Ўзбек классик мусиқаси - Искусство - Рефераты

Ўзбек классик мусиқаси

Загружено в:

25.04.2023

Скачано:

0

Размер:

131 KB

Ўзбек классик мусиқаси Режа: 1. Шарқ мусиқаси ва ижро санъати 2. Усул 3. Пардалар 4. Ўзбек мусиқаси ижрочилиги 5. Эл куйлари ёхуд термалар 6. Миллий чолғуларимиз Танбур 7. Рубоб 8. Мусиқа ва рақс – ижро уйғунлиги 9. Бахши – бир актёр театри 10. Хоразм мусиқаси ва ижро санъати

Шарқ мусиқаси ва ижро санъати Бизда «ғарб мусиқаси»ға қарши «шарқ мусиқаси» деган сўз юради. Бу сўздан англашилған маъно – турк, араб, форс миллатларининг мусиқаларидир. Юқоридағи маънода олинған шарқ мусиқаси асос назария эътибори билан бирдир. Ҳаммаси ўн икки мақом асоси узра юрадир. Ҳаммасининг бир кўб истилоҳлари, бир кўб усул доиралари бир хилдир. Шундай бўлса ҳам, услуб ёғидан қарағанда турк, араб, форс мусиқалари орасида шунча айирма бордирким, бирини тинглаб юрган киши, иккинчисини бошлаб эшитканда, бир нарса англаёлмай қоладир. Бу услуб айирмаси ёлғиз турк, араб, форс мусиқалари орасида бўлғани каби турклардан усмонли, озарий, ўзбек мусиқалари орасида ҳам бордир. Узбек мусиқаси билан озарий мусиқаси орасида услубча бошқалиқ бўлғани каби, озарий-усмонли мусиқаси орасида ҳам айрилиқ бордир. Бироқ юқорида ёзғаним каби бу бошқалиқ буларнинг «шарқ мусиқаси» аталишиға, ҳаммасининг бир турли назария ва асослар остиға киришларига мониъ бўлмайдир. Бизнинг адабиётимиз шарқ ислом адабиётига қандай боғланған, қандай муносабатли эса, мусиқамиз ҳам шарк-ислом мусиқаси билан шундай боғланған, шундай муносабатдадир. Бизнинг эски куйларимиз орасида «рок», «қатор-соранг» деган куйлар бор. «Рок» ҳиндча «мақом» демакдир. «Соранг» эса, ҳинд чолғуларидан биридир. Булар мусиқамизнинг кўб эскидан (ёлғиз араб-эрон эмас), ҳатто ҳинд мусиқасидан таъсирланганини кўрсатадир. Шунинг учун мақсадга кйришмасдан бурун, шарқ мусиқасининг асосий чизиқла-ридан ишимизга ярарлиқларини, яъни ўз мусиқамизнинг баъзи ўрунларини англашга ёрдам этарлик жойларини кўрсатиб ўтишни лозим кўраман. Шарқ мусиқаси ўн икки мақом узра юрадир, цеган эдик. «Зубдатуладвор» эгаси Мароғали Абдулқодир «Игарафиййа» эгаси Урумияли Сафийуддин, «Нафойисул-фунун» соҳиби Муҳаммад ибни

Маҳмуд каби бурунғи устодлардан бошлаб, ўзбек мусиқий олими Кавкабийгача бутун устодлар томонидан кўрсатилган ўн икки мақомнинг исмлари шулардир: 1 — Рост 7 — Буслик 2 — Йсфаҳон 8 — Ушшоқ 3 — Ироқ 9 — Ҳусайний 4 — Қучак Ю — Зангула 5 — Бузрук 11 — Наво 6 — Ҳижоз 12 — Роҳавий Булардан «Кучак»нинг иккинчи исми «Зерафкан»дир. Ҳижознинг иккинчи исми «Нигорий»дир Усул Мусиқий олимларимизға кўра бир оз ўзаниб сўзаниниҳис этилган товуш «нағма»дир. «Нағма» бир замон давом этган (яъни ўзанған) товуш бўлғач унинг бош томони, албатта бўладир. Нағма маъносидағи товушни чиқармоқ учун чолғуни чертмак керак. Чолғуни чертганимиздан бошлаб, товуш чиқарадирда, бир муддат ўзаниб қолгач, «нағма» бўладир. Демак, шул чертишимиз нағманинг бош томони бўладир. Бунга «ниқра» дейиладир. Мана шул ниқралар билан улар орасидағи замонларни (товушнинг ўзаниб турған замонини) белгилаб, бир-бирига боғлаш йўлини кўрсатмак учун мусиқада усул белгилайдирлар. Мусиқий олимларимиз мусиқада усул белгилаш учун шундай ҳаракат қиладирлар: «куй» да бир-бирига бойланиб келган ниқраларнинг (тан) шаклида бўлғанини «сабаб-и хафиф», (тана) шаклида бўлғанини «сабаб-и сақийл», (танан) шаклида бўлғанини «ватад», «тананаи) шаклида бўлғанини «фосила» деб атайдирлар. Мана Шул (тан, тана, танан, тананан) шаклларида бойланган ниқраларни белгили бир тартибда йиғиб, мусиқий усулларни майдонға чиқарадирлар.

«Танан-тан-танан-тан (фаъулун фаъулун) вазнига «Ҳазаж» дейиладир. «Тан-танан-тан-танан» (фоиълун фоиълун) вазнига «рамал» дейиладир. Мана шундай қилиб, усул доиралари тузадирлар. Усул доиралари баъзиларига кўра ўн беш, баъзиларига кўра ўн етти, баъзиларига кўра йигирма тўрт-йигирма еттидир. Усул доираларидан машҳур ўн иккитасининг отлари мана шулардир: Ҳазаж, рамал, вофир, дуйак, фохтозарб, туркий, мухаммас, сақийл, чанбар, зарби қадим, зарбул-фатҳ. Мусиқамизда усул доиралари аруздаги «баҳр»ларга ўхшайдир. Шу усулларға ўлчаб, турли куйлар боғламоқ мусиқий устодларининг, мусиқий олимларининг иши бўлиб қоладир. Кўруладирким, мусиқий олимларимиз му-сиқада усул белгилаганда шеърда арабнинг «аруз» тартибини қабул қилғанлар (сабаб-и хафиф, сабаб-и сақийл, ватад, фоснла) каби тақсим ва истилоҳлар арузники бўлғанидек, «ҳазаж, рамал» каби истилоҳлар ҳам арузникидир. Мана шуни кўрган бир кўб илмий кишилар шарқ мусиқа билан араб арузи орасида қаттиқ бир бойланиш бордир, деб ишонадирлар. Мен ҳам шунга анча тиришдим. Ойларча, йилларча давом этган ахтаришимдан кўзга кўринарлик бир натижага эришмадим, бу, балким ўзимнинг кучсизлигим, ўзимнинг билимсизлигимдадир. Ҳар ҳолда меним бу кунги қаноатим шудир: шарқ мусиқасининг усули тартиб этилганда араб арузига йўнашилған ниқраларни бир-бирига бойлаш учун арузнинг «ҳарфларни бир-бирига бойлаш» тартибини «сабаб», «ватад» каби истилоҳлари билан қабул этганлар. Ўзбек хонларидан Субхонқули, Абдуллохон, Убайдуллохон замонларида ёзилған мусиқий китоблардан бошқа Навоий замонида ёзилған Жомий «Рисола-й мусиқа»сиғача, ҳам ундан бурун ёзилған мусиқий китобларнинг ҳаммасида усул рукнлари деб (тан-тана-танан) ниқралар кўрсатиладир, ҳамда ҳақиқатдан, усул шудир. Бироқ бу кун бизнинг мусиқамизда усул рукнлари (тантана-тананан) эмас (бак-бака-бака-бум)дир. «Хоразм мусиқий тарихчаси» эса бунинг ўрнида (тақ-тақа-тақтақгуб) ниқраларини кўрсатадир. Бу айрилиқ мана шундай бўлуб, майдонга чиққан:

