Аёлларнинг кундалик ва байрам кийимлари - Искусство - Рефераты

Аёлларнинг кундалик ва байрам кийимлари

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

174 KB

Аёлларнинг кундалик ва байрам кийимлари Во ҳ а аёлларининг кийимлари ў шда анъанавий мах а ллий кўринишларни мукаммал са қл аган, А ё ллар кийимида ўзига хос на қш лар, безаклар, ҳошиялар кўп қў лланилган. Шу ўринда таъкидлаб ўтиш жоизки, Ў рта Оси ё халқ л арин инг анъанавий кийимларида қадимдан маҳаллий ўзига хослик на миллийлик устун бўлиши билан бирга улар яхлит умумий асосга ҳам э га бўлган. Аёллар кийимларидаги умумийли к уларнинг кенг, узун, ту ғ ри бичими ва кўриниши билан изо ҳл анади. Воҳа аёлларининг анъанавий кийимлари таркибига қ уйидагилар кирган: кўйлак ва лозим, у с тки кийимлар-халат, жела к пахта солиб қавилган чопон, камзул, енгсиз ни м чa, бо ш кийимлари- д ўпп и, р ў мол , дака н а кийгичлар, «салла бош», калуга, ёпингичлар- паранжиси, кўрта, желақ о ёқ, кийимлари-маҳси, калиш, енгил ковуш, попушдан иборат бўлган. Аёлларнинг ан ъ анвий кийимлари тайёрланган мато турлари хилма-хил бўлиб, воҳада мавжуд б ў л г ан хўжалик маданий типлари, аҳоли жойлатган ҳ удуднинг, ўзига хосл и ги аҳолининг ижтимоий, маиший турму ш тарзи аёллар кийимларига сезиларли таъсир кўрсатган. Бундан ташқари қ ў шни халқ л ар билан маданий-иқтисодий алоқалар таъсири ҳам кийимларда бевосита аксини т опган. Сурхон-Шеробод воҳасида табиий иклим шароитига мос ярим ў троқ хаёт кечирган аҳоли, ипак қурти боқиш билан машғул бўлмаган. Аёлларнинг анъанавий уй машғулотларидан бири ҳисобланган тўқувчиликда асосий хом-aшё жун бўлиб, қўй, туя, эчки жунидан уй ш ароитида мато тайёрланган. Ўтроқ турмуш тарзига эга бўлган аҳоли эса ғўза етиштириб, ипак қурти боқиш билан шуғулланган. Баъзан улар пахта ва ипак толасини б у е рдан сотиб олишган на уй шароитида пахтали матолар (б ў з, олача) тайёрлашган. Аёлларнинг анъанавий кийимлари учун четдан к е лтирилган ноёб, қимматбаҳо шо йи ва ярим

