Siyosiy jarayon - Политология - Рефераты

Siyosiy jarayon

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

77.5 KB

Siyosiy jarayon Reja: 1. Siyosiy jarayon tushunchasi va tarkibi 2. Siyosiy jarayonning asosiy bosqichlari 3. Siyosiy ishtirok

Siyosiy jarayon tushunchasi va tarkibi Siyosat turli shakllarda namoyon bo'ladi. Uning xilma-xil jihatlari va tarkibiy qismlari mavjud. Siyosiy nazariyada siyosatning shakli, mazmuni va munosabatlarini (jarayon) ajratish qabul qilingan. Siyosatning shaklini uning tashkiliy tuzilishi, institutlar, me'yorlar hosil qiladi va ular yordamida siyosatning barqarorligi va muvozanati ta'minlanadi. Siyosatning mazmunini uning maqsadlari, qadriyatlari, muammolari, siyosiy qarorlarni qabul qilish vositalari va mexanizmlari tashkil etadi. Siyosiy jarayonlarda siyosat turli ijtimoiy guruhlar, tashkilotlar, individlar munosabati sifatida namoyon bo'ladi va siyosiy faoliyatning murakkab, kup sub'ektli va ixtilofli tabiati ochib beriladi. Siyosiy jarayonlar ta«lilida biz hokimiyatga intiluvchi yoki siyosiy karorlarga ta'sir utkazishni istayottan sub'ektlar, elitalar, manfaat guruhlari, partiyalar, ommaviy axborot vositalari, shuningdek, ixtilofli manfaatlar, mafkuralar, maqqsadlar, qadriyatlar ularni kelishtirish usullarini urganamiz. Jamiyatning siyosiy tizimi —tarkibiy qismlari uzaro doimiy aloqadorlikda bulgan yagona, yaxlit birlik. Kuning uchun ham tizimli taxlilda siyosiy tizim yoki uning elementlari doimo harakatda, aloqadorlikda, uzviylikda olib qaraladi. Ya'ni jamiyat siyosiy tizimi jarayon sifatida o'rganiladi. "Jarayon" tushunchasi biror yo'nalishga ega harakat, holatlarning izchil almashinishi, biror natijaga erishishga qaratilgan faoliyatlar birligini anglatadi. O'z navbatida "siyosiy jarayon" tushunchasini siyosiy holatlar va xodisalarning ichki bog'liqlikka ega zanjiri, siyosat sub'ektlarining hokimiyatga qaratilgan xarakatlari birligi, deb ta'riflash maqsadga muvofiq deb xisoblaymiz. Bu holda siyosiy jarayonning uch xususiyatiga e'tibor qaratilyapti: Birinchidan, siyosiy jarayonni tashkil etuvchi xodisalar, vaziyatlar, sabablar — oqibatlarining o'zaro bog'likligi, biri — ikkinchisini taqazo etishi; Ikkinchidan, siyosiy jarayon siyosatda ishtirok etuvchi barcha sub'ektlar faoliyati natijasi ekanligi;

Uchinchidan, siyosiy jarayon siyosiy hokimiyat tizimiga karatilgan faoliyatdan iborat ekanligi. Shunday qilib, siyosiy jarayoi — siyosiy tizim faoliyatining shakli. Ayni vaqtda, nazariy planda, "siyosiy jarayon" kategoriyasi siyosiy tizimlarni ularning o'sishi, o'zgarishida o'rganuvchi asbtrakt — nazariy modeldir. "Jarayon" tushunchasining mohiyatini har qanday xarakat emas, ichki o'zaro bog'liqlikka ega, o'zaro bir — biriga ta'sir etuvchi, bu ta'sir natijasida bir — birini o'zgartiruvchi va birgalikda yaxlit tizimni tashkil etuvchi integrativ xarakat tashkil etadi. Siyosiy jarayon jamiyatning iqtisodiy, ijtimoiy va madaniy sohalaridagi o'zgarishlarni o'zida aks ettiradi va, o'z navbatida, bu sohalarga muhim ta'sir ko'rsatadi. • siyosiy jarayon tarkibi. • siyosiy munosabatlar. • siyosiy jarayon sub'ektlari. • siyosiy xulq — atvor va siyosiy ishtirok. Siyosiy munosabatlar — sub'ektlarning hokimiyat doirasidagi siyosiy manfaatlarini boshqarish va muvofiqlashtirish borasidagi aloqalar. Siyosiy munosabatlarning amalga oshishi natijasida siyosiy jarayon yangilanishi, siyosiy g'oyalar, bilimlar, tajriba, qadriyatlar, axborot v.h., shuningdek siyosiy faoliyat shakllari va usullarining to'planishi va uzatilishi ro'y beradi. Siyosiy munosabatlar qanday shakllarda amalga oshayotganligini hisobga olish zarur. Bu — ham korlik, kompromiss, ihtilof, kurash bo'lishi mumkin. Masalan, B. Eltsin davrida Rossiyadagi siyosiy jarayonlarda siyosiy munosabatlar ihtilof shaklida ko'prok namoyon bo'lgan bo'lsa, E. Putin davrida ular kompromiss (kelishuv) shaklini oldi. Siyosiy munosabatlar boshqa ijtimoiy munosabatlardan farq qiladi. Bu farqning asosi — davlat hokimiyati va u bilan bog'lik qadriyatlardir.

