Davlat bosh siyosiy institut - Политология - Рефераты

Davlat bosh siyosiy institut

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

83.5 KB

Davlat bosh siyosiy institut Reja: 1. Davlat — siyosiy tahlil obyekti sifatida 2. Davlatning tuzilishi 3. Davlatning tarixiy shakllari

Davlat — siyosiy tahlil obyekti sifatida Ijtimoiy fanlarda davlat va siyosiy hokimiyat tushunchalari bir butun qaraladi, negaki davlat hokimiyati oliy siyosiy hokimiyat tarzida namoyon bo'ladi. Hokimiyatga doir kundalik tasavvurlar uni "boshqaruv", "davlat hokimiyati" doirasi bilan cheklaydi. Bu leksikada ham o'z ifodasini topgan: Masalan, fransuz tilida hokimiyat (le pouvoir) — markaziy hokimiyatni ham anglatadi, inglizchada (the power) — (kuchli, qudratli) davlat ma'nosida ham qo'llanadi, nemischada (che ge walt) — qudrat, zo'rlik ma'nolarida ham keladi. Ruschada "vlast" — boshliqni, "vlasti" esa — davlatning hokimlik muassasalarini bildiradi. O'zbek tilida "hokimiyat" so'zining ma'nolaridan biri — davlat boshqarmasi va " uning organlari; hukumat, siyosiy hukmronlikni anglatsa, "hokimiyat" tushunchasi "o'z izmiga yurgizuvchi, o'z fikrini o'tkazuvchi", hukmron ma'nolarida keladi.2 Bu an'ana-barcha xalqlar "tarixiy taraqqiyotining muayyan davrlarida davlat - hokimiyatni o'z qo'lida to'liq mujassam etgan tashkilot bo'lganidan kelib chiqadi. Ammo siyosiy hokimiyatning davlatdan tashqari boshqa institutlarda ham mujassam bo'lishini kuzatish mumkin: siyosiy partiyalar, assotsiatsiyalar, OAVlari v.h. Shuning uchun ham hokimiyat — ijtimoiy hodisa sifatida — ko'p qirrali, ko'p o'lchovlidir. Bu — uning ta'riflarining xilma — xilligida namoyon bo'ladi. Ammo, siyosat nazariyasi nuqtai nazaridan, bu ta'rifning o'zi yetarli emas, Negaki, "davlat hokimiyati" tushunchasi mazmunida hokimiyatning yakka markazda to'planishi nazarda tutiladi va shu tariqa siyosatning amalda ko'p omilli ekanligini inkor etish, hisobga olmaslik mavjud. Bugungi kunda ham siyosiy hokimiyat eng ko'p darajada davlatda mujassamlashgan bo'lsa — da, jamiyatda siyosiy hokimiyatga kuchli ta'sir eta oladigan, yoki uni o'zida aks etuvchi boshqa institutlar ham mavjud (partiyalar, lobbi guruhlari, OAVlari, korporativ guruhlari, ijtimoiy harakatlar elitalar v.h.). Ushbu mavzu doirasida davlatning aynan siyosiy hokimiyatga doir jihatlariga e'tibor qaratamiz. Davlatni hokimiyat namoyon bo'lishi shakli tarzida qarash — siyosat nazariyasida yakka markazli va ko'p markazli davlat modellarini ajratish imkonini beradi.

Tabiiyki, ko'p markazli davlat hokimiyati modeli demokratik siyosiy tizimlarda amal qilib, uning asosiy vazifasi — turli ijtimoiy hokimiyat ko'lamiga ega siyosiy kuchlar muvozanatini ta'minlash. Siz bilasizki, demokratik tizimlarda hokimiyat "dispersiya"si— "yoyilishi" hodisasi mavjud bo'lib, bu — ko'p ta'sir markazlarining mavjudligi davlatning zaiflashuviga emas, kuchayishiga olib keladi. Shunday qilib, bu o'rinda gap hokimiyatning ko'pchilik qo'lida to'planishi to'g'risida ketadi. Ammo, kuchli markaziy hokimiyatsiz mamlakatda qonun ustuvorligini, tinchlikni ta'minlash, butun jamiyat samarali taraqqiyot yo'lini ishlab chiqish va amalga oshirish mumkun emas. Barcha rivojlangan demokratiyalar- kuchli markazlashgan davlatga modelida davlatning o'ta markazlashishiga to'sqinlik qiluvchi mexanizmlar ishlab chiqilgan va ular amalda qo'llanadi. Bu mexanizm bir necha sohada amal qiluvchi kafolatlar tizimidan iborat. Quyida ularga qisqacha to'xtalamiz. • Siyosiy sohada siyosiy tizimini erkinlashtirish, hokimiyat bo'linishi tamoyillarini amalga oshirish, fuqarolik jamiyatini shakllantirish va hokimiyatning mahalliy organlari vakolatlarini kengaytirish. Bu kafolatlarning “ishlay boshlashi”hokimiyatning barcha darajalaridagi o'zaro munosabatlar mohiyatini tubdan o'zgartiradi. • Iqtisodiy sohada-jamiyat mulkning turli shakillari mavjudligi, bozor munosabatlari qaror topish-iqtisodiy mustaqilligini oshirish va siyosiy hokimiyatning bu sohadagi ta'sir imkoniyatlarini ancha cheklaydi. • Huquqiy sohada – hokimiyat turli darajalarning vakolatlari qonun bilan belgilanishi va qonunning jamiyatda ustuvorligi ta'minlanishi. Ijtimoiy sohada turli ijtimoiy qatlamlarga o'z manfaatlarini ifodalash uchun barcha sharoitlarning mavjudligi, fuqarolik jamiyatining mavjudligi; Davlat hokimiyatining yakka markazli modeli (monarxiya, diniy, harbiy v.h. davlat) hokimiyatning bir markazda to'planishini aks ettiradi. Hatto eng ilg'or jamiyatlarda ham davlat hokimiyatining yakka markazda to'planishga intilishi tendentsiyasi kuzatiladi byurokratiya, texnokratiya, meritokratiya).