шойи матолар ҳам ишлатилган. Ярим шо йи ва чар м аралашган «курсоқ» матоси, «гижим-парча» матолари аёлларнинг анъанавий туй ва байрам кийимларида и ш латилган. Аёллар кийимлари учун четдан келтирилган шойи, дарои, гулбарра сингари ярим ипак матолар ишлатилиб, улар асосан Қ ўқ он. Мар ғ илон, Х ў жанд, Бухоро ша ҳ арларида тайёрланган ва ўзининг сифати билан бир-биридан фарқ қилган. Аёллар кийимлари мавсумга қараб қ ишги, бах о рги, ёзги кийимларга; бажарадиган вазифасига қўрат ўй , байрам, маросим либосларига , тананинг қайси қисмига кийилиши бўйича ички, устки, бош, оёқ, кийимларига б ў линади. Бундан таш қари аёллар кийими уни киядиган аёлнинг ё шига қа раб ҳам фарқланади. Аёлларнинг анъанавий кийимлари ҳақида с ўз борар зкан, аввало, энг кўп тарқалган оммавий кундалик кийимлардан бири ҳисобланган учун, кенг, тўғри бичимли аёллар куйлагига т ў хталиб ў тса к Аёллар к ў йлаги, Сурхон воҳасида ўз ига хос, м а ҳаллий кўринишларга эга бўлган. Аёл ҳар кўйлакларини бичи ш да тежамкорликка эътибор беришган. Бир бутун мато кўйлакнинг олд в а орқа томо н ини таш к ил қиладиган ҳолатда елкалари ти к илмай тахланган. Матонинг гавда қисмига перпендикуляр қилиб тўғри ёки торайиб борувчи енглар ти к илган. Қ ў лтиқ остига ҳар доим учбурчак ёки ромб шаклида ямоқ- кулфак солиниб, кўйлакнинг ён томонларига узун учбурчак шаклидаги қийиқ қулфак туширилган. Аёллар кийимларининг ушбу кўринишда бичилиши либоснинг бу турига хос умумий белгилардан бири бўлиб, бичувчининг асосий эътибори матони те рл аш и га қар а тилган. Ҳозирда ҳам воҳада кекса аёл бичувчилар матони тежаш билан боғлиқ, бу анъанани давом эттирмо қ далар. Кўйлакни тез йиртилмасли к чидамли бўлишини таъминлаш мақсадида икки ён томонидан кийиқ қуйиб тикканлар, ушбу қийиқ икки қават қилиб тахланган бир мато парчасидан қийиб косит йўли била н бичилган. Шунингд е к во ҳ а аёлларининг устки

кийимларидаги ўз и г а хослик улар н инг ё қаларида ҳам ў з ифодасини топ г ан. Ў рта Осиё х ал қл арида бўлгани сингари Сурхон воҳаси а ё лларин и нг к ўй ла к ларида ҳам ёк а нинг ас о сан икки хил кўринишдаги шакли маълум бўлган: 1. Узун тик-уйма ёка. 2. Елка ё қ а - кифтлари бир инчиси иккинч исига туташувчи ёқалар. Ма ҳ аллий шароитда кўйлакнинг кундалан г ёки узун тик қирқилган бош кириб чи қ иши у ч ун м ў лжалланган қисми «йирмочи» ёки « ё қа» д е б аталган. Узун тик ёқали к ўй ла к лар а ҳ оли орасида «пешкушо», «жахак», «чакак» д е б қ аритилган. Уйма ёқа кўйлаклар аёл л арнинг бола эмизишига қулай бўлиши учун м ў лжалланган бўлиб, бўйиндан тирноққ ача 25 см чамаси кесма туширилиб, ё қани ёпиш учун бо ғ ичлар қилинган, к е йинчалик ёқага т ўғ на ғ ич қадаш урф бўлган. К ўй ла к ларнинг йирмо қ и кундалангки «елка ё қа» каби турлари асосан қизлар томонидан турмушга чиқ қуни га қадар кийилган. Елка ёқа кўйлаклар й ирмо қ ининг чеккаларига турли хил жия к чироз, тасма, ёки турли хил рангли иплардан н урма усулида кашта тикиб чиқилган. Ё қа га кашта, жияк тақишда икки нарсага э ьтибор берилган. Бунда аввало безак кўрк бериб туриш к ў зланган бўлса, иккинчидан йирмочидан бош кириб чи ққ анда тез йиртилиб кетмаслиги, кўйлакнинг чидамли ва сифатли бўлиши к ў зда тутилган. Бойсун, Шеробод туманларининг то ғ ва то ғ олди қишло қ ларида аёллар ў зларининг диди ва бадиий мах ора тига мос равишда кўйлак ларнинг олди ҳамда ё қа қисмларига безак кашта ти ққ анлар. Кўйлакларга бериладиган безак тури ва текли бир томондан уша ҳудудда г и мавжуд шарт- ша роитга, иккинчидан кийимнинг қандай мақсадда кийилишига боғлиқ, ҳолда танланган. Кўйлакларга безак беришнинг усуллари