Усулнинг (тан-тана-танана) рукнлари, торли чолғуларни чертишдан чиқған «нағма»ларнинг нусхаси (копия)дир. Жуда уста ҳофизлар (ашулачилар) чолғусиз ўқуғанда усулни чирманда (доира) билан сақлағанлар. Шунда усулнинг бутун ниқраларини эмас, ҳар «зарбнинг бошидағи «т» ҳарфини ё охиридағи «н» ҳарфини кўрсатиб доирани чертганлар. Торли чолғунинг қаттиқ товушиға тўғри келганда доирани қаттиқ чертиб, «бак» чиқарған, юмшоқ товушиға тўғри келганда доирани юмшоқ уруб, «бум» чиқарған, икки «бак» бир-бирига яқин келганда «бақа» деганлар; икки «бак» бир-биридан узоқ, бироқ айрилмаған бўлғанда «бакка» деганлар. Мана шундай қилиб, бор этилган (бак-бакка-бум) рукнлари майдонға келган усулнинг бир ўрнида бир чертиш замони қадар тўхтамоқ лозим эса, уруш белгиси (ж) қўйғанлар. Буни «ист» деб ўқуганлар, (бака бумж бум) шаклида ёзилған бир усулни (бака бум ист бака бум) деб ўқуйлар. Баъзи эски мусиқий китобларда кўрганимиз «зарб-и асл» (туб чертиш) атамаси шул чирманда усулидан бошқа нарса бўлмаса керакдир. Демак, бизнинг букунги «бум бак» усулимиз ҳакиқий усул бўлған «тан-танана» нинг қисқартирилиб, доира билан кўрсатилганидир. Ўзининг ҳақиқий усулдан қулайлиғи, ҳам ҳофизлар, ашулачилар имизнинг кўбрак чолғусиз ўқушға мажбур бўлғанлари каби сабаблар билан бора-бора «бум-бак» усули умумийлашган, ҳақиқий усул бўлған (тантанана) бутунлай унутилиб қолған. Ундан кейин торли чолғулар ҳам шунга эргаштирилган; куйларнинг нағмалари ҳам шунга кўра тартиб этилган. Куйлар шунга кўра боғланған бу кун шашмақомнинг мушкилотларидан ё насрларидан бир куйни танбур билан чалғанимизда нагмалар ҳақиқий усул бўлган (тан-тананан) вазнида эмас, унинг қисқартирилғани бўлған (бум бак) вазнида эшитиладир. Ўзбек мусиқасида бўлған «бум бак» (ёхуд Хевада бўлғани каби «губ тақ») усулининг қайдан келиб чиққанини шу йўлда изоҳ қилғандан сўнг, эмди бизда йигирма тўрт турли усул борлигини кўрдик.

Пардалар Шарқ мусиқий олимлари «нағма»ларнинг бир-бирига нисбатларини шул «нағма»ларнинг «махраж»лари орасидағи нисбатларга кўра белгилайдилар, «нағма»ларнинг махражлари инсоннинг бўғозидир. Бироқ бўғоздағи «нағма» махражларини қоғозга чизиб кўрсата олмағанлари учун улар (мусиқий олимларимиз) масалани бўғоздан «тор»ға кўчирадирлар. «Нағма» махражларини «тор»да риёзий бир йўлда, жуда ингичка ҳисоб ила белгилаб, ҳар бирини ҳарф билан кўрсатадирлар. Шундай қилиб, белгиланган «махраж»ларни мусиқийнинг «парда»лари деб атайдирлар. Мусиқий олимларимизнинг «пардалар»ни белгиламак йўлида қилған ингичка, риёзий меҳнатларини кўрган киши «шарқ мусиқасининг илмий асослари йўқдир» деган «онгли бошларға» кулубгина қўймоқдан ўзини сақлай олмайдир. Пардаларни белгиламак учун энг тўғри, энг очиқ дастур Алишер Навоийнинг базмдоши бўлған Абдураҳмон Жомийнинг «Рисола-йи мусиқий»сида бордир. Буни аниқлаб майдонға қўймоқ бизнинг бу кунги мусиқий қуролларимизни тузатишка ярайдир, лозимдир. Чунки, бу кун бизнинг танбурларнинг пардаларини белгиламак учун улардан бошқа бир восита йўқдир. Жомийнинг «Рисола-йи мусиқий»сида кўрсатилган ҳалиги асослар майдонға қўйулғанда, чолғу устодларимизға «парда» боғлаш учун тўғри бир асос бўлар эди. Милодий ўн бешинчи асрда етишган усмонли мусиқийшуноси Қонтемир ўғлининг кўрсатканига кўра «нағма» махражлари бўлған пардаларнинг сони ўттиз учдир. Булардан ўн олтисини «тамом» пардалар, ўн еттисини «нотамом» пардалар деб атайдир. «Нотамом» пардалар «тамом» пардаларнинг орасида кўрсатиладир.