Siyosiy munosabatlar ijtimoiy guruhlar va individlarning jamiyat siyosiy hayotidagi o'rnini belgilaydi: ular hokimlik sub'ekti yoki ob'ekti, xukmron yoki tobe, boshqaruvchi yoki boshqariluvchi bo'ladimi v.h. Siyosiy munosabatlarning tarixiy shakllari: xukmronlik, etakchilik, boshqaruv, nazorat. Siyosiy munosabatlar asosida siyosiy manfaatlar yotadi. IIIy bilan birga munosabatlar manfaat shaklida namoyon bo'ladi. Shu xususiyati siyosiy munosabatlarning siyosiy faollik yoki siyosiy begonalashuv asosi sifatida chiqishini belgilaydi. Negaki, aynan siyosiy munosabatlar odamlarning jamiyat boshqaruvi ishlarida ishtiroki va bu ishtirok samarasini belgilaydi. Siyosiy munosabatlar turli darajadagi subektlar o'rtasida shakllanadi. a) sub'ekt turlariga ko'ra: • sinflararo; • sinf ichidagi; • davlatlararo; • partiyaviy v.h. b) tabiati va mazmuniga ko'ra: • demokratik; • avtoritar; • konfrontatsion (ziddiyatli); • konsensusli (kelishuvga asoslangan); v) amalga oshirish uslublariga ko'ra: • kuchga, zo'rlikka suyangan; • zo'rlikka suyanmagan; r) munosabat asosidagi qadriyatlarga ko'ra: • liberal; • sotsialistik: • natsionalistik v.h. bo'lishi mumkin Manfaatlar: vaqt nuqtai nazaridan — istiqbolga qaratilgan; eng yaqin; doimiy;

kundalik ahamiyati jihatidan: strategik; taktik; sub'ektiga ko'ra: umuminsoniy; gypuh manfaati v.h. larga bo'linadi. Siyosiy jarayon sub'ektlari — siyosiy jarayon ishtirokchilaridir. Ularga shaxslar, ijtimoiy qatlamlar, etnoslar, diniy va demografik gypuhlap, ijtimoiy va siyosiy institutlar kiradi. Siyosiy jarayon sub'ektlarining ijtimoiy, xuquqiy, siyosiy maqomlari, maqsad va intilishlarining taxlili siyosiy jarayonlarga to'g'ri baho berishda juda muhim. Sub'ektlarning siyosiy xulqi va siyosiy ishtiroki- siyosiy jarayon mazmuni va mohiyatini o'rganishning muhim jixatidir. Siyosiy xulq — shaxs, ijtimoiy guruhlarning siyosiy hokimiyatni amalga oshirishida, o'z siyosiy manfaatlarini himoya qilishda ishtiroki shakli. O'z navbatida, siyosiy ishtirok — siyosat sub'ektlarining siyosiy munosabatlarga jalb qilinganligidir. Bu xaqda batafsil keyingi paragraflarda to'xtalib o'tamiz. Siyosiy jarayonning asosiy bosqichlari Yagona, yahlit siyosiy jarayonni shartli ravishda quyidagi bosqichlarga bo'lib o'rganish mavjud. Bular: 1-bosqich- muayyan tizimning institutsionallashuvi va konstitutsionallashuvi; 2—bosqich—siyosiy tizimning amal qilishi; 3-bosqich — tizimning rivojlanishi; 4-bosqich - tizimning inqirozi. Har qanday yangi siyosiy tizimning vujudga kelishi unga mos keluvchi yangi siyosiy institutlar va qoidalarning shakllanishi, ba'zi eski institutlarning zamonaviylashuvi va ularning yangi tizimga uyg'un kirishib ketishi, ularni qonuniylashuvini o'z ichiga oladi. Yangi siyosiy institutlarning, vujudga kelishi (institutsionallashuv) va ularnyng qonuniylashuvi (konstitutsionallashuv) — yagona jarayonning ikki tomonidir.

