Сурхон воҳаси эркакларининг мавсумий кийимлари ва уларнинг ўзига хос кўринишлари - Искусство - Рефераты

Сурхон воҳаси эркакларининг мавсумий кийимлари ва уларнинг ўзига хос кўринишлари

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

75.5 KB

С урхон во ҳ аси эркакларининг мавсумий кийимлари ва уларнинг ўзига хос кўринишлари Воҳа аҳолиси эркаклар кийимларининг шаклланишида анъана вий хўжалик машғулотлари (чорвачилик деҳқончилик хунарманд чилик), табиий географик иқлим шароити ( ТОҒ , ТОҒ ОЛДИ , дашт) таъсири, айниқса, сезилиб туради. Этнографик тадқиқотлар халқ, кийимлари, гарчи анъанавий бўлсада, улар ҳеч қачон ўзгармаган ва ўзгармайди деб ҳисоблаш нотўғри эканлигини тасдиқлайди. Кийимларнинг ўзгариш жараёни авлодлар алмашинуви билан чамбарчас боғлиқ бўлиб, этноло гия фанида кийимлар тарихининг асосий яратувчиси ҳисобланган «ин сон» вафот этиши натижасида янги авлод ўзи учун янги, ўзига хос бурилишлар, миллий маданият ва анъаналар яратади. XIX аср - XX аср бошларида Сурхон воҳасининг тоғ, ТОҒ ОЛДИ ва даштли ҳудудларида яшовчи аҳолининг ўзига хос анъанавий, мавсумий кийимлари шаклланг ан эди. Воҳа эркакларининг ўрганилаётган даврга хос анъанавий кийим лари тўғрисида гапирадиган бўлсак, аввало уларнинг бу даврда ички кийимлари бўз кўйлак енгил яхтак қишда қалин гуппича, иштон- пойжамадан иборат бўлганлигини таъкидлаб ўтмоқ жоиз. Бу даврда ўзбек эркакларининг кўйлаклари ёқа қисми елка ёқа (кифтаки) кўринишида бўлиб, уларни бичими ва тиқилиши турли худудларда тyp ли хил кўринишда бўлиб, ҳар хил номлар билан аталган. Тошкент, Фарғона водийсида енгил оқ матодан тикилган елка ёқа кўйлаклар кифтаки кўйлак «муллача», «мусулмон кўйлак», Фарғона тожиклари, сартларда, «яктак кўйлак» деб аталган. Воҳада эса елка ёқали, яъни бош кириб чиқишига мўлжалланган йирмочи кўндаланг бўлган кўйлаклар «кифтаки кўйлак» ёки «муллача кўйлак» номлари билан аталган, бу кўйлаклар бичимига кўра узун, тик бўлиб, бел ва енг қисмлари кенг бўлган. Бойсун тумани музейининг экспонатлари орасида йирмочи чек каларига қора ёки дагал матодан «мағиз», яъни тасмачалар тикилган ва йирмочи чеккаларига жияк – чироз тикилган эркакларнинг енгил елка ёқа

кўйлаклари ҳам бор бўлиб, улар оқ бўз, олача ёки йўл-йўл матолардан тикилган. XX аср бошларида Сурхон воҳасида эркакларнинг енгил ички кийимларидан «бўз бола кўйлак», «чор ёқа кўйлак» кенг тарқалган бўлиб, бу кўйлакнинг олди очиқ, бўлиб, ёқасининг ичидан бошқа мато тўрт бурчак шаклида қўйилган. Одатда бундай кўйлак кийилганда ичи дан яна бир кўйлак кийилганга ўхшаган, шунинг учун ҳам у воҳанинг тожик аҳолиси орасида «чор ёқа кўйлак» деб юритилган. Худди шу кўринишдаги кўйлаклар Фарғона водийсида, Қашқадарёда яктак кўйлак бўз бола кўйлак деб юритилган. Яктак-олди очиқ, ва кенг бўлиб, оқ йўл – йўл матолардан тикилган. Воҳада яктак кенг тарқалган анъана вий эркаклар кийими ҳисобланган. Яктакнинг олди ёқа қисмига богичлар, кейинчалик тугмалар қадалган. Ёш йигитлар яктагида чўнтак бўлган бўлса, кексалар яктагининг ёқаларига турли хил хошиялар билан безатилган қора, тўқ рангли босма кашталар туширилган. Эркакларнинг енгил устки кийимларидан яна бири «гуппи», «гуппича» - совуқ киш фаслида тоғларда чорвадор адоли орасида кенг тарқалган. Гуппи астарли бўлиб ичига пахта, жун солиб қавилган. Чор вачилик билан шуғулланган аҳоли туя, қўй, эчки жуни солиб қавилган “ гуппи”лар кийган. Кўйлак устидан қизил-capиқ, қизил-яшил хошияли тўн кий илган. Куёв бошига калапўш кийдирилган, устидан сариқ ёки қизил рангли салла ўралган. Куёв oёғига мўкки ёки чориқ, ўзига тўқ оилалар да маҳси-калиш, баъзан куёвга атаб олинган қизил калиш кийган. Куёв келин уйига келгач, келин томонидан тайёрланган янги чопон-тўн кий дирилиб, куёвга тўртбурчак шаклидаги каштали рўмолча, берилган. Бу рўмолчани келин ўз қўли билан куёвга атаб тиккан Куёвга рўмолча бериш келиннинг муҳаббати рамзи, турмушга чиқишга розилигининг аломати ҳисобланган. Куёв келинникига келгач, келиннинг яқин қариндошларидан бири-келин куёвнинг чопонларини елкаларидан бир-бирига туташтириб оқ ип билан тиккан. Бунда келин-куёв бир-бирига боғланиб юрсин, ҳамиша бирга