Ўзбек мусиқаси ижрочилиги «Бизнинг адабиётимизда бўлғани каби мусиқамизда ҳам икки оқим бордир. Адабиётимизда аруз вазнида шеър ёзмоқ билан арузсиз, яъни ўзимизнинг бармоқ вазнида шеър ёзмоқ йўли бор. Аруз вазни мияларини эрон-араб таъсири остида яшатқан мадраса саройи шоирларимиз орасида ишлатилса, бармоқ вазни эл шоирлари орасида ишлатилгандир. Мусиқа ҳам худди шунга ўхшаб юрадир. Мусиқамизда усул вазнида боғланған куйлар бўлғани каби, усулсиз боғланған куйлар ҳам бор. Усул вазнидаги куйлар мусиқий назариётига олим бўлған мадраса саройи теварагида етишган чолғучиларимиз томонидан боғланған. Усулсиз куйлар эл томонидан, эл чолғучилари, эл ашулачилари томонидан яратилғандир. Шуни ҳам ботғина айтиб қўяйинким, эл куйлари, эл ашулаларини усулсиз деганим билан уларнинг ҳар турли усул оҳангидан маҳрум, йўлсиз, бўш нарсалар экани англашилмасин. Уларнинг усулсизлиғи, бармоқ вазнидаги шеърларнинг «арузсизлиги» кабидир. Йўқса, эл куйларимизда, эл ашулаларимизда ўтли, алангали бир оҳанг бор. Улардаги оҳанг «тан-танан» ёхуд «бум-бак» усулларидан эмас, эл юрагидан, эл туйғуларидан қайнаб, тошиб чиқадир. Эсизлар-ким, эл ашулаларимиз, эл куйларимиздаги бу «оҳанг» бизнинг томонимиздан текширилмаган. Ҳатто халқ шеърларидаги бармоқ вазнининг турлн шаклларини белгилаш йўлида кўрулган аҳамиятсиз бир хизмат ҳам, эл куйларимизнинг оҳанги йўлида кўрилмаган. Эмди келайлик усулли, классик мусиқамизға, бизнинг классик мусиқамиз «шашмақом» исми билан юргузилган олти қатор куйлардан иборатдир: 1 - Бузрук; 2 – Рост; 3 – Наво; 4 – Дугоҳ; 5 – Сегоҳ; 6 – Ироқ. Бу олти мақомдан ҳар бири уч бутоққа бўлинадир, биринчи бутоқ ёлғизғина – чолғу билан юрадир. Бунга мушкилот дерлар. Иккинчи бутоқ чолғу ҳам – қўшуқ билан борадир. Бунга наср дерлар. Учунчи бутоқ эса чолғу, қўшуқ – ўйун (танс) ёхуд чолғу ҳам ўйун билан юрадур, бунга «уфар»

дерлар. Ҳар мақомнинг мана шул уч бутоғидан ҳар бири биргина куй эмас, бир «қатор куй» дир. Масалан, «бузрук» мақомининг «мушкилот» бутоғида етти куй бордир. Бузрукнинг наср бутоғида тўрт куй, ўн тарона, бир сипориш бор. Хоразмда ёзилған «Хоразм мусиқий тарихчаси»ға кўра, ундағи мусиқийшунослар ўз томонларидан боғланған турли, турли нағмаларни ярим мақом ҳисоб қилиб, шаш мақомға тушканлар-да, ҳаммасини олти ярим мақом санағанлар. Сўнгра улар Хоразм мусиқийшуносларидан Муҳаммад Расул мирзобошишшг ижтиҳоди билан мазкур ярим мақомға яна бир неча куй қўшиб тўлдирғанлар-да, ҳаммаси етти мақом бўлған. «Хоразм мусиқий тарихчаси»нинг кўрсатишига кўра, бу еттинчи мақом «панжгоҳ» мақомидир. Меним фикримча, панжгоҳни ярим ёхуд бир ярим мақом санаб, мақомни еттига чиқарнш ўрунсиздир, чунки: а) «Хоразм мусиқий тарихчаси»нинг 27-бетида панжгоҳ мақомидан деб кўрсатилган куйларнинг ҳаммасн мушкилотдир. Наср қисми йўқдир. Ҳолбуки, бунинг бешинчи бир мақом бўлиши учун наср ҳам тароналар лозимдир; б) Панжгоҳ мақомидан деб кўрсатилган мазкур саккиз куйнинг ҳаммаси Хевада ясалмаған. «Мухаммас-и ушшоқ»: «Сақийл-и вазмин» эскидан бордир, «рост» мақомининг куйларидан саналадир, ҳам шул рост пардасидан чалинадир, айниқса «Мухаммас-и ушшоқ»нинг «рост» мақомидан бўлишида шубҳа йўқдир, чунки ушшоқнинг насри «рост» куйларидан биридир, ҳам шул пардадан чалинадир. «Панжгоҳ» отли бир куй бордир-ким, «рост» мақомидан саналадир. Мана шу мулоҳазаларга таяниб, биз «Хева мусиқий тарихчаси» нинг «етти мақом» деган фикрини қабул қила олмадик. Бизда «шашмақом»дан биттаси чалинмоқчи бўлғанда мажлиснинг тубандаги йўсунда бориши лозим кўрилгандир: икки танбур, бир дутор, ёхуд икки танбур билан бир қўбуз (қўбуз бўлмағанда учинчи танбур камонча билан чалинадир), икки ё уч ҳофиз ўтурадирлар, чолғулар ишга киришадирлар. Бир киши «чирманда» (доира-даф) билан усул сақлайдир.

Чолғучилар чирманданинг кўрсатгаии усулга эргашадирлар-да, исталган мақомнинг мушкилот бутоғини чала бошлайдирлар. Мушкилот битгач, тўхтамасдан, наср бутоғиға ўтуладир. Наср бутоғиға ўтгач, шунда ҳозир бўлған икки ёхуд уч ҳофиз чирмандаларини олиб, баравар усул сақлайдирлар. Усул сақлағанда чирманда товушининг чолғу товушидан паст бориши, ҳар ҳолда чолғу товушини босмаслиғи шартдир. Ҳофизларнинг бири бошлаб наср бутоғининг биринчи куйини ўқуйдир. Биринчи куй битгач, иккинчи куйга ўтмоқ учун орада «тарона» аталган бешта кичгина-кичгина куйчалар бор. Булар нағмани биринчи куйнинг парда ва усулидан иккинчи куйнинг парда ва усулиға ўтказишга хизмат қиладирлар. Ҳофиз биринчи куйни битиргач, тароналарни бутун ҳофизлар қўшулушуб айтадирлар. Биринчи куйнинг тароналари битгач, иккинчи куйни бошлайдир. Ёлғиз ўзи ўқуйдир. Бунинг тароналарига келгач, яна ҳофизлар қўшулушуб айтадирлар. Мана шундай қилиб, «наср» бутоғини ҳам битирадирлар-да, сўнгра ўйун (танс) куйлари (уфарлар) бошланадир. Ўйунни ёлғиз чолғу биланда, чолғу, қўшуқ билан-да давом эттириш мумкиндир. Шуниси борким, уфарда қўшуқ бўлғанда ҳам усулни икки-уч чирманда баравар сақлайдир. Эл куйлари ёхуд термалар Эл адабиётимиздан тизим қисмининг “бармоқ вазни” аруз усулиға бўйунсунмай ўз йўли билан борғани каби, эл куйларимиз ҳам шашмақом усулиға бўйунсунмай ўз йўли билан юрған, ҳам юрмоқдадир. Орадағи айирма шулғинадир: эл тизмаларининг йўли, ўлчови букун бизга маълумдир, «бармоқ вазни» аталған бир ўлчов билан юрадир. Бешлик, еттилик, тўққузлиқ, ўн бирлик... каби турли шакллари бордир. Эл куйларимизнинг эса қандай бир йўл билан басталангани тўғрисида ҳануз текширишлар бўлмаған, бу тўғрида маълумотимиз йўқдир. Оврўпо мусиқий назариётнинг жуда яхши билгучи ўзбек мусиқийшунослари етишиб, эл