рангбаранг ва сон-саноқсиз бўлиб, бу ўринда уларнинг барчасини санаб ўтишнинг иложи йўқ, албат т а. Во ҳад а безак беришда кўйлакнин г олд томонига, матонинг ў зига кашта ти к и ш , кўкрак қисмига кашталар, тасмалар тикиш усуллари кенг тарқал г ан. Каштанинг энг оммавий т ур ларидан бири “ жия к” деб аталган бўлиб, эни 20-25 см дан иборат бўлган бу ка ш та с и тасма уйма ё қа га икки қатор қилиб тикилга н . Калита тасмалар турмушга чиққан аёллар к ў йлаги ёқасининг тик ке с маси б ў йлаб, қизлар к ў йлагининг эса к ў ндаланг кесимига қуйиб тикилад и . Тасма, жия к же х а к лар, тамбур чоки, даровизак илмо ғ и чокларига ти к илган. Кашта тасмалар қў лда ва оддий дастго ҳл арда т ў қилган. Бундан ташқари эни 4-4,5 см, узунлиги 80-100 см ли кашта- тасмалар ёқаси тик кесилган аёллар к ў йлаги учун тайёрланган кашта ёқа четларига т ў қилиб, кўйлакнинг э тагигача ташланиб тўрган. Ушбу э нл и ва узун кашта т асмалар «к ўй лак олди» ёки «пешк а рта» деб атал г ан. Воҳанинг Жарқўрғон, Шўрчи, Узун туманларида яшовчи қў нғирот, юз, тоғчи уруғлари аёлларида устига кумуш тангалар қадалиб қўлда тикилган кашта «сетора» деб аталган. Шунингдек, олд томонининг кўкрак қисми кашталар оилан тўлдириб ташланган кўйлак «пеш», «пошак» деб юритилган. Кўйлакнинг олдига тикилган кашталар карбосга тикилган. Кашталар қадимги «сиёҳдўзи» ёки «чаппадўзи» усулида тикилган бўлиб, каштанинг шакли қора ип билан тикилса сиёҳдўзи деб; шаклнинг ичига чап томондан турли суратларда халқасиз кашта солинса, чаппадўзи деб аталган. Уйма ёқали кўйлаклар боғичли бўлган ва кашта жахак ёки боғичларнинг охирида попук пўпакча тутилган. Кекса ёшли аёлларда пўпак уйма ёқанинг охирида бўлса, еш қизлар ва келинчакларда кўндаланг «елка ёқа кўйлакларнинг йирмоқи охирида, яъни елка устига қўйилган. XIX аср охири - XX аср бошларида Ўзбекистоннинг қатор худудларида узун тик ёқали кўйлакларни кийиш урф бўла бошлаган. Бу

кўйлаклар халқ, орасида «пўпак ёқа» кўйлак «ит ёқа кўйлак» ёки қишлоқларда бу кўйлак ёқаси узун бўлганлиги учун «қозиқи», «қозоқи кўйлак” деб ҳам аталган. Воҳанинг қўнғирот, тоғчи уруғлари яшовчи худудларда узун тик ёқали кўйлаклар «нугай буруш» деб номланган. XX асрнинг 20-30 йилларида «кўкрак бурма» кўйлаклар оммавий урф булган кўйлак сифатида кинг тарқалган. «Кўкрак бурма» кўйлаклар дастлаб XX асрнинг бошларида Тошкентда пайдо бўлган. Бу даврда Сурхон воҳасининг Бойсун, Шеробод туманларидаги ўзбек- тожик қишлоқ ҳариди бичими ва тикилиши жуда мураккаб бўлган пар- пар ёқали кўйлаклар кенг тарқалган. Кўпинча бундай кўйлакларни қизлар турмушга чиққанларига қадар кийишгап. Пар-пар ёқали кўйлакнинг бош кириб чиқишига мўлжалланган йирмочи чеккаларига бир бутун матодан 4-5 см атрофида олипиб, қатма-қат (плицировка) қ илиб тахланган. Тахланган мато кўриниши бир текис тиш кўринишида бўлганлиги сабабли, ёқаси ушбу кўринишдаги кўйлакларни «ит ёқа» кўйлак деб ҳам юритишган. Ўрганилаётган даврда воҳада шунингдек аёлларнинг «кўкрак бурма» кўйлаклари, яъни ҳозирги кокеткали кўйлаклар урф бўла бошлаган. XX аср бошларида «Кўкрак бурма» кўйлаклар ўзбек аёллларининг анъанавий миллий кийимига айланган ва хозирга қадар кокеткали кўйлаклар андозаларидаги жузъий ўзгаришлар билан республикамизда ўрта ва кекса ёшдаги аёлларнинг анъанавий кўйлаклари сифатида кийилади. Воҳада аёллар кўйлаклари кийилишига қараб бир неча турга бўлинган. Бунда кўйлаклар кундалик байрам ва маросим кўйлакларига бўлинган. Байрам ва тўйларда кийиладиган кўйлакларни аёллар узоқ, муддат кийишган. Қадимги бичими сақланган бундай кенг кўйлаклар XX асрнинг 20-30 йилларигача воҳа аёлларининг кундалик ва байрам кўйлаклари сифатида оммавий равишда кийилган.