Siyosiy tizimning rivojlanishi siyosiy institutlar evolyutsiyasi bilan bog'lik. Unga ikki xil (endogen va ekzogen) omillar ta'sir etadi. Institutsional tizim ichidagi endogen o'zgarishlar muayyan siyosiy guruhlar manfaatini va maqsadlarini u yoki bu institut samarali ifodalay olmasligi yoki ularga samarali xizmat ko'rsata, olmasligi natijasida vujudga keladi. Ekzogen omillarga madaniyatning, shaxslarning siyosii tizimga ta'sirlari kiritiladi. Insoniyat yangi bilimlarga. ega bo'lib bor ishi bilan, yangi qadriyatlar shakllanishi bilan siyosiy institutlar ham o'zgaradi. Siyosiy tizimning shakllanishi turli yo'llar bilan amalga oshadi (masalan, qurolli qo'zg'olon, saylovlarda g'alaba qozonish). Siyosiy tizim amal qilishi bosqichi qaror topgan siyosiy munosabatlar va institutlar, sub'ektlar, qoidalar, qadriyatlar, ramzlar, siyosiy til — hokimiyatni amalga oshirishning barcha boshqa vositalari va rollarini doimo karta yaratishni o'z ichiga oladi. Siyosiy tizim amal qilishi, deganda uning institutlari o'z vazifalarini o'zaro bog'liq xolda va o'zaro aloqadorlikda amalga oshirishi tushuniladi. Siyosiy tizim amal qilishini o'rganish — siyosiy institutlarning boshqarish, tartibga solish vazifalarini qanday bajarayogganliklarini, ijtimoiy gypuhlap va alohida fuqarolar hayotiga maqsadli ta'sir etish qay darajada amalga oshayotganligini, jamiyatda vujudga keluvchi ixtiloflar va ziddiyatlar qay tarzda tartibga solinishi mumkinligini aniqlash imkonini beradi. Funkpional taxlil siyosiy tizim o'z — o'zini qanchalik boshqara olishining real imkoniyatlari va uning moslashish potentsialini aniqlab olish imkonini beradi. Har qanday siyosiy tizim siyosat sub'ekti bo'la oluvchi barcha ijtimoiy guruhlar manfaatlarini ifodalashga harakat qiladi. Ammo uning darajasi turli jamiyatlarda turlicha bo'ladi. Siyosiy tizim amal qilishi universallashuv, demokratlahuv bilan bog'lik jarayon. Negaki, demokratiyaning o'zi— maksimal ko'p manfaatlarning tanlanishi, artikulyatsiyasi va qondirilishini anglatadi. Siyosiy tizimning amal qilishi ikki narsani o'z ichiga oladi: tizimning barqarorligini ta'minlash va zarur o'zgarishlarga yo'l qo'yish.

Siyosiy tizimlarni amal qilishi jarayonida yagona ijtimoiy sifat doirasida siyosiy munosabatlar va institutlar, siyosiy qoidalar va qadriyatlar, siyosiy munosabatlar sub'ekti qayta yaratiladi. Bu jarayonning hamma uchun yagona vosita va usullari mavjud emas. Masalan, demokratik jamiyatlarda bu vazifani saylovlar bajaradi. Yana bir vositaga— mavjud qonunchilikni rivojlantirishni ko'rsatish mumkin. Uzviylik — siyosiy tizim amal qilishining muhim belgisi, ammo uzviylik deganda aynan bir holatlarning davom ettirilishi nazarda tutilmasligi lozim. Odamlar o'z faoliyatlarini o'zgargan sharoitda va shunga muvofiq o'zgartirgan holda olib boradilar. Kuning uchun uzviylik va o'zgarishlar doimo yonma — yon boradi. Siyosiy rivojlanish — tizimning yangi sharoitlarga moslashishga tomon harakatini anglatadi. Har bir jamiyatning u yoki bu sohasida ro'y berayotgan o'zgarishlar barcha ijtimoiy munosabatlar birligiga sezilarli ta'sir ko'rsatadi. Masalan, jamiyat iqtisodidagi o'zgarishlar, birinchi navbatda, jamiyat ijtimoiy tuzilishini o'zgartiradi. Undagi ayrim qatlamlar etakchiklik maqomini yo'qotib, boshqalarga o'z o'rnini beradi, yangi sinflar yoki guruhlar vujudga keladi. Bu gypuhlap, qatlamlar, sin flarning manfaati, hokimiyatga qo'yadigan talablari o'zgaradi. Ushbu jarayon natijasida yangi ijtimoiy — siyosiy uyushmalar tuziladi, eski partiyalar va harakatlarning dasturlariga o'zgartirishlar kiritiladi. Natijada jamiyat rivojini belgilovchi siyosatning kun tartibi yangilanadi. Birgina iqtisodiy sohadagi tarkibiy o'zgarishlar davlat oldiga shunday kutilmagan ijtimoiy — siyosiy muammolarni qo'yishi mumkin — ki, natijada davlat hokimiyati ham shunga muvofiq, shakllar, usullar, vositalarga o'tishi lozim bo'lib qoladi, xuquqiy me'yorlar o'zgarishi, davr talabiga, moslashishi shart bo'ladi, odamlarning dunyoqarashi, odatlari, fikrlash uslublari sezilarli o'zgarishlarga uchraydi. Va nihoyat, ilmiy — texnik taraqqiyot — siyosiy texnologiyalarga ham ta'sir ko'rsatgani tufayli butun siyosiy mexanizm ishi ham o'zgaradi.