Hokimiyatning yakka markazli modeli an'anaviy davlatchilikka xos. Xususan, qadimgi Xitoyda legizm nomi bilan mashhur bo'lgan ta'limot—davlatda yagona qonunchilik amal qilishi lozimligi va shu qonun oldida jamiyatdagi barcha tabaqalar va guruhlarning tengligi tamoyilini o'rnatish orqali markaziy hokimiyat tomonidan boshqariladigan va burch hamda ijtimoiy maqsadlarga sidqidildan xizmat qilishga qaratilgan davlatni yaratishni maqsad qilib qo'ygan. Bunday davlatda barcha qonun oldida teng: "mukofotlashning yagona qoidalari" — faqat xizmat natijalariga ko'ra belgilanishini, "jazolashning yagona qoidalari" — lavozim va avvalgi xizmatlari jazodan holi qilmasligini anglatgan. Legistlar davlat hududlarini ma'muriy qismlarga bo'lib, ularning markaziy hokimiyatga itoat etishini talab etganlar. Mana shu kabi g'oyalar O'rta Osiyo davlatchiligi tarixida ham keng tarqalgan. Xususan, Amir Temur imperiyasining tashkiliy tuzilishi va mazmuni—adolat, qonun ustivorligiga asoslanganligini yaxshi bilamiz. Nizomulmulkning "Siyosatnoma" asaridagi quyidagi fikr ham har sohada qonun amal qilishiga ajdodlarimiz qanchalik katta ahamiyat berganliklarini tasdiqlaydi: "Qachonki podshohlik tartibi va siyosat qoidasi bir izga solinsa, adolat ishlari ham huddi shunday bo'ladi". Agar an'anaviy jamiyatlar uchun "davlat" va "jamiyat" asosan mos tushunchalar bo'lsa, zamonaviy jamiyatlar, albatta shartli ravishda, davlat va fuqarolik jamiyatiga bo'lib o'rganiladi. Lekin har ikkala holda ham davlatning tabiatini aniqlashda uning umumiyligi yoki universaligi xususiyati ta'kidlanadi. Davlat — umumiy qadriyat. Insonlar bugungi kunda davlat shaklidan boshqa tarzda o'zlarining hamkorlikdagi hayotlarini tashkil eta olmaydilar. Odamlar nazarida davlat- nafaqat ularni birlashtirish uchun, balki alohida xalq (millat, jamoa) ma'naviyligini saqlash uchun ham zarurdir. Davlat ega bo'lgak muhim belgi—suverenitetdir. Davlat suvereniteti to'g'risida so'z ketganda, jamiyatdagi barcha boshqa jamoa, gyph, tashkilotlar unga nisbatan quyi, tobe vaziyatni egallashi anglashiladi. Muayyan hududda davlat hokimiyatidan ustun hokimiyat yo'q.

U barcha hokimiyatlar ustidan suverendir, boshqa barcha hokimiyatlar undan o'z legitimligini oladilar. Shuning uchun davlat suvereniteti quyidagi asosiy tamoyillarga tayanadi: - hududining birligi va bo'linmasligi; - hudud chegaralarining dahlsizligi; - ichki ishlarga aralashmaslik. Suverenitet ichki va tashqi bo'lishi mumkin. Ichki suverenitet — milliy hududda yashovchi va ushbu davlatning fuqarosi bo'lgan (yoki fuqorosi bo'lmagan) barcha odamlar ustidan hukmronlik qilish huquqi va vakolati. Tashqi suverenitet — mamlakat hududining yaxlitligi va tashqi kuchlarning davlat ichki ishlariga aralashmasligini ta'minlashni anglatadi. Zamonaviy nazariyalarda davlat suvereniteti cheksizligi g'oyasi o'zgarib, u ijtimoiy tashkilotlar va uyushmalar tomonidan cheklanishi tamoyili kiritildi. Eng ko'p o'zgarishlarga bu tushuncha federativ tuzilishga ega davlatlarda uchraydi. Davlatning umumiyligi va universalligini ta'minlovchi yana bir muhim xususiyati — qonundir. Ma'lum ma'noda qonun suverenitet ifodasidir. Faqat davlatgina butun jamiyat uchun majburiy qonunlarni ishlab chiqish huquqiga ega. Hokimiyat qonunda va qonun orqali muhim o'zgarishlarga uchraydi: u o'zboshimchalik va zulmdan — hamma uchun majburiy qoidaga aylanadi. Qonun davlatdan ustun turadi, uning faoliyatini me'yorga soladi. Ammo har doim ham shunday bo'lgan emas. Qadimgi davrlarda qonun siyosiy hokimiyatni ifodalar edi (legistlarni eslang), keyinroq qonun hech kim o'zgartira olmaydigan an'anaga aylandi. Bir qator muhim g'oyalari bilan davlatchilik taraqqiyotiga ulkan hissa qo'shgan olim – Monteske: "inson jamiyat qabul qilgan qarorlarni bajarishi lozim" degan aqidani, "inson ham, jamiyat ham qonunlarni bajarishlari lozim" degan aqidaga o'zgartirdi. Shu tariqa birinchi bor, inson qo'liga uni jamiyat, davlat zo'ravonligidan himoya etuvchi qurol-qonun berildi.