XX аср бошларида қиш фаслида, байрам ва тўй кунларида бир неча кўйлакни бир-бирининг устидан кийиш расм бўла бошлади ва бу одат «қўш кўйлак» кийиш деб аталиб, унда қуйидаги нарсаларга эътибор берилган: дастлаб енгил пахтали матодан тикилган очиқ рангли оқ, кўк кўйлаклар устидан гулли, қимматбаҳо матодан тикилган кўйлак кийилган. Қизлар 3-4 та, ўрта ёшдаги аёллар 6-7 тагача кўйлакнинг бир-бирининг устидан кийишган. Дастлабки ичидан кийилган кўйлакнинг кенг узун ёқаси бошқа кийилган кўйлаклар устидан чиқариб қўйилган. «Қўш кўйлак» кийиш одатда асосан ўзига тўқ оилалардаги аёллар орасида расм бўлган бўлиб, бу билан аёллар ўз бисотларидаги кийимларини кўз-кўз қилишган. «Қўш кўйлак»ни Хоразмда қизлар турмушга чиққандан сўнг кийишган. Воҳа аёллари байрам кўйлаклари енгининг учига бурма кашталар тикишган бўлса, Бойсун аёллари байрам кўйлакларининг ёқасидан этагига қадар узун кашта “пута” тикилгиган. XX аср бошларида аёлларнинг оммавий меҳнатга жалб қилинганлиги ва иш қилиш учун қулайроқ кийимларга ўтишдаги умумий интилишлари сабабли воҳанинг ҳам кўп қишлоқларида, калта енгли ва енглари қайтарилган, ёқалари безатилган кўйлаклар кийилган. Оиланинг ичида эса аёллар эркин турадиган, белбоғсиз кўйлаклар кийишган. Тожиклар, ўзбеклар билан аралаш яшайдиган Бойсун, Шеробод, Сариосиё туманларида тожик қўнғирот, чиғатой аёллари худди қирғиз аёлларидек, кенг узун кўйлакларни кийганда кундалик юмушларга халал бермаслиги учун белларини боғлаб олганлар. Воҳада кекса ёки ўрта ёшли аёллар белларини чеккаларига турли хил- кашталар, боғичлар тикилган бир бутун мато билан боғлашган бўлиб, у «пута» «фута» ёки «локи» деб аталган, Хозирда эса рўзғор ишларида ошхона юмушларини бажаришда белга боғланадиган фартукчага нисбатан мазкур атама ишлатилади.