бўлсин, келин-куёвнинг хаёти оқ бўлсин инс-жинслар ёшлар бахтига чанг солмасин деб ният қилинган. Қашқадарёда бу удум «арқакўхлар» деб аталган. XX асрнинг 30-йилларига келиб бутун Республикамиз бўйлаб татарча «камзур», «камзул» кенг тарқала бошлаган, Воҳада янги нусхада пайдо бўлган камзурлар-«желак» номи билан атала бошлаган. Эркакларнинг анъанавий устки кийимларидан яна бири бу чак мондир. Чакмонларнинг босма чакмон, боқоти чакмон қ о қ ма тивит чакмон каби бир неча турлари мавжуд бўлиб, уларни рангларига қараб кўк чакмон, малла чакмон, оқ чакмон деб аташган . Чакмонлар асосан қ ў й ва туя терисидан тикилган. Чакмон бичимига қўратўнга ўхшаш б ўлиб, фақат аврадан тикилган ва чопон устидан кийилган. Чакмон йилнинг совуқ фаслида, ём ғ ирда кийиган ва чўпонларнинг асосий қ иш қ и кийимларидан бири ҳ исобланади . Чакмон, кэбенэк атамалари билан кийилган устки кийимлар қипчоқ, Қорақалпоқ, турк қурамаларда «ёмғирлик», «ёпинчиқ» деб аталиб, «емурлик»; «ёпанча», «япончица» номлари билан XV-XV1 асрларда рус аслзодаларида ҳам мавжуд бўлган. Туя терисидан тикилган чакмон «малла чакмон» деб аталган, «қоқма чакмон» - уйда қўлда тикилиб тайёрланган, «баноти мовут чак мон» олий сифатли мовутдан тикилиб, уни бойлар кийишган, эчки жу нидан тайёрланган чакмон - «катиш» ёки «оқиш» чакмон дейилган. Кавказ халқларида ҳам оқ қўй жунидан тайёрланган чакмонга ўхшаш қишки устки кийим мавжуд бўлиб у «кёрпатон» деб аталган. Оқ чак монлар камёб бўлиб, хамма оилаларда ҳам оқ чакмон кийиш учун иқтисодий шароит етарли бўлмаган. Чакмоннинг ёқасига, енгининг уч ларига ва этакларига рангли ипакдан тўқилган жияк тикиб чиқилган. Эркакларнинг анъанавий мавсумий устки кийимларига чўпонлар ёмғирли ҳавода киядиган «кэбенэк» ҳам кирган. Кэбенэк енгсиз кўринишдаги халатсимон кийим бўлиб, фақат бош кириши учун ва қўл чиқиб туриши учун махсус уйма жойлар қолдирилган. Кэбенэкда ж унли тўда боғламлар, изма-из, қаторма-қатор кўринишда тикиб чиқилган