Qonun-jamiyat hayotini tartibga soluvchi, barqarorlashturuvchi vositaga aylanadi. Davlatning yana bir belgisi – uning ommaviy hokimiyatga, ya'ni muayyan ma'muriy-boshqaruv apparati va huquqiy-tartibot organlariga tayanishdir. Davlat-kuch, zo'rlik ishlatishning legitim huquqiga ega yagona siyosiy tashkilot. Buning uchun u maxsus vositalar (qurol, qamoqxona kabi) va maxsus organlarga (armiya, politsiya, xavfsizlik xizmati, sud, prokuratura) ega. Davlat-fuqarolik institutiga tayanadi. Bu uning yana bir belgisi. U fuqorolik xatti-harakatlarini ularning ijtimoiy, diniy, malakaviy yoki boshqa sifatlaridan qat'iy nazar umumiy o'lchov bilan baholaydi. Davlat fuqaro bilan ish ko'radi, ular manfaatlari, huquqiy, erkinliklarini amalga oshirish uchun sharoit yaratadi. Davlat o'z tabiati va belgilaridan kelib chiqib jamiyat oldida turgan masalalarni hal qilish borasida muayyan yo'nalishlarda faoliyat ko'rsatadi. Uning bu faoliyati boshqa siyosiy institutlarining faoliyatidan ajralib turadi. Xususan, davlat ichki va tashqi funksiyalarini bajaradi. Davlatning ichki funksiyalariga quyidagilar kiradi. 1. Siyosiy funksiya siyosiy barqarorlikni ta'minlash, siyosiy rivojlanish istiqbollarini ishlab chiqishda ko'rinadi. Ko'plab empirik tadqiqotlar ko'rsatishicha, jamiyat singari murakkab tizimlarda siyosiy deyarli barcha jarayonlar va holatlar mohiyatini tashkil etadi, barcha odamlar manfatlariga ta'sir ko'rsatadi. Hozirgi dunyoning murakkab, ehtilofli muammolarni faqat texnologik yangiliklar yoki iqtisodiy vositalar yordamida hal qilish mumkin emas. Zamonaviy jamiyatlarning murakkab ichki tuzilishi va manfatlarning nihoyatda xilma-xilligi sharoitida aynan siyosat sohasida institutsionallashgan kelishuvlar mavjudligini taqazo etadi. Siyosat, birinchi navbatda, davlat siyosati, zamon talablariga muvofiq ravishda zarur yondoshuvlarni ishlab chiqadi, turli ijtimoiy-iqtisodiy strategiyalardan barcha ijtimoiy sinflar va guruhlarning manfatlarini eng ma'qul tarzda muvofiqlashtiruvchi va ularni umummilliy manfatlarga bo'ysundiruvchi strategiyani tanlaydi. Davlat

oliy birlashtiruvchi kuch sifatida jamiyatda mavjud siyosiy muloqotning timsoli bo'lib chiqadi va barqarorlik tartib, rivojlanish kafili vazifasini bajaradi; Davlat — jamiyat miqyosida manfaatlarni amalga oshirish, ularni muvofiqlashtirish, ihtiloflarning oldini olish yoki ularni bartaraf etish uchun mo'ljallangan maxsus tashkilotlar, muassasalar, devon va ular faoliyatini amalga oshirish va nazorat qilish mexanizmlariga ega. Aslida ijtimoiy munosabatlarni tartibga - soluvchi tashkilot tarzida vujudga kelgan davlatning- siyosiy funksiyalari ortib borayotganligi va u tobora siyosiy tashkilotga aylanib borayotganligini amerikalik sotsiolog T.Parsons XX asr 70 — yillarida qayd etib o'tgan. 2. Davlatning iqtisodiy funksiyasi iqtisodiy jarayonlarni soliq va kredit siyosati, iqtisodiy o'sish sharoitlarini yaratish yoki jazo choralarni qo'llash vositasida tartibga solishida namoyon bo'ladi. Davlatning iqtisodga aralashuvi me'yoriy va pozitiv tahlil qilinadi. Me'yoriy yondashuv mamlakatda amal qilayotgan siyosiy tartib bilan belgilanadi va hukumat fuqarolarning farovonligini oshirish uchun nima qilishi kerakligini belgilab beradi. Pozitiv yondashuv hukumatlarning amaliy xatti — harakatlarini tahlil qiladi. XX asrda ko'p mamlakatlarda davlatning iqtisodiy funksiyasi kengayishi kuzatildi. Sanoati rivojlangan mamlakatlarda davlatning ichki yalpi mahsulotdagi umumiy ulushi o'rta hisobda 1913-yildagi 12% dan 1995 yilda 459ga o'sdi. Ammo XXI asr boshida ko'p davlatlar siyosatida yana "ortga qaytish" ro'y berganligi, davlatlar o'zlarining iqtisodga aralashuvlarini cheklashga harakat qilayottanligi sezilyapti 3. Ijtimoiy funksiya: odamlarning mehnat qilish, turar joy, sog'liqni saqlash kabi ehtiyojlarining davlat tomonidan qondirilishi; qariyalar, nogironlar, ishsizlar, yoshlarga ijtimoiy kafolatlar tizimining mavjudligi; hayot, mulk va sog'liqni sug'urta qilish bilan bog'liq vazifalar. Sizga ma'lumki, liberal g'arb davlatlari bu vazifani keng ko'lamda faqat XX asrning o'rtalariga kelib bajara boshladi. Ammo ijtimoiy himoya tamoyili davlat haqidagi eng - qadimgi konsepsiyalarda (masalan, pater nalistik konsepsiyalarda) mavjud bo'lib kelgan.U asrlar davomida davlatning "asosiy vazifalaridan biri bo'lgan. Shu bilan birga, g'arb mamlakatlarida an'anaviy