Siyosiy rivojlanish ikki yo'l bilan amalga oshirilishi mumkin: islohotlar va inqilob. Islohotlar — tizim yangilanishining tabiiy kechuvchi jarayoni. U siyosiy institutlar va ularning vazifalarini sifat jihatdan o'zgarishini asta — sekinlik bilan va izchil amalga oshishini anglatadi. Islohot radikalizmga qarshi qo'yiladi. Siyosiy, islohotlarning manbalari va omillariga quyidagilar kiradi: hokimiyat tizimining u yoki bu elementlari va vazifalari hayotdan ortda qolganligi natijasida siyosiy qarama - qarshiliklarning keskinlashuvi; ihtilofli vaziyatlarning kelib chiqishi; etakchi ijtimoiy guruhlar keng siyosiy munosabatlar va institutlarini qayta ko'rishga intilishi; xukmron guruhlar va xalq siyosiy ongida siyosiy tarkiblarni o'zgartirishga moyillik, istak, iroda shakllanishi. Siyosiy inqilob — siyosiy tizimii tubdan o'zgartirishning kuchga tyangan usuli. Siyosiy islohotlar samarasiz o'tgan taqdirla, siyosiy inqiroz chuqurlashib, vaziyat keskinlashganda, inqilob sodir bo'lishi mumkin. Siyosiy inqiroz bosqichi — siyosiy tizim emirilishini, hokimiyat tashqi va ichki o'zgarishlarga muvofiq harakat qila olmayotganligini, markaziy xokimiyat zaiflashishini, qarorlarning bajarilmasligi, siyosiy rejim esa legitimligini yuqotishini anglatadi. Siyosiy inqiroz odatda elitalarning almashinuvi bilan bog'liq. Ular doim ham hukumatlar almashinishi, hukmron partiyalarning maydondan ketishi bilan tugallanmaydi. Avvalgi tanlangan rivojlanish yo'li qayta ko'rib chiqilishi bilan inqirozni keltirib chiqargan sabablar barham topishi mumkin. Ammo yalpi inqirozlar odatda yangi elitalar shakllanishiga yoki butun ijtimoiy — siyosiy hayotning o'zgarishiga olib keladi (sobiq SSSRning parchalanishi).

Siyosiy inqirozning bir qator belgilari mavjud: • hokimiyat shoqobchalarining o'z legitimligini yo'qotib borishi; • hokimiyatning turli markazlari o'rtasida o'zaro aloqadorlik, bog'liqlikning yo'qolishi; • bir markaz ikkinchisiga to'sqinlik qila boshlashi; • parallel hokimiyatlarning tashkil topishi; • hokimiyat jamiyatdagi an'anaviy tayanch qatlamlaridan mahrum bo'lishi. Siyosiy ishtirok Siyosiy ishtirok — ijtimoiy — siyosiy jamoa a'zolarining ichki siyosiy munosabatlar va hokimiyat tarkibiga jalb etilganligi (muayyan bosqichda esa — xalqapo hamjamiyat munosabatlariga ham). Siyosiy ishtirok tushunchasi demokratiya kontseptsiyalarida, siyosiy modernizatsiya va siyosiy rivojlanish, siyosiy madaniyat, siyosiy partiyalar doirasida asosiy tushunchalardan biri sifatida qo'llanadi. Siyosiy ishtirok sub'ektlariga individlar, ijtimoiy guruhlar va qatlamlar kiradi. Ko'lami jihatidan siyosiy ishtirok • mahalliy; • mintaqaviy; • umumdavlat; • xalqapo siyosat darajasida amalga oshiriladi. Siyosiy ishtirok to'g'ridan-to'g'ri (bevosita) va bavosita amalga oshirilishi mumkin; umumiy va cheklangan; ihtiyoriy va majburiy; an'anaviy, faol va passiv, legitim va nolegitim, qonuniy va qonunga xilof bo'lishi mumkin. Siyosiy ishtirok shakllari ham turlicha. Ularga: • axborot qabul qilish va uzatish; • siyosat va davlat arboblari, hamda tashkilotlari bilan muloqot; • saylov va boshqa siyosiy kampaniyalarda ishtirok; • namoyishlarda, siyosiy ish tashlashlarda, ommaviy norozilik xarakatlarida, ozodlik urushlari va inqiloblarda ishtirok; • boshqaruv va o'z — o'zini boshqaruvda ishtirok;