бўлиб, махсус ёмғирдан ҳимоя қилишга мўлжалланган. Ёмғир, қорда жун орасига кирган ёмғир суви, кор силкитганда тез тўқилиб кетган. Кэбенакни кўпроқ чўпонлар кийган. Сурхон воҳасининг ТОҒ ОЛ ди қишлоқларида чорвачилик билан шуғулланувчи аҳоли орасида кўпроқ ички астар қисми қўлда тўқилган шои матодан, устки қисми жун ёки кигиздан иборат бўлган кэбенэк кенг тарқалган. Эркакларнинг мавсумий, анъанавий устки кийимлардан яна бири пўстиндир. Пўстинни қ ўй , тулки, сувсар териларидан тайёрланиб, ички қисми ҳайвонларнинг мўйнасидан, устки қисми эса бошланган те ридан тикилиб, бўялган. Исси қ кунларда пўстиннинг мўйнали қисми устига чиқариб кийилган, совуқ кунларда мўйнали қисми ичига қилиб кийилган, умуман пўстинни икки томонлама кийиб юриш қ улай бўлган. Воҳада пўстинларни қайси ҳайвон терисидан тайёрганлигига қараб «барра пўстин», «cyвсар пўстин», «кигиз пўстин» деб номланган. Пўстин ҳам асосан тоғ қишлоқларида яшовчи чорвадорлар орасида расм бўлган, уни совуқдан ҳимоя сифатида чопон, чакмон устидан кий ишган. Республикамизда эркакларининг анъанавий кийимлари мавсумий қилиб тикилган. Воҳанинг чорвачилик билан шу ғ улланувчи а ҳ олиси асосан то ғ ва ТОҒ ОЛДИ худудларида я шаганлиги ва и қ лим сову қ лиги са бабли ҳайвонлар терисидан тайёрлаб тикилган кийимларни кийишган. Эркаклар отда ёки яёв узоқ сафарда юрганда, хўжалик ва уй-рўз ғ ор ю мушларини бажарганда кенг этакли устки кийимларни кийишган ва ихчам туриши учун белга белбо ғ бо ғ лашган. Белбоғ бўз, чит, сатин ка би матолардан тикилган. Ч op в a д op а ҳ оли теридан, жундан тў қ илган шол белбоғлар, фўта белбоғ, матри белбо ғ бо ғ лашган. Белбоғ бо ғ лаш ўсмирликдан йигитликка ўтишнинг рамзий белги си ҳисобланган. Во ҳ ада «чумчула ғ ой» номли жундан қўлда тўқилган белбоғлар кенг тарқалган, у пахта ипидан, жундан тайёрланган. Белбоғ халқимиз орасида турлича номлар билан аталган: «тўқима белбоғ», «фута» - бир бўлак матодан тикилган пўпакли белбоғ; қийиқ-тўрт томо ни кашталанган белбоғ , чарм белбоғ. Белбоғлар қандай матодан тикилг анига

қараб адрас белбоғ, алвон белбоғ, шойи белбоғ, ундаги ало ҳ ида белгиларига қараб кашта белбо ғ , тангали белбо ғ , мадали-ипак белбоғ деб аталган. Анъанавий кийимларнинг ажралмас қисми бўлган белбоғ жуда қадимийдир. Белбо ғ нинг рамзий маъноси жуда кенг. Ўзбек бел бо ғ лари амалий, маросимий на магик функцияга эга. Эр ва аёлларнинг аза ва тўйларда бел бо ғ лаши маросимий аҳамият касб этади. Воҳада тўйларда куёвнинг оила бошли ғ и, эр бўлганлиги, бели ба қ увватлигининг рамзий белгиси сифатида келиннинг то ғ аси ёки янгаси унинг белига қаттиқ ту ғ илган белбоғ бо ғ лайдилар. Бойсун, Шеробод тумани ўзбек қўнғиротларида боғланган белбоғ тугуни белнинг ба қ увватлиги, кучи нинг мустаҳкамлиги рамзи деб қаралган ва куёв белбоғини куёв жўралар тўй охиригача ечиришмаган. Белбоғ орасига пул, ширинлик солиб бо ғ лашган. Ҳ олбуки, белбо ғ да бойлик ва севги рамзи сифатида қаралган. Демак халқимиз эрлик бақувватлик бойлик рамзи, кўнгилнинг туклигига ишонч, магик эъти қ од, севги тимсоли сифатида белбоғ бо ғ лашган. Халқимизда белбоғ билан боғлиқ, бир қ анча рамзий удумлар мавжуд бўлган. Турмушга чи қ аётган қизлар сарпо сифатида куёвга ўз қ ўллари билан турли на қ шлар солиб белбоғ тикишган, энг қ адрли ме ҳ монга, хушхабар келтирган хабарчига ҳам белбоғ берилган. Баъзан бир неча белбоғ белга бирин-кетин боғланиб, узоқ, сафарларда зарурат бўлганда белбоғ дастрўмол, жойнамоз, ҳамён вазифаларини бажарган. Шунингдек , одамларнинг белбоғ бо ғ лаши рамзий маънода унинг йи ққ ан мол- дунёсини ҳам билдирган. Агар у битта белбоғ тақиб юрган бўлса, унинг мол-дунёси битта авлодига етишини, 2-та бўлса иккита авлодга, 3-та бўлса учта авлодига етишини англатган. Бой-бадавлат киши лар савдо билан шу ғ улланувчи савдогарлар турли хил рангли ипаклар билан тўқилган кумуш, тилло, тўқали камар бо ғ лаб юришган. Қора чарм камар, турли хил на қ шлар ялтироқ тошлар билан безатилиб, камарга пичоқ, ҳамён осадиган бо ғ ичлар қилинган. Оддий ме ҳ наткаш аҳолининг белга тақиладиган камар ва метал бо ғ ичларни сотиб олишга ёки тикти ришга қурби етмаган.