Сурхондарё кўйлакларнинг номлари тикилган матога ҳам боғлиқ, бўлган бўлиб, шойи кўйлак алвон кўйлак каби атамалар билан юритилган. Баъзи кўйлаклар ундаги алоҳида белгиларга қараб яъни «гулли кўйлак», «каштали кўйлак» деб ҳам аталган. Ўтказилган дала тадқиқодларига асосланиб шуни айтиш мумкинки, республикамизнинг бошқа ҳудудларида бўлганидек Сурхон воҳасида ҳам аёлларнинг анъанавий устки-ички кийими ҳисобланган кўйлакар уларнинг ёшига қараб турлича номланган. Масалан, қизлар куйлаги - кифтаки ёқа, келинлар кўйлаги пар-пар ёка кўйлак қариялар кўйлаги - ёқа боғли, боғичи ёқа кўйлак номлари билан бир-биридан қатъий ажратилган. Сурхондарё аёлларининг анъанавий ички кийимларидан бири лозимдир. Лозим атамаси арабча «лочима» сўзидан ол и нган бўлиб, зарур кера к ли маъ н осини англатган. Ў рта Осиёда икки-уч хил матодан тикилган лозим кийи шг ан. Сибир x алқлари эса бу ғ у терисидан тикилган, турли хил нақшлар туширилган аёлларнинг қиш к и лозимлари «тарпима» деб аталган. ” Воҳадаги тожик чи ғ атойлари аёллар иштонини эзор, пойжома, тунбон номлари билан аташган. Яхлит бутун матодан лозим тикиш, ён, лип па қисмини ипа к ли матодан тикиш гуноҳ ҳисобланган. Тиззадан юқори «липпа» қисми оддий матолардан, пойча қисми эса қимматбаҳо матолардан тикил г ан. Воҳада қиш фаслида чорвачилик билан шуғ у л ланувчи то ғ қишло қ ларида яшовчи а ҳ оли эчки жу н идан тў қил г ан «чивиг иштон» кийишган. Қишда кийиладиган иссиқ, қалин лозимлар бошқа xa лқларда ҳам учрайди . Аёллар лозими тикиладиган мато уларнинг ёшларига қараб танланган. Аёллар лозимининг бичими ўзига-хос тарзда - яъни юқориси кенг бўлиб, Пастга қараб торайиб борган. Мато икки қават қилиб букланиб, сўнг қия шаклида бурчакма-бурчак қилиб кесилганда иккита ингичка ва иккита кенг хомонлар пайдо бўлган. Лозимлар кенг, узун қилиб тикилиб, оёқ, кириб чиқиши учун қулай бўлган. Лозимлар одатда товонга қадар тушиб тўрган, чунки ислом

динида шариатга қўраномахрам кишиларнинг аёллар авратини, яъни оёқ, тўпиғларидан қўлларининг учигача бўлган тана қисмини кўришлари гуноҳ ҳисобланган. Сурхондарёда кекса ёшдаги аёллар лозими узун, кенг бўлиб, оёқ, кириб чиқиши учун қулай қилиб тиқилса, ёш қизлар ва келинчаклар лозималари бирмунча калтароқ ва торроқ қилиб тикилган. Лозимнинг юқориси, яъни липпа қисми қайтариб тикилган ва иштонбоғ ўтказилган. Иштонбоғлар пахта ёки жун иплардан тайёрланган. Дастлаб аёллар ва эркаклар лозими (чолвор) бир хил бичимга эга бўлган. Кейинчалик эркаклар иштони ва шолворларининг оёқ, қисми бироз кенгроқ қилиб бичилган бўлиб, бунда ерга ўтирганда, от, эшак туяда юрганда қулай бўлиши эътиборга олинган. Аёллар лозимига турли хил нақшлар, шакллар туширилган ва «чироз», «жияк» тутиш одат бўлган. Лозимнинг пойча қисмига, яъни унинг товон атрофи бўйлаб тушиб турувчи айланасимон қисмига «жияк» ва «чироз»лар тутилган. Бу безак бошқа устки кийимлар билан уйғунликни таъминлаш ҳамда халқимизнинг магик тасаввурлари, яъни ёмон кишилар назаридан сақлаш мақсадида тақилган. Бойсун туманининг Мачай қишлоғида лозимларга чироз тутилмаган аёлларни дафн маросимларига киритмаганлар. Жияк тасмалар ҳам одатда аёлларнинг ёшларига қараб танланган. Кекса ёшдаги аёллар оқ қора нақшли ва энли чирозлар тақишса, ёш қизларга, келинчаклар лозимини тайёрлашда жимжимадор нақшлар туширилган чироздан фойдаланилган. Бундай чирозларнинг айлана бўйлаб, икки учлари туташган қисмида пунакчалари бўлган. Воҳада лозимлар учун тикилган жияк ва чирозларнинг «ўрама чироз» «босма чироз», «қора чироз», «алвон чироз», «кашта чироз» каби турлари мавжуд бўлган. Аёллар лозим кийишда ўзига хос удум ва ирим-сиримларига амал қилишган. Жумладан, турмушга чиққан аёлнинг лозимини бошқа яқин