адабиётимиз, эл ашулаларимиз тўғрисида текширишлар биз учун ҳам, Оврўпо мусиқаси учун ҳам янги бир дунё очилған бўлар эди. Ғ. Зафарий, М. Юнус ўртоқларнинг ғайрати билан йиғилиб, 1925 йилда Ўзбек Давлат нашриёти томонидан Тошкентда бостирилған «Эл ашулалари» отли китобчада куйларимизнинг шу отларини кўрамиз: «Бегижон укам», «Ёрларим» отли уч-тўрт куй, «Боролмадим», «Алпомишим», «Яллама-ёрим», «Додимға ет», «Ғайро-ғайро», «Реза», «Ўртоқ», «Омон», «Гул лола», «Қўзижон», «Нор», «Гулёр», «Дўст-дўст», «Алъ-амон», «Анорхон ёрим», «Алла алиёр алла», «Қошғарча», «Чиройлик», «Қани-қани», «Қизғина», «Маллахон», «Гул ўйун», «Қизил гул», «Чаманда гул», «Бодом қобоқ», «Олма-анор», «Яланг даврон», «Ҳой менинг ёримсан», «Дўст худойим», «Омон-омон», «Ёр-ёр»... Бу исмлар куйларнинг оҳанги, вазни, пардаси билан муносабатли эмас. Ҳар куйда ўқулатурған ашуланинг жонли бир сўзи ё бир жумласи шу куйнинг исми бўлған, ё шу куйда ўқулатурған ашула кимга бағишланған эса, шу кишининг исми куйнинг исми бўладир. Юқоридағи куйлардан «Омон ёр» куйининг ашуласида «нақорат», «Севган ёринг мен бўламан Омон ёр» мисрасидир. Бунинг энг жонли сўзи «Омон ёр»дир. «Қўзижон», «Маллахон» куйларининг ашулалари «Маллахон», «Қўзижон» деган кишиларга бағишланған, шу кишиларнинг исмлари бу куйларга тақалған. Бундан бошқа: «Дегма», «Тўлқин», «Қалъабанди», «Чорпоти оразе-и Урганч», «Қўшчинор», «Кўйлакчан», «Нарзу», «Эшбой», «Гирёнқозоқ», «Абдураҳмон беги», «Жунайдийхон», «Сарбозий», «Сотлиқ» («Кўчабоғ» ҳам дейиладир), «Роҳат»каби жуда кўп куйларимиз бор. Булардан ҳар бирининг икки-уч тушурмаси, уфари ҳам бўладир. Булардан «Гирёнқозоқ» куйи бундан 50—60 йил бурун «боласи ўлган қозоқ хотиннинг тиззасига уруб, секингина йиғлашини тасвир қилиб боғланған экан. «Абдураҳмонбеги» куйи 1895 йилларда вафот эткан шаҳрисабзлик Абдураҳмонбек томонидан боғланған эмиш. «Жунайдий хон» куйи ҳам 1875 нчи йилларда вафот этган шаҳрисабзлик Жунайдийнинг асари эмиш.

Тошкент мусиқачилари томонидан чалипадирған «Роҳат» куйи эса Шашмақомдан «рост» мақомининг «ушшоқ» куйидан сўнг келган тароналарнинг биринчисидан бошқа нарса эмасдир. Миллий чолғуларимиз Танбур Бурунғи мусиқий китобларимиз «танбур» сўзини «тунбура» шаклида ёзадирларда, аслида юнонча сўз эканини сўзлайдирлар. 'Бу чолғунинг чиндан-да юнондан келиб-келмаганини биз томондан текшириш мумкин бўлмади. Бироқ бу чолғунинг шарқда жуда эски бир нарса экани маълумдир. Машҳур Насри Сайёрнинг Хуросон волийлиги замонида Хуросондан Шом шаҳрига «тунбур» лар, «барбат» лар истанилгани «Равзату- с-сафо» да хабар берилган. Ўрта Осиё халқлари орасида «дўнбра» аталған бир чолғу бор. Тори иккитадир. Ўзи бу кунги бизнинг дуторимиздан кич- кина, пардалари ҳам ундан оздир. «Тунбур», «тунбура», «дўнбра» сўзларининг биргина сўз эканида шубҳа йўқдир. Мана шу маълумотға таяниб, эскидан борлиғи хабар этилган «танбур»—«тунбура» нинг бу кунги «дўнбра» нинг худди ўзи ё шунга яқин бир нарса эканига, яъни бу кунги бизнинг танбуримизнинг икки торли, ибтидоий бир шакли бўлғаниға ҳукм этилса, янглиш бўлмайдир. Ҳижрий ўнинчи асрда ўткан Ҳофиз Дарвеш Алий Чангий томонидан «танбурнинг бурун замонларда икки торли бўлғани, сўнгра Ҳусайн Бойқаро замонида Маҳмуд Шайбопий отли бир мусиқийшуноснинг унга бир тор ортдирғани» тўғрисида берилган хабар эса юқоридағи фикрларимизнинг кучини ортдирған бўладир. Бизнинг чолғуларимизнинг энг каттаси танбурдир. «Шашмақом» куйлари танбурдагина ижро этиладир. Танбур тут ёғочдан ясаладир. Унинг сариқ симдан уч тори бўладир. Ўрта торининг икки ён то-ридан озгина йўғон бўлуши матлубдир. Танбурнинг йигирма пардаси бор. Бундан ўн олтитаси танбурнинг сопиға белбоғ каби ўралған ичак билан кўрсатиладир. Тўрттаси эса, косанинг