ijtimoiy institutlar (oila, mahalla) mazmun — mohiyatidagi o'zgarishlar g'arb- davlatchiligi bilan sharq davlatchiligida mavjud muammolarning bir— biriga o'xshamasligini keltirib chiqaradi. 4. Huquqiy funksiya: huquq—tartibotni ta'minlash, huquqiy me'yorlarni joriy etish, jamiyatni ichki va tashqi xavfdan himoya qilish (ekstremizm, terrorizm). Ushbu funktsiya har qanday davlatning, ayniqsa,sharq davlatining eng muhim jihatini tashkil etadi. Azaldan davlatga — adolat tayanchi, - kafili sifatida aqraladi. Hukumatga iqtisodiy va boshqa xatolarini surunkasiga kechirib kelgan fuqarolar, davlatga huquq, tartib, adolat, fuqarolarni shaxsiy va mulkiy xavfsizligiga jiddiy xavf tug'dirgan vaziyatlarni kechirmaydi. 5. Madaniy-tarbiyaviy funksiya aholining ma'naviy, ma'rifiy, madaniy o'sishini ta'minlash, ijod imkoniyatlarini yaratishda namoyon bo'ladi. 6. Ekologik funksiya — davlat o'z zimmasiga tabiatni asrash, o'z fuqarolari uchun munosib, sog'lom yashash muhitini ta'minlash majburiyatini oladi. Faqat davlatgina vujudga kelgan ekologik muammolarni nazorat qilish, bartaraf etish vazifasini bajara oladi. Bugungi kunda jahonda vujudga kelgan ekologik muvozanatni saqlab qolish butun dunyo hamjamiyatining vazifasi ekanligini yaxshi bilamiz. Davlatning tashqi funksiyasi — mamlakatni tashqi xavfdan himoya qilish, boshqa davlatlar bilan o'zaro foydali ko'p tomonlama munosabatlarni o'rnatish va rivojlantirishdan iborat. Davlatning tuzilishi Davlat qonun chiqaruvchi, ijro etuvchi, sud, armiya va huquqni muhofaza qiluvchi organlardan tashkil topgan. Davlatlarni turkumlashning yana bir nechta usuli mavjud: Oliy hokimiyatni tashkil etish usuli bo'yicha davlatlar monarxiya va respublikaga bo'linadi.

O'z navbatida, monarxiyalar bo'linishi quyidagicha: a) absolut monarxiya- siyosiy hokimiyat to'laligicha bir shaxs — monarx qo'lida to'plangan bo'ladi (Saudiya Arabistoni, Katar, Omon); b) konstitutsion monarxiya: monarx hokimiyati Konstitutsiya bilan cheklangan, qonun chiqarish vazifasi parlamentga; ijro etish vazifasi —hukumatga berilgan; (G'arbiy Yevropa monarxiyalari). Respublikalarning ham parlamentar, prezidentlik va aralash shakllari mavjud. Parlamentar respublikalarda saylovlarda g'olib chiqqan partiya vakillaridan hukumat tuziladi va u parlament oldida mas'ul hisoblanadi. Bunday Respublikalar hozirgi vaqtda Italiya, Germaniya, Hindiston, Avstriya, Shvetsariya, Turkiya v.b. bir qator mamlakatlarda mavjud. Parlament respublikasida parlament — davlatda markaziy o'rinni egallaydi. Tabaqaviy vakillik organi sifatida u Angliyada XIII asrda paydo bo'lgan bo'lsa-da, davlat hokimiyatining mustaqil, qonunchilik va vakillik tashkiloti tarzda, zamonaviy mohiyatida XVII — XIX asrlarda shakllanib bo'ldi, hozirgi kunda parlament demokratik siyosiy tizimlarning ajralmas tarkibiy va funksional elementidir. Parlamentlar bir yoki ikki palatali bo'ladi. Ikki palatali parlamentning quyi palatasi va bir palatali parlament to'g'ridan—to'g'ri saylovlar natijasida shakllanadi. Yuqori palatalar esa turlicha tashkil topishi mumkin: AQSHda, Italiyada to'g'ridan —to'g'ri saylovlar natijasida; GFR, Hindiston, Rossiyada — bavosita saylovlar yo'li bilan; Buyuk Britaniya, Kanadada yuqori palataning a'zolari vorislik yoki tayinlash natijasida o'z o'rinlarini egallaydilar. (U hozirgi kunda Buyuk Britaniyada ana shu qoidani qayta ko'rib chiqish masalasi hal bo'layapti). Parlament a'zolarining mustaqilligi masalasi alohida ahamiyatga ega. Parlament a'zolari xalq tomonidan to'g'ridan—to'g'ri saylanishining o'zi ularning mustaqilligini ta'minlaydi. Prezidentlik respublikalarida, odatda, prezident ayni vaqtda xukumat boshlig'i vazifasini ham bajaradi.

