dunyo siyosati). Politologiyaning keyingi rivoji uning predmeti hakidagi fikrlarning ham kengayishiga olib keldi.

Politologiya - jamiyat haqidagi fanlardan biridir. U o'zining tadqiqot obyektiv va predmetiga ko'ra falsafa, iqtisodiy nazariya, sotsiologiya, madaniyatshunoslik, axloqshunoslik, huquqshunoslik, dinshunoslikka o'xshashdir. Politologiyaning ham tadqiqot obyektini tabiat hodisalari va jarayonlari emas, balki ijtimoiy hodisalar va jarayonlar tashkil etadi. U ham falsafa, iqtisodiy nazariya, sotsiologiya, madaniyatshunoslik, axloqshunoslik, huquqshunoslik, dinshunoslik va boshqa fanlar singari kishilar hayotini, ijtimoiy munosabatlarni o'rganadi. Biroq, politologiya ijtimoiy fanlar tizimida alohida o'rinni egallaydi. U o'zining tadqiqot obyektiga ko'ra boshqa ijtimoiy fanlardan farq qiladi. Uning tadqiqot obyektini umuman borliq, jamiyatdagi ijtimoiy, iqtisodiy, madaniy, huquqiy, axloqiy, diniy hodisalar va jarayonlar emas, balki siyosiy hodisalar va jarayonlar tashkil etadi. Politologiya umuman ijtimoiy munosabatlarni emas, balki doimiy siyosiy munosabatlarni tadqiq etadi Politologiya o'zining predmetiga ko'ra boshqa ijtimoiy fanlardan farq qiladi. Uning predmetini borliqning, ijtimoiy, iqtisodiy, ma’naviy, huquqiy, axloqiy, diniy sohalarning mohiyati va o'ziga xos muammolari emas, balki siyosiy sohaning tabiati va o'ziga xos muammolari, siyosiy hokimiyatning amalga oshirilishi bilan bog'liq bo'lgan munosabatlar tashkil etadi. U o'z tarkibiga siyosat, uning shaxs va jamiyat bilan aloqalari haqidagi barcha fanlarni oladi: siyosiy falsafa, siyosiy sotsiologiya, siyosiy institutlar nazariyasi, tadbiqiy politologiya v.h. Bu ko'rinishda politologiya fizika, iqtisod, falsafa, sotsiologiya kabi fanlar qatorida turadi va borliqning ma’lum sohasi borasidagi bilimlarni o'zida jamlaydi. Siyosat nima? U jamiyatni tartibga solishga va o'zgartirishga qodirmi, agar qodir bo'lsa, uni qay ahvolda, qanday usulda tartibga soladi, o'zgartira oladi? Siyosiy hokimiyat nima? Boshqacha qilib aytganda, davlat bilan fuqaroning, hokimiyat bilan xalqning bir - biriga munosabati qanday? Davlat hokimiyati xalq manfaatlarni ifoda eta oladimi, qanday sharoitda ifoda etadi? Demokratik huquqiy davlat va fuqarolik jamiyati nima? U qanday yo'llar va vositalar bilan barpo etiladi?