• qonunlar yaratish, ularni himoya qilish va ularga amal qilishda ishtirok; • siyosiy partiyalar va ijtimoiy — siyosiy xarakatlar faoliyatida ishtirok kiradi. Siyosiy ishtirok quyidagi vazifalarni bajaradi: • turli manfaatlar, talablar, umidlarni ifodalash, muvofiqlashtirish, amalga oshirish; • siyosatchilar va boshqaruv apparati xodimlarini tanlash, ular faoliyatini nazorat etish; • boshqaruvga doir qarorlar va siyosat yo'nalishini belgilashga aholini jalb etish; • siyosiy ijtimoiylashuv; • ihtiloflarni oldini olish va bartaraf etish; • byurokratiya bilan kurashish, fuqarolarni siyosat va boshqaruvdan begonalashuviga qarshi kurash. Siyosiy ishtirok ko'rinishlari, usullari, darajalari va shakllarini avvalo jamiyat siyosiy tizim ining xususiyatlari, siyosiy madaniyati, ko'plab barqaror va o'zgaruvchan ichki va xalqaro omillar belgilaydi. Siyosiy ishtirok uchun eng qulay sharoitni demokratik va xuquqiy davlatlar yaratadi. Shuningdek, ishtirok imkoniyatlari ishtirok manbalariga ham bog'liq: bo'sh vaqt, pul va boshqa moddiy zaxiralar, ma'lumot, axborot, bilim va undan amalda foydalana bilish, OAVlariga ehtiyojning qon dirilishi, siyosiy partiyalar va boshqa tashkilotlarga a'zolik. Fuqaroning siyosiy ishtirokdan manfaatdorligi mas alasida, uning uchun muhim qadriyatlar, siyosatga qiziqishi, uning fuqarolik burchi, o'zini biror siyosiy oqim, harakatta mansubligini anglashi kabi siyosiy — puhiy xususiyatlari ham muhim rol o'ynaydi. Siyosiy – ruhiy begonalashuv ko'pincha siyosiy loqaydlik yoki ekstremizmga olib keladi.

Siyosatda ishtirok bir qancha darajalarda amalga oshiriladi: Shaxs va guruhlar darajasida – mikrosiyosat hosil bo'ladi. Bu erda faoliyat urf – odat, an'ana, eskidan qolgan muomalda tartibi bilan belgilanadi, kundalik turmush ikir – chikirlari doirasida shax syoki guruhlar manfaatlarining to'qnashuvi va kelishuvi jarayoni anna shunday kechadi. Mamalakatlar, mintaqalar, jahon darajasida – makrosiyosat amalga oshadi. Bu darajada maxsus tayyorlangan shaxslar muayyan rollar, ko'nikmalar, vazifalarni amalga oshirishadi. Mikrosiyosatga barcha insonlar dahldor: «inson – siyosiy mavjudot». Makrosiyosatda siyosiy agentlar – siyosiy institutlar vakillari faoliyatr ko'rsatadi. Siyosatni amalga oshirish uchun uning barcha darajalarida zarur narsalar quyidagilar: 1. Shaxslar – siyosiy faoliyat sub'ektlari. 2. Mexanizmlar – an'analar, urf – odatlar, qo'ydilar, qonunlar, siyosiy faoliyat sub'ektlariga ta'sir etish uslublari. 3. Institutlar – siyosiy faoliyat sub'ektlarining siyosiy faoliyat mexanizmlari bilan aloqadorlikda amalga oshiruvchi tadbirlarini qo'llab - quvvatlovchi, turtki beruvchi, nazorat qiluvchi va tekshiruvchi tashkilotlar. Odamlarning jamoa hayotida ishtiroki ibtidoiy davrlarda ham mavjud bo'lgan. Odamlarning siyosiy ishtiroki demokratiya masalalarini uzviy o'rganish, taxlil qilish qadimgi Yunon madaniyatida boshlangan. Aynan Yunonistonda boshqaruvning Respublika shakliga asos solinib, to'g'ridan – to'g'ri demokratiyaning xalq yig'ini, mansablarga tayinlashda ishtirok, ular faoliyatini nazorat etish, hukm yurgazish, eng muhim, shu jumladan, tashqi siyosatga doir qarorlar qabul qilishda faol qatnashish kabi shakllari amal qilingan. Yunon mutafakkirlari birinchi bo'lib "ishtirok" terminini davlat tuzilishining o'zgaruvchan va xilma — xil ko'rinishlari va polislar boshqaruvi shakllarini tadqiq etuvchi analitik kategoriya sifatida qo'llashgan. Siyosiy ishtirok bu erda shaxs manfaatlari, uning ehtiyojlarini amalga oshirish nuqtai nazaridan emas, umumjamoa manfaatlariga bo'y sungan, davlatning mukammal shaklini topishga yordam beruvchi tushuncha sifatida qaralgan.