Qonun chiqaruvchi organ parlament — alohida saylovlar natijasida, prezident - alohida saylovlar natijasida shakllanib, bir—birlaridan mustaqildirlar. Tarixan boshqaruvning bu shakli AQSH Konstitutsiyasi asosida 1787-yilda kiritilgan. Prezidentlik instituti . Respublikamizda prezidentlik institutining kiritilishi va unda prezidentlik respublikasi boshqaruvining qaror topishi prezidentlik institutiga, turli siyosiy tizimlarda uning amal qilish xususiyatlariga e'tiborni kuchaytirdi. Shuni ta'kidlash lozimki, prezident (lot. — "oldida o'tiruvchi" ) lavozimi tarixda birinchi bor AQSHda — davlat va hukumat boshlig'i lavozimlarini bir shaxsda birlashtirish natijasida vujudga keldi. U xuddi shu yerda davlat boshlig'ini umumiy saylovlar orqali saylash an'anasi kiritildi. Hozirgi kunda prezident — ko'pgina siyosiy tizimlarning ajralmas qismi. Ammo, har bir davlat o'z prezidentining siyosiy hayotdagi o'rnini o'zi belgilaydi. Prezidentning siyosiy tizimdagi o'rni, odatda, Konstitutsiyada belgilab beriladi. Konstitutsiya Prezidentning maqomini belgilash bilan birga, odatda, unga xos ma'naviy — siyosiy va fuqarolik majburiyatlarini qayd etib o'tadi. Odatda, davlat rahbari Konstitutsiya va qonunlarga so'zsiz rioya etishi talab etiladi. Ayrim davlatlarning Konstitutsiyalari prezidentga jamiyatdagi turli kuchlarni birlashtiruvchi hakam vazifasini topshiradi. Ko'pgina mamlakatlar o'z konstitutsion me'yorlarida prezident ayrim guruhlarning emas, butun jamiyat manfaatlaridan kelib chiqib faoliyat ko'rsatish lozimligidan kelib chiqadi. Prezidentlikka saylashning ikki yo'li mavjud: to'g'ridan-to'g'ri va bavosita saylovlar. O'z navbatida, to'g'ridan-to'g'ri prezidentlik saylovlari umumiy saylovlar yoki referendumlar ko'rinishida kechishi mumkin.

Bavosita prezidentlik saylovlari uch ko'rinishga ega: 1) prezidentni parlament saylaydi; 2) parlament va shtat, viloyat, turli siyosiy kuchlar vakillari saylaydi; 3) saylovchilar kollegiyasi saylaydi. Odatda, prezidentlikka nomzodlarning ko'pchiligi yoki partiya yetakchilari, yoki partiyalar ilgari surgan nomzodlardir. Chunki, aynan partiyalar saylovchilar bilan ishlash texnologiyalarini juda yaxshi o'zlashtirganliklari sababli g'alaba qozonishning ham eng ko'p imkoniyatlariga egalar. Lekin, demokratik davlatlarda mustaqil nomzodlar ham saylovda faol ishtirok etishlari mumkin. Ko'p mamlakatlarning Konstitutsiyalarida prezidentlik muddati alohida ko'rib chiqiladi. Odatda, bu muddat 4 yoki 5 yilni tashkil etadi. Prezidentni 1 yilga saylash (Shvetsariya) yoki umrbod saylash (ayrim Afrika, Osiyo mamlakatlari) tajribasi ham uchraydi. Prezidentlikka nomzod uchun konstitutsion va me'yoriy qoidalar mavjud. Deyarli barcha mamlakatlarning Konstitutsiyalariga prezidentlikka nomzod o'z mamlakatining fuqarosi bo'lishi lozimligini talab etuvchi, turg'unlik senzi tushunchasi kiritilgan. Masalan, AQSH prezidenti mamlakatda 14 yildan kam bo'lmagan muddat yashagan bo'lishi kerak. Meksikada bu muddat 1 yil, deb belgilangan. Bizda — nomzod mamlakat hududida kamida 10 yil yashagan bo'lishi talab etiladi. Ko'pchilik mamlakatlarda prezidentlikka nomzodlar harbiy xizmatga aloqador bo'lmasligi talab etiladi. Nomzodlarning yoshiga qo'yiladigan talablar minimal yosh chegarasini belgilash bilan cheklanadi. Odatda bu 35 yosh. Maksimal yosh belgilanmaydi. Prezidentlik saylovlarida g'olib chiqqan nomzodning o'z lavozimiga o'tishining ikki yo'li mavjud. Prezident umummilliy saylovlar orqali saylanganida 1 oydan (O'zbekiston) 3 oygacha (AQSH) o'tgan muddatda avvalgi rahbariyat ishining yakunlanishi va yangi prezidentning lavozimni qabul qilishi bilan bog'liq o'tish davri mavjud.

Bu davrda yangi saylangan prezident davlat va hukumat boshlg'i vakolatlariga ega bo'lmagan holda yangi hukumatni tuzishga oid tashkiliy masalalarni hal qiladi. Prezidentlik respublikalarida partiyalar va prezident o'rtasidagi munosabat o'ziga xos xususiyatlarga ega. Prezidentlikning turli modellarida u turlicha namoyon bo'ladi. Osiyo — Afrika modellarida prezident ayni vaqtda hukmron partiya rahbari hamdir. Amerika modelida prezident o'z partiyasida ancha mustaqil O'zbekistonda prezident partiyalar, ittifoqlar, harakatlardan yuqori turadi va butun jamiyat manfaatini ifodalaydi. Prezidentning davlat apparatini boshqarishdagi o'rni, roli va vakolatlari davlat hokimiyati tizimi bilan belgilanadi. Aralash turdagi respublikalarda kuchli prezident hokimiyati parlamentning hukumatni kuchli nazorat qila olishi bilan to'ldiriladi. Ya'ni hukumat ham prezidentga, ham parlamentga bo'ysunadi. Bunday respublikalar Avstriya, Irlandiya, Portugaliya, Polsha, Finlyandiya, Fransiya, Bolgariyada amal qiladi. Aralash turdagi respublikalar barqaror belgilarga ega emas va saylov natijalariga ko'ra u prezidentlik yoki parlament respublikasi shakliga oson o'ta oladi. Ma'muriy — hududiy tashkil topishiga ko'ra davlatlarning bo'linishi. Siyosat nazariyasida ma'muriy-hududiy bo'linish haqida gap ketganda, davlat hokimiyatining munosabat prinsiplari va mexanizmlari nazarda tutiladi. Amalda bu prinsiplar unitarizm, federalizm, konfederatsiyalarda o'z aksini topadi. Aksariyat davlatlar unitar tashkilot sifatida vujudga kelgan. Ularda umummilliy va mahalliy boshqaruv darajalari mavjud. Unitar davlat demokratik yoki avtoritar, monarxiya yoki respublika bo'lishidan qat'i nazar, hokimiyat va sudning yagona tizimi, yagona huquqiy va konstitutsion me'yorlar bilan belgilanadi. Barcha boshqaruv tashkilotlari, pastdan yuqorigacha markaziy hokimiyatga bo'ysunadi va ma'muriy bulimlar hisoblanadi. Bir qator unitar davlatlarda ba'zi hududlar ma'muriy mustaqillikka egalar (XXR, Buyuk Britaniya, Italiya).