Эркаклар бош кийимлари ҳам ўзига хос этник худудий, мавсу мий белгиларга эга бўлган. Эркакларнинг энг кўп ва кенг тарқалган бош кийими дўппидир. Республикамизда ҳар бир худудга хос дўппилар бўлиб, Тошкент, Фарғона, Андижон, Чуст, Самарқанд, Уратепа, Қўқон, Шахрисабз, Китоб, Бухоро чеварлари тиккан дўппилар тиқилиш услуби, гуллари, матосига қўрабир-биридан фарқ қилган. Дўппи астар, авра, жияк ва пилтдан иборат бўлиб, уларнинг хар бири алоҳида тикилиб, сўнг астар билан авранинг орасига ингичка симга ўралган қоғоз пилта ўтказилган ва шу усулда қўшиб тикилган. Дўппилар туртбурчакли, ду малоқ, қиррали қилиб тикилган. Думалоқ шаклдаги дўппилар енгил оқ матодан тикилиб, кечаси ухлаганда, салланинг ичидан кийилган. Улар «шаппўш», «суфи дўппи», «калапўш» номлари билан аталган. Куёвларг а, йигитларга тикиладиган думалоқ дўппилар кашталаниб, дўппининг четига айлантириб тикилган жиякнинг икки учи туташтирилган жойи дан попуклари осилиб турган. Ушбу кўринишдаги каштали, пўпакли дўппилар хозирга қадар Шаҳрисабз, Бойсунда кенг таркалган анъана вий бош кийимларидир. Тепа қисми чўққисимон қилиб тикилган уч қиррали бош кийим-кулоҳ XX асрларнинг бошларига қадар кенг та рқалган эди 28 Қишки мавсумий бош кийимларидан телпак XX асрнинг 20-30 йилларида расм бўлган. Телпак қандай матодан тикилганлигига қараб қоракўл телпак кундуз телпак тулки телпак номлари билан атал ган. Воҳада қишки бош кийимларидан қулоқдарни ёпиб турувчи «қулоқчин» ва «чугурма» айлана баланд шаклда ичига пахта солиб қўй, қо ракўл терисидан тикилган. Эркакларнинг анъанавий оёқ, кийимлари асосан маҳаллий шаро итда чармчи-кунчилар, этикдўзлар, ямоқчи-кухладўзлар томонидан тикилган ва тузатилган. Ковуш-маҳси, чориқ, такаки, мукки, тоштовон, чориқ-пойпуш каби оёқ, кийимлар мавсумии оёқ. кийимлари ҳисобланган. Воҳада чорвачилик билан шуғулланувчи маҳаллий аҳоли олис тоғ шароитида ва қиш фаслида «чориқ» кийишган. Чорикнинг орқа товон ортидан тасма ип қилиниб, оёққа айлантириб боғлаб қўйилган. Бу оёқ, кийими от, туя,