Odamlar (erkin shaxslar — qullar - ajnabiylar) har xilligidan, teng emasligi tamoyili hatto erkin odamlar ham o'zaro teng emas, degan fikrga tomon rivojlantirilgan. Natijada dastlabki elitar nazariyalar batafsil ishlab chiqildi. Aflotun va Arastu fikrlarining tahlili shuni ko'rsatadiki, ular bir tomondan fuqarolarning ishtirokini inkor etsalar (demokratik davlatda hatto qobiliyating bo'lsa ham boshqaruvda ishtirok etishning hojati yo'q" (Aflotun), ikkinchi tomondan uni fuqaroning tub, ajralmas belgisi, deb e'lon qilinali: hatto bolalar tarbiyasida ham keyinchalik ulardan: siyosiy hayot va davlat ishtirokchilari etishib chiqishidan kelib chiqilishi lozim" (Arastu) . Qadimgi Yunonistonning siyosiy fikri va tajribasi davlat hayotida ishtirokning turli namunalarini tahlil qilib chiqqan. Ularning qiymati, qariyb ikki ming yildan so'ng demokratiyaning qayta tiklanishi, aniqrog'i yangi turining shakllanishi bilan bog'liq ravishda yanada to'laroq anglandi. Yangi davr vakillari ishtirokni hokim siyosiy strategiyasining ideal modelini yaratish (N.Makiaveli); suverenitet va boshqaruv turli ko'rinishlarining timsoli (J.Bodey); boshqaruv shakllari va tamoyillari (Sh.Monteske) vositasi sifatida qarashgan. Ular davlat boshqaruvida ishtirok bilan saylovlarda ishtirokni farqlashgan ("xalqning boshqaruvda ishtiroki vakillar saylash bilan cheklanishi lozim" (H.Monteske)). Shimoliy Amerikaning ko'zga ko'ringan siyosiy arbobi T.Jefferson har bir fuqaro davlat ishida ishtirok etishini shart, deb bilgani holda, eng mas'uliyatli lavozimlarni "tabiiy aristokratiya" vakillari egallashlari lozim (ya'ni ma'lumoti va mulki bor odamlar), degan aqidaga suyangan. Frantsuz inqilobi insonni har qanday cheklashlar va zo'ravonliklardan himoya qilish lozimligini e'tirof etgani holda, oddiy fukarolarning siyosatda ishtiroki mexanizmlarini ishlab chiqmaganligini ko'ramiz. Liberalizm nazariyotchilari ham aslida mulkdorlarning davlatga nisbatan bir muncha muhtoriyatini qaror toptirdi va vakillik g'oyasini chuqurlashtirdi. "Xususiy mulk, oxir - okibatda, siyosiy qobiliyatning eng yaxshi o'lchovidir" (Boris Chicherin)).