Bu masalalar sotsial, iqtisodiy, madaniy, axloqiy, huquqiy, diniy masalalar emas, balki siyosiy masalalardir. Ularga siyosat fani javob beradi. Ana shu siyosatning tabiatini, sir - asrorini va uning o'ziga xos masalalarini umumnazariy tadqiq etish- siyosat nazariyasining predmetini tashkil etadi. Siyosat nazariyasi uzining ma’no mazmuniga ko'ra umum nazariy fandir. Boshqa siyosiy fanlar esa u yoki bu jihatlari va tomonlarini - ijtimoiy, iqtisodiy, geografik, ruhiy, tarixiy, xalqaro jihatlari va tomonlarini tadqiq etadi. Siyosat nazariyasi - tayyor, o'zgarmas, mutlaq haqiqatlar, qotib qolgan aqidalar, qoida va xulosalar yig'indisidan iborat emas. U o'z tabiatiga ko'ra rivojlanib boruvchi fandir. Bu fan o'zgarayotgan siyosiy voqelik bilan, zamonaviylashayotgan siyosiy tizimlar, institutlar bilan ish ko'radi, yangidan - yangi qoida va xulosalar bilan boyib boradi. Siyosat nazariyasi insoniyat taraqqiyotining turli davrlari va bosqichlarida o'ziga xos milliy shakllar va ko'rinishlarda namoyon bo'ladi. Bu fan mamlakat siyosiy hayotida ro'y berayotgan o'zgarishlarni chuqur va har tomonlama tahlil qilish asosida o'zi ham o'zgarib boradi. Har bir tarixiy davr, zamon o'zining siyosat nazariyasiga ega bo'ladi. Har doim siyosiy fan yangidan tug'iladi. U jahon siyosiy fikrining eng yaxshi yutuqlarini tanqidiy qayta ishlab, o'zida mujassamlashtiradi. Hozirgi zamon siyosiy hayoti ham siyosat nazariyasi oldiga g'oyat ulkan va mas’uliyatli vazifalarni qo'ymoqda . U davlat va jamiyat qurilishi bo'yicha yangi, o'ta murakkab savollarni ilgari surmoqda . Masalan, jamiyatimiz qayoqqa qarab bormoqda? Biz qanday davlat va jamiyatni barpo etayapmiz? Mamlakatimiz hayotining barcha sohalarida amalga oshirilayotgan islohotlarning sababi nima? Uning manbai, harakatlantiruvchi kuchlari nimalardan iborat? Rasmiy va norasmiy harakatlar nima? Ular jamiyatning rivojlanishida qanday rol o'ynaydi? Zamonamizning bu va boshqa o'ta dolzarb savollari siyosiy fanga oid savollardir. Siyosiy nazariya ana shu savollarga javob bermog'i lozim. Ular qanday fan kabi siyosat nazariyasi ham muayyan funksiyalarni, avvalo, nazariy-bilish funktsiyasini bajaradi. U siyosiy voqelik, davlatlarning rivojlanishi haqida fundamental bilimlarni, tasavvurlarni berishga chaqirilgandir.

Siyosiy fan mavjud siyosiy tuzilmalar faoliyatini, ularning yangidan tashkil etilish tamoyillarini nazariy aks ettiradi. U siyosiy tizimlarning, davlat institutlari va ijtimoiy - siyosiy tashkilotlarning o'rnini, funksiyalarini, ularning o'zaro munosabatlarini tushuntirib beradi. Bu bilan siyosiy fan davlat va jamiyat hayotini nazariy bilish qo'llanmasi bo'lib xizmat qiladi. Siyosat nazariyasi siyosiy hodisalar va jarayonlarni nafaqat izohlab tushuntiradi, balki ularni oqilona tanqidiy baholaydi. Bunda uning baholash ekspertlik funktsiyasi o'z ifodasini topadi. Mazkur fan siyosiy tizimni, institutlarni, xulq - atvor va voqealarni sinfiylik nuqtai nazaridan emas, balki umuminsoniy qadriyatlar, ijtimoiy ehtiyojlar asosida baholaydi. Xullas, siyosiy nazariya ijtimoiy-siyosiy voqelikni faqat izohlash, tushuntirish haqidagi fan bo'lmay, balki uni baholash haqidagi fandir. Siyosat nazariyasi bashorat qilish funksiyasini ham ado etadi: U jamiyatning sotsial va siyosiy sohalarda "obyektiv qonuniy-tendensiyalarini bilish, real ijtimoiy vaziyatni, uning "belgilovchi ziddiyatlarni va ijtimoiy kuchlar nisbatini tahlil etish "asosida voqealarning qaysi tomonga rivojlanish variantini oldindan bashorat qildi. Qanday yakunlanishidan qat’i nazar shuni ta’kidlash joizki, jamiyatning siyosiy hayoti muayyan qonunlar asosida sodir bo'ladi. Bu qonunlar siyosiy hodisalarning umumiy aloqadorligini, siyosiy hayot ishtirokchilarining o'zaro munosabatlarini ifodalaydi. Siyosiy fanning qonunlari ikki guruhga ajraladi. 1. Siyosiy hayotning tinch (statik) holatini ifoda etadigan qonunlar. Bu qonunlarga hokimiyatning legitimligi; umuminsoniy manfaatlarning ustuvorligi; siyosatning iqtisodiyot va madaniyat bilan birligi va mutanosibligi; siyosatning geografik shart-sharoitlarga bog'liqligi; ichki va tashqi siyosatning birligi va mutanosibligi; partiya va saylov tizimlarining o'zaro bog'liqligi va hokazolar kiradi. 2. Siyosiy hayotning bir holatidan ikkinchi holatiga o'tishi (dinamikasi) ni ifoda etadigan qonunlar. Bu qonunlarga: ijtimoiy hayotning demokratlashuvi; hokimiyatning taqsimlanishi; siyosiy ijtimoiylashuv; siyosiy zamonaviylashuv;