мол терисидан тикилган. Воҳада чор вадорлар сув чориқ ва дағал чориқ кийишган. Мазкур оёқ, кийими, асосан қишда, намда кийилган. Чунки унинг ичи жун бўлиб, усти мах сус ишлов берилган мол терисидан тикилган. Мукки - товонсиз, юмшоқ мол, эчки терисидан тикилган, эркаклар қишда «товулдириқ», «тошто вон» номлари билан юритилган ости ёғочдан қилинган атрофига мол териси, ичига эчки жуни қопланган оёқ, кийимлари кийишган 41 . XX асрнинг 20-30 йилларида замонавий фабрика чармларидан тайёрланган этиклар қиш фаслида оммавий тарзда кийила бошлади. Улар нугай этик қора этик яъни қўнжи тиззагача бўлган пошнали этиклар эркак ларнинг анъанавий, мавсумий оёқ, кийимлари эди. Мавсумий қишки оёқ, кийимлари пайтава ўралиб кийилган. Эркаклар иссиқ кунларда те ридан тикилган ковуш кийишган. Малла кавуш-калин, дағал мол тери сидан қўлда тикилган, оғдирма ковуш - кенг, тумшуғи узун бўлиб, мол, от терисидан тайёрланган; ҳаккари ковуш - ёғочдан тайёрланган бўлиб, куз, баҳорда кийилган; кўк ковуш - эшак терисидан тайёрлаб ранг бе рилган; қора «сипоҳи» ковуш - Россиядан келтирилган бундай ялтироқ қора теридан тикилган ковушларни асосан бойлар кийишган. Калиш, маҳси шаҳар атрофидаги қишлоқларда кенг миқёсда кийилиб, ҳозирга қадар кекса ёшдаги эркакларнинг анъанавий оёқ, кийимлари ҳи собланади. Воҳада эркакларнинг анъанавий оёқ, кийимлари табиий иҳлим шароитига мос, мавсумий, содда, ихчам ва қулай бўлиб, қўлда ишлов бериб тайёрланган. XX асрнинг бошларига келиб техника тараққиёти, савдо-сотиқ ва мол айирбошлашнинг ривожланиши натижа сида мураккаб усулда ишлов берилган замонавий оёқ, кийимларини кийиш удумга айлана бошлади. Хуллас, Сурхон воҳаси эркакларининг анъанавий кийимларида умумий ва алоҳида белгилар тарихий, иқтисодий, ижтимоий сабабларга қўрашаклланган ва асрлар давомида ўзгарган бўлиб, анъанавий бош кийимлари, белбоғлар, оёқ, кийимларида умумий ўхшашлик мавжуд эди. Лекин ўрганилаётган даврда воҳа эркакларининг устки кийимла рида анъанавийликнинг асл кўринишлари ва қадимий элементлари сақланиб қолганлиги маълум бўлди. Эркаклар йилнинг

иссиқ фаслла рида оқ енгил яктак желақ кишда пахтали нимча, тунни анъанавий кийимлар сифатида кийишган. Айниқса бу даврдаги кийимлар ўзининг ранги ва безакларига кўра ҳам яққол фарқланиб турган. Воҳада эркакл ар туни оқ – яшил, оқ – қизил, оқ – сариқ йўл – йўл олача беқасамдан тикилган . Шунингдек, Бойсунда эркаклар сарғиш, қизил рангли босма чопон лар кийишган. Бу чопон ўзига хос кўринишга эга бўлиб, Республикамизнинг бошқа ҳеч бир жойда учрамайди.

Фойдаланган адабиётлар рўйхати 1. Каримов . И.А. Тарихий хотирасиз келажак йўқ / Биз келажагимизни ўз қўлимиз билан қурамиз. - Т.: Ўзбекистан, 1999. 7-жилд. 132-155 бб . 2. Каримов И.А. Қа ш қа дарё воҳасининг зумрад гавхарлари / Биз танлаган йўл - демократик тараққиёт ва маърифий дунё билан ҳамкорлик йўли. - Т.: Ўзбекистан, 2003. 11-жилд. 56-63 бб . 3. Абдуллаев Т.А., Хасанова С.А. Одежда ўзбеков ( XIX - начало XX вв.). - Т.: Фан, 1978. - 1 1 5 с. 4. Абдуллаев У. Фар ғ она водийсида этнослараро жараёнлар. - Т.: Янги аср авлоди, 2005. - 215 б. 5. Абду-ур-Рауф. Рассказы индийского путешественника (Бухара как она есть). - Самарқанд: Б.И., 1913. - 56 с.

Похожие

Ўзбек анъанавий кийимларини ўрганилиш тарихи

Аёлларнинг кундалик ва байрам кийимлари

Сурхон воҳасидаги тақинчоқларнинг асосий турлари

Тақинчоқларнинг яратилиши ва турлари

Болалар кийимлари билан боғлиқ урф – одатлар