сопқа ёпишқан ўрнидан бошлаб танбур юзига ёпиштирилған «хас» билан кўрсатиладир. Пардани кўрсаткучи ичак белбоғнинг қалинингичкалиги танбурнинг катта-кичиклигига қарайдир. Танбурнинг сопидағи ўн олти парда асл парда саналиб, коса юзидаги тўрт парда эса, «хас парда» атала-дир. Танбурларнинг баъзисида ўн саккиз парда кўрсатиладир, бироқ булардан ҳам истанилганда яна икки «хас парда» товуши чиқармоқ мумкиндир. Усмонли мусиқийшунослардан Қонтемир ўғли усмонли танбурларнинг ўттуз уч пардалик эканини ёзадир. Булардан ўн олтисини «тамом парда» лар, ўн еттисини «нотамом парда» лар атайдир. «Нотамом парда» ларнинг ўрунларини «тамом парда» ларнинг ораларида кўрсатадир. Шарқ мусиқийсида пардалар тақсимоти тўғрисида Жомийнинг «Мусиқий рисола» сидан юқорида кўчирганимиз маълумот Қонтемир ўғлининг парда тақсимотиға тўғри келадир. Чунки Жомий ҳам тор ўрнида қабул қилғани чизиқнинг юқори ярмидан ўн етти «бам» товуши пардаси, тубан ярмидан ўн етти «зер» товуши пардаси чиқарилиб, булардан биртасининг ҳисобға олинмағанини кўрсатган эди. Икки йўла ўн етти ўттуз тўрт бўладир, бундан биртаси ҳисобға олинмаса, ўттуз уч қоладирким, Қонтемир ўғлининг ҳам дегани шудир. Бизнинг танбур пардаси ўн олтита бўлса ҳам, эски танбурчиларимиз шашмақом куйларидан бирини чалғанда орасида парда ораларини босадирлар. Ва буларнинг «миён парда» лари ҳалиги «нотамом» пардалар билан муносабатли бўлса керак. Танбурни уч турли мизроб қиладирлар: биринчиси «рост мизроби» дирким, рост мақомиға оид куйлар шу мизробда чалинадир. «Рост» мизробида икки ён торнинг товушлари тенг бўлуб, ўрта торнинг, учинчи пардага босилған ҳолда товуш, икки ён торнинг озод (ҳеч пардага босилмаған ҳолдағи) товушлари билан тенглашадир. Иккинчиси «наво мизроби» дирким, наво мақомиға оид куйлар шунда чалинадир. Наво мизробида икки ён торнинг товушлари тенг бўлуб, ўрта торнинг олтинчи пардадан товуши икки ён торнинг овоз товушлариға тенглашадир.

Учинчиси «сегоҳ мизроби» дирким, Сегоҳ, Ироқ, Бузрук ҳам Дугоҳ мақомлариға оид куйлар шунда чалинадир. Бу мизробда икки ён торнинг товушлари тенг бўлуб, ўрта торнинг тўртинчи пардадан товуши уларнинг озод товушлариға тенглашадир. Танбур кичик бўлса, унинг хараки тубидан юқори томон уч бармоқ қадар; катта эса, тўрт бармоқ қадар узоқлиқда турадир. Мана шундай қилиб, танбурнинг мизробини тузаткандан кейин сўл қўлнинг бармоқлари танбурнинг ўнг томонидағи тори устидан пардаларни босадир, ўнг қўлнинг бир бармоғи билан харакдан юқори, «хас парда»га яқин бир жойдан, ҳалиги парда узра босилған тор чертиладир. Танбур чалмоқ учун бармоққа маъдандан ясалған бир тирноқ ўтказиладир. Бурунғи танбурчиларимизнинг энг усталари буни қабул қилмайдирлар. Ўз тирноқларини узунайтиб юруб, шу билан чаладирлар, табиий тирноқ билан чалғандағи танбур то-вуши ясама тирноқ билан чалғандағи танбур товушидан кўра соф чиқадир, деб даъво қиладирлар. Ота Ғиёс шул фикрдадир, ҳам ўзи табиий тирноғи билан танбур чаладир. Унинг танбур чалишини кўрганлар ҳалиги даъвосини қабул этишга мажбур бўладир. Дутор Дутор чалиш танбур чалишға қарағанда енгил бўлғани учун бу чолғу халқ орасида танбурга кўра кўбрак чалинадир. Пардаси баъзп ўрунларда ўн уч, баъзи ўрунларда ўн тўрттадир. Пардаларнинг озлиғи учундир-ким, мақом куйлари дутор билан чалинмайдир, чалинмоқ мажбуриятида қолинса, куйнинг пардаларини ўзгартиб, дуторда бўлған пардаларга қаратиб чалинадир. Шашмақомнинг юқорида кўрсатганимиз шуъбачаларини, уфарларини ҳамда бутун эл куйларини дутор билан чалиш мумкиндир. Дуторнинг хараки жуда паст бўлғани учун кўб дуторчиларимиз чалған вақтда қўлларини тахтаға тегизиб дуторнинг мазасини қочирадир. Бу кунларда бизнинг энг машҳур дуторчимиз самарқандлик Ҳожи Абдулазиз қўлини тахтаға урмай чалғани учун унинг дутори ҳавас билан тингланадир.

Рубоб Ёзувчиси маълум бўлмаған бир «мусиқий тарихча» да рубобнинг султон Муҳаммад Хоразмшоҳ томонидан Хоразмда пайдо бўлғани ёзиладир. Бу китобни кўрганим кун мен ҳам шунга ишонған эдим. Бироқ йигирманчи йилларда Ҳиндистондан келтирганим «Соранг» исмли бир чолғунинг рубобға жуда ўхшашлиғи мени шоширған эди. Сўнгралари қўлимға тушган Дарвеш Алий «Рисола-йи мусиқий»сида бу чолғунинг Балхда ясалғани, Муҳаммад Хоразмшоҳ замонида Хоразмда ривож топғани кўрсатиладир. Бу чолғунинг гавдасини тўрт асос қисмға бўлмак мумкиндир: қорин, кўкрак, бўйун, бош қорин, кўкрак ҳам бўйун қисмларининг учаласи бир бўлак тут ёғочидап «қазма» йўли билан ясаладир. Бош сўнгра ясалиб, сопға ёпиштириладир. Рубобнинг қорни билан кўкраги бўғоз билан бир-бирига боғланмиш икки чуқур идишга ўхшайдир. Қорин ҳам бўғознинг усти кийик ё эчки териси билан қопланадир. Кўкрак билан бўйуннинг устини эса, ингичка тахта билан қоплай-дирлар. Хараки тубдан тўрт бармоқ юқорида турадир. Ичакдан ясалған бош тори борким, «скрипка» торляпиға ўхштаб, йуғон- ликда фарклидир. Бундан бошка ўн иккита «тор ости» торлари бор. Булар танбур симидандир. Чолғучи рубоб чалғанда буларни чертмайдир, буларнинг хизмати асл торларға чертиш таъсири билан титраб, асл тор товушиға ўзларипинг мунгли, титрак товушларини қўшмоқдир. Қўбуз — Қовуз Энг эски турк чолғусидир. Қўбузнинг гавдаси бир қуйруқ, бир чаноқ, бир соп бирла бошдан иборатдир. Қуйруғининг усти қалин тери билан қопланадир, чаноғининг усти очиқ қоладир. Қуйруқ билан чаноқнинг узунлиғи соп билан бошнинг узунлиғиға баробардир. Қўбузнинг иккита тори бўладир, ҳар тори бир тўплам қилдан иборатдир-ким, от қуйруғидан олинадир. Биринчи торининг қиллари иккинчиникидан оздир. Туркларнинг ибтидоий замон шоирлари бўлған бахшилар — ўзонларнинг чолғулари қўбуз эди.