siyosiy hayotning burokratlashuvi; siyosiy begonalashuv, ommaviy partiyalarning oligarxiyalashuvi va boshqalar kiradi. Albatga, siyosiy hayot qonunlarining yuqoridagi guruhlarga ajratilishi shartlidir. Bu qonunlardan ayrimlarini birinchi va ikkinchi guruhga ham kiritish mumkin. Siyosiy hayotning qonunlari ham xuddi tabiat qonunlaridek obyektiv ravishda amal qiladi. Bu qonunlarni ilmiy bilish va ulardan amaliyotda samarali foydalanish muhim ahamiyat kasb etadi. Siyosiy fan jamiyat haqidagi fanlarning barcha kategoriyalaridan: sivilizatsiya, jamiyat, xalq, erkinlik, huquq, madaniyat, inqilob, evolutsiya, mentalitet kabilardan foydalanadi. Bu kategoriyalar siyosat va siyosiy munosabatlarga oid ekanligi bilan bog'liqdir. Siyosat nazariyasiga chegaradosh fanlarning kategoriyalari ham ushbu fan doirasida keng qo'llanadi. Jumladan, «huquqiy davlat», «xususiy mulk», «fuqarolik jamiyati», «ijtimoiy qatlamlar», «ijtimoiy guruhlar», «ijtimoiy fikr», «ixtilof» siyosiy fanda tez - tez qo'llanadigan tushunchalar sirasiga kiradi. Siyosat nazariyasining o'ziga xos kategoriyalari «siyosat», «siyosiy hokimiyat», «siyosiy hayot», «siyosiy tizim», «siyosiy tartibot», «siyosiy manfaat», «siyosiy faoliyat», «legitimlik», «siyosiy elita», «siyosiy yetakchilik», «siyosiy ong», «siyosiy mafkura», «siyosiy psixologiya», «siyosiy jarayon», «siyosiy ixtiloflar», “siyosiy zamonaviylashuv” kabilardir. Amerikalik sotsiolog T.Parsons u yoki bu jamoa tomonidan qandaydir maqsadlarga erishish uchun resurslarni tashkil etish va safarbar etish bo'yicha har qanday faoliyatni «siyosat» deb belgilaydi. Bu ma’nodagi siyosat bilan biz nafaqat hukumat ishlari xaqida fikr yuritganda, balki har qanday jamoa faoliyatida to'qnash kelamiz. Siyosiy sohani boshqa sohalardan ajratuvchi asos Parson sxemasiga ko'ra - hokimiyatdir. Xuddi iqtisodiy sohada pul va bozor qanday rol o'ynasa, siyosat sohasida hokimiyat ham xuddi shunday rol o'ynaydi. Hokimiyat muayyan jamoalar va ularning a’zolari uchun majburiy qarorlar qabul qilish va ularni amalga oshira olish qobiliyati tarzida qaraladi. Hokimiyat - siyosatning bosh kategoriyasidir.