Unitar davlatlar rivojlanishida keyingi yillarda ko'zga tashlanayotgan muhim belgilar, birinchidan, mahalliy hokimiyatlar imtiyozlarining ko'payishi bo'lsa, (Italiya, Fransiya, Buyuk Britaniya); ikkinchidan, ba'zi ko'p millatli, lekin unitar davlatlarning federatsiyaga o'sib o'tishidir. Masalan, unitar Ispaniya 1978-yilgi Konstitutsiyasi qabul qilinganidan so'ng federatsiyaga qarab rivojlanayapti: Basklar mamlakati, Kataloniya, Galitsiya, Andalussiyalar avtonomiyaga ega bo'lishdi. Belgiya 30 yil (1962 — 1993) ichida federatsiyaga aylandi. Federatsiya — bir nechta yoki ko'p davlatlardan tarkib topgan davlatlar ittifoqidir. Federatsiya ijtimoiy hayotning iqtisodiy va siyosiy birligini ta'minlagani holda, boshqa sohalarda nisbatan mustaqillikni anglatadi. Federativ tuzilish eng ko'p munozaralarga sabab bo'lgan va hali tugal ishlab chiqilmagan nazariya. Undagi markaziy va eng murakkab masala — suverenitet masalasidir. U hozirgi vaqtda Meksika, Nigeriya, AQSH, Germaniya, Rossiyalar federatsiyalar hisoblanadi. Konfederatsiya — mustaqil, davlatlar ittifoqi bo'lib, har biri deyarli to'la ko'lamda o'zining asosiy, belgilovchi huquqlarini va hokimiyatni saqlab qoladi. Shuning uchun, markaziy hokimiyat konfederatsiya a'zolaridan u yoki bu masalani hal qilish uchun izn so'raydi va ular markaziy hokimiyatga qanday ko'lamda vakolatlar berishni hal qiladi. AQSH mustaqil deb e'lon qilinganidan (1776) to konstitutsiya qabul qilingunga qadar (1787), aniqrog'i u amal qila boshlaguncha (1789) konfederatsiya edi. 1815—1867-yillardagi Germaniya ittifoqi — konfederatsiya edi. Shvetsariya konfederatsiyasi 1291 yilda Shved, Uri, Untervald qonunlarining ittifoqi sifatida vujudga keldi va XIX asr o'rtalarigacha shunday bo'lgan, hozir ko'proq federatsiya belgilariga ega. Ma'muriy apparat (devon)-davlat institutlarini vertikal va gorizontal bo'yicha bir butun qilib birlashtiruvchi asosdir. Davlat ma'muriy apparati hukumat bilan birgalikda turli vazirliklar, idoralar, maxsus qo'mita va komissiyalarning ulkan va qudratli tizimidir. Davlat ma'muriy apparati — shaxssiz hokimiyatning mutlaqo yangi turi—zamonaviy burokratik davlatni keltiri6 chiqardi.

Burokratiya —zamonaviy siyosiy tizimlarning ajralmas qismiga aylandi, qiyida uning M.Veberga ko'ra belgilari keltiriladi: 1) o'zaro itoat va mas'uliyat iyerarxiyasi; 2) shaxssizlik, ya'ni faoliyatning aniq belgilangan me'yorlar va qoidalarga asosan olib borilishi; 3) doimiylik — xizmatda ko'tarilish va imtiyozlarga ega bo'lish kafolati asosida faoliyatning uzluksizligi; 4) malakaviy yuqori bilim va tajribaga ega bo'lish. Oliy hokimiyatdan farqli o'laroq devon saylovlar va o'zgarishlar natijalariga bog'liq emas. Amaldorlar o'z ishlarini hukumat inqirozlari, parlament tarqatib yuborilishi, muddatidan avvalgi saylov v.h. holatlarda ham davom ettiraveradi. Burokratiya bilan bog'liq, ijobiy tomonlar (samaradorlik, professionalizm, intizom, tezkorlik) va salbiy tomonlar (davlat ma'muriy apparatining doimo o'sishga intilishi (Pareto qoidasiga ko'ra, 20% xodimlar 80% foydali ishni bajaradi); amalda qarorlar ishlab chiqish vakolatiga ega noiblar emas, ularning yordamchilari qo'liga o'tib ketgani; uyushgan qatlam sifatida burokratiya davlat qarorlari bajarilishiga xalaqit bera olishi, ularni buzib talqin eta olishi, o'z manfaatiga moslashtira ola bilishi) ma'lum va turli davlatlar faoliyatida ular doimo hisobga olib kelinadi. Davlatning tarixiy shakllari Davlat —sivilizatsiya tengdoshi . Uning rivojlanishi jamiyat rivojlanishi bilan barobar kechgan. Hozirgi kunda biz an'anaviy, (tabaqaviy, partikular), konstitutsiyaviy, huquqiy, burokratik, korporativ, milliy kabi davlat shakllarini ajratamiz. Mavzu doirasida tabaqaviy, burokratik davlatlar haqida qisman ma'lumotlar berildi. Hozir diqqatni konstitutsiyaviy — huquqiy davlat tushunchasiga qaratmoqchimiz. Fransuz politologi Janlui Shabo o'zining "Siyosatga kirish" (1991) darsligida Konstitutsiyaning amaliy va rasmiy ta'riflarini keltiradi. Unga ko'ra, amalda Konstitutsiya "siyosiy hokimiyat amalga oshirilishi va topshirilishini belgilovchi me'yorlar birligi". Demak, konstitutsiyada hokimiyatga kirish va uni amalga oshirish usullari sanab berilishi kerak, xolos. Rasmiy ta'rifga ko'ra konstitutsiya — qonunchilik holatlari birligi bo'lib, ularni qabul qilish tadbirlari ularni oddiy qonunlardan ustun qo'yadi.