«Девон-ул-луғот» каби эски турк луғатида «қўбуз», «қўбузламоқ» каби сўзлар бўлғанидек, Навоий, Лутфий, Мирҳайдар Мажзуб каби кўб Чиғатой шоирларининг асарларида ҳам «қўбуз» исмига учрамоқ мумкиндир. (Ҳофиз Дарвеш Алийнинг мусиқий рисоласида қўбузнинг Элхонийлардан султон Увайс Жалойир замонида «ўзон» исмли чолғудан фойдаланиб ясалғани тўғрисида маълумот беради. Қўбузни ёй билан чаладирлар. Товуши жуда мунглиднр. Танбур билан қўшулғанда ёниқ бир таъсири бор. Чанг Бирга қўюлған икки ингичка чўп ё қамиш билан чалинадир. Ўн икки қатор тори бор, ҳар қаторида учтадан тор бўладир. Торли чолғуларнинг ҳаммасига қўшуладир. Жонли бир товуши бор. Ғижжак Бу ҳам ёй билан чалинадир. Чаноғи Ҳиндистон жавзидир. Тут ёғочидан, маъдандан ҳам ясалса бўладир. Сопи 40—42 сантиметр қадар узунликда бир ёғочдир. Чаноқдан тубан 20—23 сантиметр қадар узунлиқда бир темир қуйруғи бор. Чаноғи қалин тери билан қопланадир. Харак, бутун чолғуларға тескари, чаноқнинг юқори томониға қўйиладир. Тори учтадир. Ҳофиз Дарвеш Алий ўз рисоласида ғижжак товушининг қулоққа ёқмағанин ёзадирким, бу кун ҳам бу ҳақда бундан ортиқ сўйлаб бўлмайдир. Най «Най» қамиш маъносида форсийча бир сўздир. Бизда биринж ё бақирдан ясаладир. 32 - 34 сантиметр узунлиғида бўлуб, етти еридан тешилгандир. Тешиклардан биттаси юқори томонда, олтитаси қуйи томондадир. Юқори томондағи тешикка оғиз қўюб, пуфлайдирлар. Қуйи томондағи тешикларни бармоқ билан ёпиб-очиб, пардаларни кўрсатадирлар. Икки най бир рубобнинг қўшулуб чалиши жуда чиройлик чиқадир. Қушнай Фикримизча бизда чолғуларнинг энг ибтидоийси «қўшнай» дир. Бу кун орадан чиқмоқ узрадир. Жуда ёниқ бир товуши бор. Икки қамишни ёнма-ён

қўйиб боғлайдирлар. Ҳар иккисини ҳам бош томонларидан кесиб, «тил» чиқартадиларда, оғизға қўюб пуфлайдирлар. Сурнай Пуфланиб чалинадирған чолғулардандир. Бутун чолғулар тут ёғочидан ясалғани ҳолда, «сурнай» ўрук ёғочидан ясаладир. Бир ёнида етти тешиги бўладир, бир ёнида бир тешик. Бақирдан — кумушдан ясалған бир найчани оғзиға қўюб, унинг учига қамишдан бир тил боғлаб чаладирлар. Юқоридағи чолғуларға қўшулмайдир. Узоқдан эшитилиши яхшидир. Балабон Бу ҳам ўрук ёғочидан ясаладир. Сурнайнинг кичкинасидир. Торли чолғуларға, айниқса танбурга, жуда яхши қўшиладир. Карнай Маъдандан ясалган жуда узун бир қуролдир. Пардалари йўқ. Қўрқунч бир товуши бор. Урушларда, йиғин, тўй эълонларида ишлатиладир. Доира Бир юзи кийик ё эчки териси билан қопланған ёғоч чанбардан иборатдир. Усул сақлағанда бармоқ билан чертиладир. Бир четига чертканда «бак» товушини, ўрта томониға чертканда «бум» товушини берадир. Ноғара Лойдан ясалиб пиширилган «сопол» дир. Юзини қалин тери билан қоплайдилар. Иккитасини қўш қўюб, иккита нозик ёғоч билан чаладирлар. Сурнай чалғанда усулни ноғора билан сақлайдирлар. Зотан ноғорада ҳар куйнинг усулигина чалинадир. Ноғоранинг ўзига махсус усуллар ҳам бор, булар ёлғизғина ноғорада чалинадир. Ноғоора усулларининг бири «шоднёна» усулидирким: Бака бака бакка бакка бака бака бакка бакка бак бум бака бака бум бак бум бак бака бака бум бака бака бак бум бак бум бум бака бакка бак бум бакка бум бак бакка бум бумбак бака бака бум шаклида ижро этиладир. Иккинчиси — бу кун «Булулча» аталған «Булужий» усулидирким:

бака бака бакка бум бак бак бум бак бака бака бум бум бак бака бака бакка бум бака бака бум бак бака бака бум бака шаклида ижро этиладир. Учинчиси — уфар усулидир: Тўртинчиси — «дучўба» аталадирким, уфар усулининг жуда тез чалинишидан бошқа нарса эмас. Бу чолғулардан ҳар биттасини айри-айри чалмоқ мумкин бўлғани каби, ҳаммасини тўплаб, қўшма шаклида чалдирмоқ ҳам мумкиндир. Бироқ буларнинг ораларидағи муносабатни кузатмасдан тўғри келганларини, яъни бир жўр мусиқий ясамоқ тўғри бўлмайдир. Кўб вақтлар кўб бирларда бир танбур, бир дутор, бир ғижжак, бир найдан бир «жўр» тузадирлар. Ҳолбуки бир ғижжак бир танбурнинг мазасини албатта қочирадир. Эски мусиқийшуносларимизнинг завқлариға кўра «Жўр» (қўшма) тузмакнинг тубандагича, ё шунга яқин тартиблар билан бўлуши лозим. 1 — бир танбур, бир рубоб, икки най, бир қўбуз, бир дутор, бир ғижжак, бир балабон, бир қўшнай, бир дутор. 2 — икки танбур, бир қўбуз, бир дутор, бир най. 3 — икки танбур (биртаси камонча билан чалинадир), бир қўбуз. Бу орада ноғора билан сурнай ҳеч кирмайдир. Бизда бу тартибдан бошқа бир турли базм бўладир, унга «чавкий» дейиладир. «Чавкий» доира, ноғора ҳам сурнайнинг қўшулуши билан ясаладир. Бошқа чолғулар унга қўшулмайдир. Мусиқа ва рақс – ижро уйғунлиги «Гўзал санъатлар» тарихини текширгучи олимларнинг кўплари гўзал санъатларнинг, шу жумладан мусиқийни-да, «дин ҳам диний туйғуларнинг таъсири билан майдонға чиқиб, кўб вақтлар шул дин таъсирида, диний бир нарса бўлуб қолған» деб ўйлайдирлар. Бизга бу даъвони бирдан қабул этмак қулай бир иш бўлмаса керакдир.