Chunki, siyosatdagi barcha institutlar, faoliyat turlari, munosabatlar va ta’sirlar hokimiyat nuqtai nazaridan tahlil qilinadi. Siyosat nazariyasida asosiy kategoriyalardan yana biri - “siyosiy hayot”dir. Bu kategoriya siyosiy fanga Devid Leyn tomonidan kiritilgan va siyosatni uning institutsional va xulq-atvor jihatlarining birligi tarzida qarash imkonini beradi. Bu siyosiy hayotning quyidagi belgilari orqali namoyon bo'ladi: - siyosat ijtimoiy va siyosiy institutlar, tashkilotlar, tartibga solingan siyosiy munosabatlar o'zaro ta’siri tarzida ham, siyosiy munosabat subyektlari faoliyati tarzida ham namoyon bo’lishi mumkin; - siyosiy hayot ommaviy manfaatlar va boshqaruv amal qiladigan soha bo'lib maydonga chiqadi. Uning bosh vositalari hokimiyat, zo'rlik, avtoritet bo'lib, ular amalda doimo tashkilot (davlat, partiya, uyushma, harakatlar kabi) kuchiga tayanadilar. - siyosatning faol tabiati ijtimoiy hayotning ko'p tomonlariga ta’sir etish imkonini beradi: - iqtisod, madaniyat, fan, ma’naviyat singari; - siyosiy hayotga ijtimoiy guruhlar, sinflar, millatlar singari ko'p sonli odamlar ommasi jalb qilinadi. Ularning faolligi siyosiy hodisalarning yo'nalishi, qiyofasi, natijasini belgilab beradi. «Siyosiy faoliyat» kategoriyasi - uyushgan va hokimlik funksiyalarini amalga oshiruvchi shaxslar va guruhlarning o'zaro ta'sirini anglatadi. Siyosiy faoliyatning uch holati mavjud: 1) siyosiy begonalashuv-inson shaxsiy muammolarni hal qilish bilan ovora bo'ladi va ularning yechimini siyosiy hayot bilan bog'lamaydi, unga qarshi qo'yadi. Begonalashuv holatida siyosat real muammolar, inson manfaatlariga aloqasi yo'q soha; siyosiy hokimiyat bilan aloqaga kirishish, to'qnashish esa-maqsadga muvofiq emas, deb qaraladi. 2) siyosiy sustkashlik-shaxs yoki ijtimoiy guruh; boshqa shaxs yoki ijtimoiy guruhning siyosiy ta’siriga tushib qolgan holatini sustkashlik holatida subyekt o'zining manfaatlarini emas, balki unga begona siyosiy manfaatlarni amalga oshiradi, Siyosiy sustkashlikning ko'rinishlaridan biri-konformizmdnr;

3) siyosiy faollik-belgisi individ yoki guruhning hokimiyatga ta’sir etish yoki undan bevosita foydalanib, o'z muammolarini amalga oshirishga intilishidir. Biz bu yerda siyosat nazariyasi kategoriyalarning, ayrimlarini ko'rib chiqdik. Bir qator kategoriyalar bilan esa darslikning maxsus boblarida tanishish imkoniga ega bo'lamiz.

Adabiyotlar: 1. Boden J. Metod legkogo poznaniya istorii. - M.:Nauka, 2000, 412-bet 2. Vasilenko I.A. Geopolitika. - M. Logos, 2003, 204-bet. 3. Gadjiyev K.S. Vvedeniye v geopolitiku. Izd 2, dop. i pererab. M., 2001. 4. Gadjiyev K.S. Geopolitika. –M.:Mejdunarodniye otnosheniya,1997, 384-bet. 5. Geopolitika: teoriya i praktika // Sb.statey pod red. Pozdnyakova E.A. -M., 1993,236-bet. 6. Dergechev V. Geopolitika. O‘quv qo‘llanma. – M., 2000. 7. Dugin A. Osnovi geopolitiki. Birinchi qism. - M.:Arktogeya,1997,121-130- betlar.

Похожие

Inson va siyosat

Siyosat ijtimoiy hodisa

Ijtimoiy guruhlar siyosat subyektlari sifatida

Geosiyosat asoslari tushunchasi predmeti ob’ekti va manbalari

Siyosiy fanning usullari