Bu ta'rifda konstitutsiyaga o'zgartirishlar kiritish yoki uni qayta qabul qilish shartlarining murakkabligiga va odatdagi qonunlar albatta Konstitutsiyaga mos kelishi-kerakligiga diqqat qaratilayapti. Konstitutsiyalar oddiy yoki fakti huquqiy davlatdir. Huquqiy davlatda barcha huquqiy hujjatlar asosiy qonun Konstitutsiyaga muvofiq kelishi nazarda tutiladi."Huquqiy davlat" atamasini nemis huquqshunosi Robert fon Mol (1799 — 1875) kiritgan. Huquqiy davlat formulasi Konstitutsion tarzda birinchi bor GFRning 1949-yil Konstitutsiyasida bayon etilgan. Hozirgi vaqtda uni ideal, shior, konstitutsion tamoyil sifatida qarash ma'qul, deb hisoblanadi. Negaki, bu tamoyilga yaqin kelgan, shuningdek, uni endigina kiritgan davlatlar mavjud, ammo uni to'liq amalga oshirgan davlatlar yo'q. XX asrning ikkinchi yarmida ijtimoiy davlat g'oyasi keng tarqaldi. Ijtimoiy davlat-fuqarolari uchun munosib turmush sharoitini yaratuvchi davlat hokimiyati shakli. Ijtimoiy davlat fuqarolarining barchasini qo'llab- quvvatlaydi, jamiyatda totuvlikni ta'minlaydi. Uning vazifasi kam ta'minlangan, qariya, nogiron, ishsizlar to'g'risida g'amxo'rlikdangina iborat emas, balki barcha fuqarolarning erkin va farovon turmushlarini ta'minlashdir. Ijtimoiy davlat g'oyasi Ikkinchi jahon urushidan so'ng amaliyotga tatbiq etila boshlandi. Ijtimoiy davlat konstitutsion tamoyil sifatida 1947-yil Yaponiya Konstitutsiyasining 25 – moddasida va yana Germaniyaning 1949-yil Konstitutsiyasi 20 — moddasida bayon etildi. Keyingi yillarda bu tamoyil Italiya, Fransiya, Shvetsiya, Portugaliya, Ispaniya Konstitutsiyalarida aks etdi. Tarix tajribasi shuni ko'rsatib turibdiki, hokimiyat ham, huquq ham qonunlar jamiyat tomonidan e'tirof etilmasa, qabul qilinmasa, ularning bajarilishini kafolatlamaydi. Fuqarolar yetarli darajada yuqori madaniy, iqtisodiy va ma'rifiy rivojlanish darajasida fuqarolik jamiyatiga uyushadilar va jamiyat hamda davlatning qonunlarga amal qilishini ta'minlay oladilar, jamiyat va davlat tomonidan adolatsizlik va huquqbuzarliklarning oldini ola biladilar. Shunday qilib, huquqiy davlatning birinchi va asosiy sharti fuqarolik jamiyatining mavjudligidir.

Haqiqiy huquqiy munosabatlarni suverenitet va unga umumiy itoat bilan birga huquqning demokratik xalqchil mazmuni ham ajratib turadi. Jamiyatda odamlar mulk egasi bo'lganliklari uchun uni ko'paytirish va himoya qilishga o'zlarini mas'ul, deb biladilar. Bu mas'uliyat hayot, turmush darajasini belgilovchi barcha narsani, jumladan, siyosiy huquq va kafolatlarni ham o'z ichiga oladi. Davlat bu vaziyatda umumiy xavfsizlik va barqarorlik uchun javobgar bo'lib qoladi. Fuqarolik jamiyati odamlar o'rtasida mavjud iqtisodiy, madaniy, huquqiy, siyosiy nodavlat munosabatlari tizimi, ko'ngilli nodavlat tashkilotlari birligidir. Bu ommaviy harakatlar, partiyalar, manfaat guruhlari, sohasi. Fuqarolik jamiyati davlat hokimiyatining o'z—o'zini boshqarish organlariga bir qism vakolatlarini olib berish orqali uni cheklaydi. Fuqarolik jamiyati tarkibiga nodavlat ijtimoiy iqtisodiy munosabatlar va institutlar (mulk, mehnat, tadbirkorlik); davlatdan mustaqil ishlab chiqaruvchilar va tadbirkorlar (xususiy firmalar), xususiy mulkdorlar; ijtimoiy tashkilotlar va uyushmalar; siyosiy partiyalar va harakatlar; tarbiya va nodavlat ta'limi sohasi; ommaviy axborot vositalarining nodavlat tizimi oila; din kiradi. Fuqarolik jamiyati demokratiya qaror topishining sharti. U demokratik jamiyatlarda tugal yaxlit tizim holida to'laqonli faoliyat ko'rsatadi. Boshqa turdagi jamiyatlarda (avtoritarizm) uning elementlari mavjud bo'lishi va u davlat hokimiyatiga ta'sir ko'rsata olishi mumkin. Davlatning tarixiy shakllaridan yana biri milliy davlatdir. XXR, Yaponiya, Albaniya, Germaniya, Fransiya, Portugaliya, Gretsiya, Shvetsiya — milliy davlatlardir, chunki ularda etnos va demos (aholi) deyarli mos tushadi. Zamonaviy davlatlar shakllana boshlagan davr XV acp bilan belgilanadi. Ma'lumotlarga ko'ra, Yevropa xaritasida 1500-yilda mavjud bo'lgan bir necha yuz siyosiy ittifoqlar soni shu jarayon tufayli 1900-yilga kelib 25 taga qisqargan. Zamonaviy davlatlarning tashkil topishi urug'-qabila, qon-qarindoshlik munosabatlarining o'rnini hududiy birlashuv tamoyili olganda boshlangan. Millatlarning shakllanishi bilan davlat qurilishida bu masala tobora jiddiy tus olayapti. Hozirgi davlatlarning aksariyati ko'p millatli.