Биринчи йўла шуни қабул этишимиз керак-ким, гўзал санъатларнинг энг бурунғиси ўйун (рақс)нинг энг бошланғич, энг содда шакли бўлған сакраб ўйнамоқларни ҳайвонлар орасида кўрмак ҳам мумкиндир. Инсонларда гўзалликни севиш туйғуси кўтарила борған сари «рақс» нинг ҳам гўзаллашиб, кўтарилиб бормоғи табиийдир. «Рақс» нинг гўзаллашмаги, кўтарилмаги, ундағи ҳаракатларнинг тартиб, интизом, оҳангга бўйсунсунишидир. Маълум бир оҳанг, тартиб, интизом билан сакраб ўйпағанларнинг тепишлари, тинишлари мусиқийнинг бошланғич илдизларини ҳозирлайдирлар. Мусиқийнинг бу йўсунда ҳозирланған бошланғич илдизлари инсонларнинг гўзалликни севиш туйғулари ёлғузлиғи билан гўзаллашиб, кўтарила борғани табиийдир. Мусиқий қуролларини бурунғи эл-улусларнинг диний йиғинларида, дип бошлиқларининг қўлларида кўрмак, мусиқийнинг дин туйғуларидан чиққанини кўрсатадир. Балки илдизларини (рақс)дан олиб майдонға чиққан, гўзалликни севиш туйғуларимиз билан кўтарилган мусиқийнинг дин бошлиқлари томонидан, дин йиғинларида, диний маъракаларда ишлатилганигина исбот этилган бўладир. Биз ҳам турк мусиқийсининг тарихига қарағанда, буни мана шу хилда кўрамиз. Намунавий даражага кўтарилган “Шашмақом” да рақс – “уфар” деб номланди. У чолғу ва рақс ёки чолғу қўшиқ ва рақс бирга ижро қилинганида олий даражадаги уйғунлика кўтарилиб санъатга айланади. Бахши – бир актёр театри. Элнинг севимли шоири, чолғувчиси ва қўшиқчиси – бахши деб эъзозланган. Турк мусиқийсининг бизда қолған энг бурунғи излари: Бахши — ўзон — қўбуз сўзларидир. «Бахши» сўзининг бу кунги маъноси эл «шоирчолғу-чи»дир. Эл орасида «қўбуз» ё «дўнбура» чалиб, достонлар ўқуб юрган махсус кишилар — «шоир-чолғучнлар» бор. Биз мана шуларга бахши деймнз, ҳолбуки ҳижрий тўққузинчи мулчарда (Навоий замонида) бу сўз «уйғурча ёзған китоб» маносида ишлатилар эди. Профессор

Кўприлийзоданинг Ҳалокухон замонида ёзилған «Зичи Элхоншодан кўчурганига кўра «Бахшилар ҳар ойда уч кун парҳез тутуб, ибодат қиларлар ва белгнли емаклар ерлар эмиш». Демак, булар бир турли «фолчи авлиёлар» маъносида ишлатилган бўладир. Олим туркшунослардан Кўприлийзода бу сўзнинг мана шундай маъноларда ишлатилганига таяниб, бурунғи замонларда «қоҳин-шоир-мусиқийшунос» дин бошлиқлари бўлғанлиғларини чиқарадирким, бизнингчада энг тўғри бир фикрдир. «Узон» ўғуз туркчасида бахши демакдир. У «Кўбуз» эса бу кун бизнинг орамиздағи чолғудир. Бурунғи туркларда, юқоридағи маъно билан, бахши- ларнинг чолғулари қўбуз эди. Бугунги туркларнинг шулон, мотам, тўй каби умумий йиғинларида, ибодатларида ҳалиги бахшилар қўбузларини чалиб, ўрунға яраша достонлар (қаҳрамон ҳикоялари), маҳтанишлар (фахриялар), ашулалар, марсиялар ўқурлар. Эрон-араб таъсирлари остида «классик» мусиқийимиз яратилғандан кейин ҳам, бахши мусиқийси йўқолмади, ҳалигача эл орасида ўз борлиғнни сақламоқда. Ўз жойини мусиқийимизға бермак истамай, илгари босмоқдадир. Натижада бахши мусиқийимиз бнлан қлассик мусиқийимиз таъсирлари остида янги-янги эл куйларининг-да яратилишиға сабаб бўлмоқдадир. Турклардаги куйлар тўғрисида; усмонли мусиқийшуносларидан Рауф Яктобекнинг Мароғали Хожа Абдулқодирдан кўчириб ёзғаниға кўра, туркларда учта «усул доираси» бор эмиш. Турклар бутун куйларини, ашулаларини гнул уч «усул доираси» узра «ижро қнлар эмишлар. Буларни улар «куг»лар дер эмишлар. Хитойларда уч юз олтмиш куй бор эмнш. Турк хоқонларининг мажлисларида бу уч юз олтмиш куйнинг ҳар бири бир кунда чалиниб, бир йилда тамом бўлаХўжа р эмиш. Бу уч юз олтмиш «куг»нинг буюги, асоси — тўқ-қуз «куг» эмиш. Абдулқодирнинг юқоридағи хабаридан «Бурунғи турк мусиқийсининг Хитой таъсири остида бўлғани» ҳам англашилмоқдадир.

Навоий ҳам ўзининг Мезонул-авзон» исмли китобида «тизим» да турк вазнларини кўрсатар экан, «Арғуштик» отли бир «усул доираси» борлиғини бунингда баъзи мусиқий китобларда ёзилғанини айтиб, мундан бошқа бир неча турк куйларининг ҳам отларини бизга билдириб ўтадир. Бу куйларга шеър тўқиган, чалган ва куйлаган бахши миллий томошанинг “бир актёр театри” шаклида эътироф этилган Хоразм мусиқаси ва ижро санъати Мана шундай яшнашларнинг биртаси, энг баракатли биртаси сўнги замонларда Хоразмда бўлған. Хоразмнинг ғайратли маориф ходимларидан Бекжон билан машҳур мусиқийшунослардан Муҳаммадюсуф Девоннинг қаламлари билан ёзилиб, Маскавда (1925) йилда босилған «Хоразм мусиқий тарихчаси» деган муҳим китобча бизга бу тўғрида кўб қийматли маълумот берадир. «Тарихча» нинг кўрсатишига кўра Хева хони Биринчи Муҳаммадраҳиймхон замонида (1221) машҳур мусиқийшунос хевали Ниёзхонхожа Бухороға бориб, бурундан маълум бўлған шашмақом нағмаларини танбур билан ўрганиб Хевага қайтқан. Ўзига шогирдлар қабул қилиб, шашмақомни ўргата бошлаған. Махсумжон Қозий, Уста Муҳаммаджон сандуқчи, Абдусаттор Маҳрам шул «Ниёзхонхожа мактаби» да етишкан мусиқийшунослар эканлар. Мана шу ҳаракат давом этиб бориб, Иккинчи Муҳаммадраҳиймхон замонида гуллаган. Иккинчи Муҳаммадраҳиймхон замонида энг катта шоир ҳам мусиқийшунос бўлған Полвонниёз мирзабоши Қомил мусиқий ўрганиш учун бир қулай йўл ахтаришға тиришадир. Ўйлаб, ўйлаб «Хоразм чизиғи» аталған нотани ихтиро қиладир. Полвонниёз Комил «Хоразм чизиғи» ни тубандаги асосда тартиб эткан: танбурнинг неча пардаси бўлса, шунча ётиқ (уфқий) чизиқлар чизған. Ҳар пардада тўхтаб, неча йўла чертмак лозим эса, шул пардани кўрсаткан чизиқ