Shunday qilib, siyosiy ishtirok saylovlarda cheklangan ishtirokni anglatib kelgan. Sharqda siyosiy ishtirok masalalari o'ziga xos tarzda rivojlangan. Ma'lumki, sharq madaniyati kollektiv qadriyatlar ustunligi asosiga qurilgan. Ammo davlat boshqaruvida demokratiya shakli amal qilgan holatlarni Sharq davlatchiligi tarixida uchratmaymiz. Boshqaruvning respublika shakli ham bu erda qaror topmagan. Garchand, xalifalik davlati tarkibi demokratiya tasavvurini bersada, amalda derokratik boshqaruv emas, monarxiyani kuzatamiz. Shunga qaramay, fuqarolarning boshqaruvda ishtiroki masalalari Sharq siyosiy fikrida salmoqli o'rin egallaydi. Bu sohada Forobiyning "Fozil odamlar shahri" asarida bir qator, yunon faylasuflari ta'siridagi qiziqarli fikrlar aytilgan. "Temur tuzuklari" da aholining turli qatlamlarining boshqaruvda ishtiroki to'g'risida bir qator fikrlar aytilgan. Parlamentar respublika boshqaruvini ma'qul, deb topgan jadidlar fuqarolarning ishtiroklariga alohida e'tibor berganlar. Sharqda ham /arbdan mustaqil ravishda elitar kontseptsiyalar, boshqaruvda fozillar, olimlar, tanlangan odamlarning o'rni alohidaligi ta'kidlab kelingan. Siyosiy qaror — hokimiyat amal qilishi bilan bog'liq vazifalar, bosqichlar, vositalarni belgilovchi jarayon. Siyosiy hokimiyatning xususiyati shundaki, unda siyosiy talab aniq ifodalanmagan bo'lsa va shu talabni ifodalayotgan sub'ektlar doimiy tazyiqi sezilmasa, tizim bunday talab va ehtiyojlar jamiyat hayoti uchun birinchi darajali ahamiyatga ega bo'lsa ham, javob bermaydi. Shuning uchun turli darajadagi siyosiy jarayonlar ishtirokchilarining bosh vazifasi — o'z manfaatlari va talablarini davlat hokimiyati institutlari qabul qilayotgan boshqaruvga doir qarorlar kiritishdan iborat. Siyosiy qarorlar siyosiy hokimiyatni ijtimoiy jarayonlarni boshqarishga aylantirish texnologiya sidir.

Siyosiy qarorlarni qabul etishiniig uch bosqichi ko'rsatiladi: 1) tayyorgarlik bosqichi; 2) qarorlarni qabul qilish bosqichi; 3) qabul qilingan qarorlarni amalga oshirish bosqichi. Birinchi bosqichda umumiy ijtimoiy kontekstdan siyosiy ruxdagi talab va ziddiyatlar ajratib olinadi. U yoki bu masalani "dolzarb" deb, boshqalarni "siyosiy emas", deb to'xtatib turish imkoniyati aslida hokimiyatta egalikni anglatadi. Negaki, siyosiy qarorlarni qabul qilish jarayoni muayyan sub'ektivlikka yo'l qo'yadi. Ikkinchi bosqichda echimni talab etayotgan muammolarni topib, muhokama qilinganidan so'ng siyosiy maqsadlar va ularga erishish yo'llari belgilab beriladi. Siyosiy maqsadlar odatda alternativa (bir — birini istesno etuvchi imkoniyatlarning har biri) tarzida bayon etiladi. Qarorlarni muayyan shasxlar (siyosatchi) yoki guruhlar (rasmiy va norasmiy) qabul qilishlari mumkin. Shu o'rinda siyosiy qarorlarni qabul qiluvchi sub'ektlar to'g'risida batafsil to'xtab o'tish joizdir. Syyosiy qarorlarni qabul qiluvchi sub'ekt bo'lib konstitutsiyaga muvofiq yoki boshqa sabablarga ko'ra qaror ishlab chiqarish va qabul qilishga aloqador shaxslar, jamoat tashkilotlari a'zolari yoki ularning davlat hokimiyati saylanma organlaridagi vakillari v.h. bo'la oladilar. Qarorlarni tayyorlash va qabul qilishning turli bosqichlarida ijtimoiy subektlar turlicha ishtirok etadilar. Masalan, birinchi bosqichda aholining barcha qatlamlari qatnasha olsa, ikkinchi bosqichda davlatning vakolatli organlari, partiya va jamoat tashkilotlari etakchi o'rinni egallaydi. Siyosiy qarorlarni qabul qilishning bir nechta usullari mavjud: 1) kompromiss — o'zaro yonbosishlar natijasida erishilgan bitim; 2) konsensus (kelishuv) qaror ovoz berish yo'li bilan emas, kelishuv yo'li orqali qabul qilinadi. Kelishuv, barcha tomonlarning qarorga qo'shilmasalarda, umummanfaatlardan kelib chiqib, unga qarshi chiqmasliklarini bildiradi; 3) ustunlik — siyosatda biror sinf yoki davlatning boshqa sinf yoki davlatlarga nisbatan boshqa mavqe'ni egallashi.