Bir qiyosga ko'ra, zamonaviy millatlarning yer yuzida joylashishi shaxmat taxtasidagi kataklar sifatida emas, tugun holida bo'yalgan va keyin yoyib yuborilgan mato tarzida idrok etilishi haqiqatga to'g'ri. Bunday vaziyatda millat va davlat munosabatlari masalasi eng nozik, eng og'ir masalaga aylanishi, shubhasiz. Shu o'rinda "millat" va "davlat” tushunchalari o'rtasidagi farqlarni aniqlab olsak. Millat, davlatdan farqlicha, ma'muriyatga ega emas. Milliy manfaatlarni ifodalovchi shaxslar, xarakatlar, tashkilotlar mavjud, ammo ular davlat ma'muriyatidan o'zgacha maqomga egalar, Millatga tegishlilikni belgilovchi aniq qoidalar, shuningdek, millatni tashkil qiluvchi odamlardan bajarishni talab qilish mumkin bo'lgan huquq va burchlar mavjud emas. Millatlar va ularning nomidan chiquvchi millatchi yetakchilar davlat singari soliqlar yig'ish, qonuniy tarzda kuch ishlatish kabi vositalarga ega emaslar. Faqat davlatgina millat (yoki millatlar) rivoji uchun zarur bo'lgan barcha omillarni yaratib berishi mumkin. Shunday qilib, millat davlat ega bo'lgan har qanday tashkiliy xususiyatlardan mahrum: unga mustaqillik xos emas, uning amaldorlari, nizomi, qonunlari yo'q. Millat faqat uni tashkil etuvchi odamlarning ruhiy birdamligi singari ichki birdamlikka asoslanishi mumkin. Shu bilan birga, millatning — "davlatga uyushgan" sifatida ta'riflanishi millat bilan davlat o'rtasidagi uzviy aloqadorlikni aks ettiradi. Millatning rivojlanishi mustaqillik, milliy davlatchilik masalalarini ko'ndalang qilib qo'yadi. Shu o'rinda milliy davlatchilik tushunchasiga yaqinlashdik. Milliy davlatda yetakchi millat manfaatlariga urg'u beriladi, uning tili — davlat tili, deb e'lon qilinadi, ramzlari, madaniyati davlat miqyosida amal qiladi. Mutaxassislarning fikriga ko'ra, ko'p millatli davlatlarda davlat barcha fuqarolar huquqlarining tengligi va shaxsiy huquqlarning kafolatlanishini ta'minlashi kerak.

Bundan tashqari, davlat turli millat jamoalariga tegishli institutlarni (milliy markaz, ommaviy axborot vositalari, maktablarning shu millat tilida faoliyat ko'rsatishi) ruxsat etishi, ularga moliyaviy yordam ko'rsatishi lozim v.h. Shunda milliy davlat qurilishi jarayoni demokratlashuv jarayonlari bilan ziddiyatga kirishmay, uyg'un borishi mumkin.

Adabiyotlar: 1. Boden J. Metod legkogo poznaniya istorii. - M.:Nauka, 2000, 412-bet 2. Vasilenko I.A. Geopolitika. - M. Logos, 2003, 204-bet. 3. Gadjiyev K.S. Vvedeniye v geopolitiku. Izd 2, dop. i pererab. M., 2001. 4. Gadjiyev K.S. Geopolitika. –M.:Mejdunarodniye otnosheniya,1997, 384-bet. 5. Geopolitika: teoriya i praktika // Sb.statey pod red. Pozdnyakova E.A. -M., 1993,236-bet. 6. Dergechev V. Geopolitika. O‘quv qo‘llanma. – M., 2000. 7. Dugin A. Osnovi geopolitiki. Birinchi qism. - M.:Arktogeya,1997,121-130- betlar. 8. Jalilov A. Geosiyosatda Mondializm nazariyasi. // Tafakkur, 2006, 1-son. 112- 113-betlar. 9. Osnovi Yevraziystva. -M, 2002.

Похожие

Siyosiy mаdаniyat, siyosiy mаfkurаlаr

Siyosiy elita va siyosiy yetakchilik

Siyosiy mаdаniyat

Siyosiy jarayon

Siyosiy zamonaviylashuv