узра шунча нуқта қўйған. Бир пардадаги «нағма» ни битириб қайси пардага кўчишни шул икки пардани кўрсаткучи икки чизиқ орасида «тик» (амудий) чизиқлар чизиб кўрсаткан. Мана шу тартибда ўзининг «Хоразм чизиғи» ни майдонға қўйған-да, бир куйни шу йўсунда хонға тақдим эткан. Мазкур Полвонниёз Қомилнинг ўғли шашмақом – куйларини шул «Хоразм чизиғи» аталған нота билан ёзиб олған. Шул нотанинг ёрдами билан Хоразм ўлкасида мусиқий хаёти янгидан жонлана бошлаған, кенгайган. Кўб мусиқий устодларида етишкан. «Тарихча» нинг кўрсатишига қарағанда сўнг замонларда Хоразмда етишкан мусиқийшуносларнинг энг машҳурлари шулар эмишлар: 1 — Полвонниёз мирзабоши Комил, «Хоразм чизиғи» ни тузган киши, Хоразмнинг буюк шоирларидан саналадир. Тошбосмада босилған шеър девони ўзбекаро маш-ҳурдир. Мусиқийда «Мураббаъ-йи Комил» деган бир куй ҳам боғлағандир. 2 — Муҳаммадрасул — мазкур Полвонниёз Комилнинг ўғлидир. Шоир, олим бир киши эмиш. Отаси томонидан тузилган нота билан бутун шашмақом куйларини ёзғандир. Мусиқийда кўб куйлар боғлаған. Араб, форс тилларидан ўзбекчага анчагина нарсалар ҳам таржима эткан. 3 — Иккинчи Муҳаммадраҳиймхоннинг ўзи ҳам улуғ мусиқийшунослардан саналадир. «Мухаммас-и феруз», «сақийл-и феруз» каби кўб куйлар боғлаған. Шеърда тахаллуси «Феруз» дир. Булардан бошқа Қанбарбобо, Муҳаммад Яқуб фозачи, Худойберган Муҳркан Дўнмас Қаландар, Ризо Бахший, Суйав Бахший, Абдураҳмонбек ғижжакчи, Абдулло Межана ғижжакчи, Муҳаммад Яқуб Харрот ғижжакчи, Яқуб Буломончи (балабончи) каби энг буюк устодлар Хоразмда етишкан, сўнги замон мусиқийшунослари эканлар. Буларнинг ҳар бири тўғрисида кенг маълумот «Хоразм мусиқий тарихчаси» да ёзилғандир.

Хулоса Инсоният хурсандчилигини ёки қайғусини – сўз, куй, қўшиқ, ўйин ёки рақсда ифодалай олган. Табиат офатларига қарши биргаликда худоларга илтижо қилиш натижасида – хор пайдо бўлди. Хор ижросидаги илтижолар бир мавзуни якунлгунча вақт ўлчови жихатдан кўпроқ миқдорда харакат сарф қилинган. Натижада катта шаклдаги томошалар пайдо бўлган. Демак инсонният азалдан кичик ёки катта шаклдаги томошалар билан ошна экан. Худоларга қилинган илтижолар мазмунан турлича мавзуларга ажралиши натижасида орттирилган тажриба ёзма шаклдаги драматургия – мавзусига асосланиб ғояни ифодалайдиган воқеалар тартибини, томоша учун мўлжаллаб ёзма равишда кўриб чиқиш харакати пайдо бўлди. Шундай қилиб томоша тури икки шаклга ажради. Бу ният ва туйғуларни куй, қўшиқ рақс ва ўйинларда ифодалайдиган – кичик шаклдаги томошалар ёки кўпчилик бирлашиб, мавзуга асосланган ғояни ифодалайдиган хор – катта шаклдаги томошалардан иборат эди. Томошанинг ҳар иккала шакли хам байрамларнинг моҳиятини очишга хизмат қилган. Аввало худоларга мурожат қилган хор илтижолари ижро қилинган, сўнгра хурсандчилик – куй, қўшиқ, рақс ва ўйинлар билан байрамлар якунланган. Томошанинг катта шакли асосида инсониятни ғоявий тарбияси учун хизмат қиладиган трагедияларда – худолар ўртасидаги муносабатлар оқибатида келиб чиқадиган фожиалар ифодаланди. Натижада инсонларни – илохий, ғоявий, мафкуравий, ахлоқий, тарбиялаш учун хизмат қиладиган трагедияларни намойиш қиладиган жой, катта томоша шаклини кўрсатадиган – театр пайдо бўлди. Ривожланиш ва қарам қилиш сиёсати натижасида йирик давлатларни пайдо бўлиши – унга мафкуравий хизмат қиладиган театрга катта эътибор беришини тақозо этди. Инсонларнинг қалби ва онгига маълум

ғояларни сингдириш орқали давлат мафкурасига хизмат қилдириш учун театр – томоша узликсиз хизмат қилиши мумкинлиги маълум бўлди. Шундай қилиб Қадимги Юнонлар катта шаклдаги томошаларнинг амалий ва назарий асосларини, жанрларини аниқлади. Улар трагедия, комедия, драма номи билан, оммани ғоявий ва мафкуравий тарбиялаш мумкин бўлган катта томоша шаклларини давлат миқёсида ривожлантиришди. Лекин инсонларни орзу – умидларини, хис – туйғуларини ифодалайдиган музика қўшиқ рақс ва ўйин – кичик шаклдаги томошалар омма томонидан ривожлантирилиб инсоният учун хизмат қилишда давом этаверди. Кичик шаклдаги томошаларнинг мафкуравий жихатдан халққа хизмат қиладиган бадиий, ғоявий, рухий, қудратига Европада – концерт деган тушунча пайдо бўлгандан кейин ахамият берилди. Кичик шаклдаги томоша турларини бир жойга жамлаш – концерт ташкил қилиш, мазмунан ва ғоявий жихатдан бирбирига номерларини мафкурага хизмат қиладиган шаклга олиб келди. Назариётчилар уни томошалар тизимида – трагедия, комедия, ва драмадан кейин “эстрада” деб номлади. Унинг жанрлари белгиланди. Амалиётчилар эса уни томоша тури: театр, цирк, опера, ва балет қаторида – “эстрада санъати” – деб белгилади. Юқорида биз бу санъаттури қандай жараён босиб ўтганини бир тизмига солиб кўриб чиқдик.

Похожие

Кино мусиқаси

Ўзбек хонандалик санъати намояндалари

Композитор Абдурахим Муҳамедовнинг ҳаёти ва ижоди.(1923-1980)

Бастакор Ф. Содиқовнинг ҳаёти ва ижоди (1914-1977)

Бастакор Ю. Ражабий ҳаёти ва ижоди. (1897-1976)