Bunda taraflar qudratli sub'ekt qarorlarini o'z manfaatlariga mos deb e'tirof etishadi. Xalqaro munosabatlarda keng qo'llaniladi. Masalan, NATO da ustunlik roli AQSh ga tegishli. Uchinchi bosqichda hokimiyat qabul qilingan qarorlarni hayotga tatbiq etadi. U ziddiyatlarni ko'payishi va keskinlashishi bilan xarakterlanadi, negaki, qabul qilingan qarorlar siyosatning barcha sub'ektlarini qoniqtirmaydi, lekin ularni amal qila boshlashini ta'minlash zarur. Qarorlarni tatbiq etishda muxolif kuchlar bilan birga o'z manfaatlari ni himoya qilish maqsadida hokimiyatning kuchi organlari ham qarshilik ko'rsatishi mumkin. Shuning uchun ham qabul qilingan qarorlar qonun shaklida bo'lishi, bajarilishi uchun mas'ul shaxslar belgilanishi, adresli bo'lishi (ya'ni qaysi guruhlar, qatlamlarga qartilganligini aniq, aytilgan bo'lishi) talab etiladi. O'zbekistondagi siyosiy jarayonlarning o'ziga xosligi. 1. O'zbekistonda fuqarolik jamiyati etarlicha rivojlanmaganligi sababli siyosat va siyosiy munosabatlar iqtisodiy, ijtimoiy, shaxsiy munosabatlardan mustaqil ravishda mavjud emas. Natijada siyosat jamiyat hayotining hamma sohalar iga kirib boradi, iqtisodiy, ijtimoiy, ma'naviy rivojlanishga doir hech bir masala hokimiyat aralashuvisiz hal qilinmaydi. Shuning uchun ham fuqarolik jamiyatini rivojlantirish O'z bekistondagi demokratik islohotlarning eng muhim qirrasi bo'lib qolyapti. 2. O'zbekistondagi siyosiy jarayonlar asosan vertikal tarzda, ya'ni yuqoridan quyiga qarab tashkil etilgan. U hokimiyat va jamiyat o'rtasidagi muloqot, kelishuv asosiga quriladi. Jamiyat o'z talablarini hokimiyatga vakillik organlari, manfaat guruhlari tomonidan etkazishini bilasiz. Ana shu vakillik tizimi (partiyalar, OAV, nodavlat tashkilotlari v.h.) shakllanish jarayonini boshidan kechirpyati. 3. O'zbekistondagi asosiy jarayonlar davlatning faol siyosat olib borishi bilan xarakterlanadi. Bu — bizning davlatchilik an'analarimiz bilan belgilanadi. O'rta Osiyoda "hokimiyat jamiyat" munosabatlarida doimo davlat asosiy rol o'ynagan. 4. O'zbekistondagi siyosiy jarayonlar ishtirokchilarining ko'pchiligini asosan davlat institutlari tashkil etadi. Bu yana fuqarolik jamiyatining u qadar

rivojlanmaganligi bilan bog'lik. Ayni vaqtda siyosiy jarayonlar ishtirokchilari (sub'ektlar) sonini ortishiga qaratilgan harakatlar kuchaymoqda va bunda ham ko'pincha davlat tashabbus ko'rsatmoqda. 5. O'zbekistondagi siyosiy jarayonlar siyosiy tizim muvozanatini ta'minlash uslublariga ko'ra ko'proq, xarizmatik va ideokratik turlarga xos. Shunga ko'ra jamiyatni birlashtirish uchun milliy g'oyaga kuchli ehtiyoj seziladi va ayni vaqtda, siyosiy etakchining roli katta bo'ladi.

Adabiyotlar: 1. Boden J. Metod legkogo poznaniya istorii. - M.:Nauka, 2000, 412-bet 2. Vasilenko I.A. Geopolitika. - M. Logos, 2003, 204-bet. 3. Gadjiyev K.S. Vvedeniye v geopolitiku. Izd 2, dop. i pererab. M., 2001. 4. Gadjiyev K.S. Geopolitika. –M.:Mejdunarodniye otnosheniya,1997, 384-bet. 5. Geopolitika: teoriya i praktika // Sb.statey pod red. Pozdnyakova E.A. -M., 1993,236-bet. 6. Dergechev V. Geopolitika. O‘quv qo‘llanma. – M., 2000. 7. Dugin A. Osnovi geopolitiki. Birinchi qism. - M.:Arktogeya,1997,121-130- betlar.

Похожие

Siyosiy mаdаniyat, siyosiy mаfkurаlаr

Siyosiy elita va siyosiy yetakchilik

Siyosiy mаdаniyat

Siyosiy zamonaviylashuv

Siyosiy ong