кишилари, ҳаттоки, опа-сингиллари ҳам кийиши таъқиқланган. Қизларнинг сеп кийимларига лозим солинмаган. Лозимлар алоҳида тикилган ва сақланган. Воҳада кўп фарзандли аёллар бефарзанд хотинларнинг бола йўли очилсин, деган мақсадда улар ўз лозимининг иштонбоғини берган. Кўз теккан, суқданган болаларни даволаш амалларини бажаришда ҳам лозимдан магик деталь сифатида фойдаланишган. Бунинг учун она ўз лозимини чаппа қилиб бошидан айлантириб болани силаш орқали фарзандини суқдан, бало-қазодан халос килар экан. Воҳа аёллари йил мобайнида оилада ва кўча-куйда лозим кийишган. Х аттоки мархумаларга ҳам махсус лозим кийдиришган. Ўзбекларда матони тежаш учун яхлит матодан лозим ти к илмаган. Х озирда аёллар лозим турли хил фабрика ҳ aтoлapидaн ти к илиб, кекса ёшдаги аёллар ва келинчаклар кийимининг бир қисми сифатида кийилади. Лозимларга тутиладиган жия к чирозларнинг турлари, на қш лари хилма-хил бўлиб, во ҳа да «бойсуни чироз», « б урма чироз», «самарқандча чироз», «бухороча зард ў зи чироз» каби номлар билан аталадиган турлари мавжуд. Аёлларнинг анъанавий устки кийимлари ҳар бир ҳудуд, ҳар бир халқда ўзига хос безак ва нақшлари билан ажралиб турсада, улар Ўзбекистон ҳудудида бир хил бичимда яъни тўғри, кенг ва узун қилиб бичилиши билан ажралиб т у рган. Дастлаб аёлларнинг устки кийимлари аёлларнинг кўйлаги кўринишида бошга ташлаб юрилган ва кейинчалик халат кўринишига келтирилиб кўйлак устидан кийила бошлаган. Аёлларнинг устки кийимлари пахта солиб қавилган аёллар тўни ва пахтасиз авра- астардан иборат енгил халат кўринишида бўлиб, улар Республиканизда турлича номланган. XIX аср охири - XX аср бошларида мунисак кийиш бутун Ўзбекистан бўйлаб оммавий урфга айланган. Мунисак Сурхон воҳасида «минисак» номи билан аталган ва уни аёллар қимматбаҳо кийим тарзида тўй ва байрамларда кийишган. Чорвачилик билан шуғулланган тоғ

ва тоғ олди қишлоқларида авра-астарли мунисак кўринишидаги енгил устки кийим - «желак» кийилган. Анъанавий устки кийимлардан пахта солиб қавилган чопон ёки тўн аёллар учун икки хил кўринишда бўлган тўғри кенг бичимли тўнга бели тор, яъни белли тўн. Воҳада ичига пахта солиб тикилган устки кийим «пахтали чопон» деб номлашан. Бундай чопон қандай матодан тикилганлигига қараб «атлас чопон», «шойи чопон», «б ў з чопон» деб ҳам юритилган. Чопон беш қисмдан: енг, б ў й, ён, ёқа ва чалгайдан таш к ил топган. Чопоннинг б ў й қисми олд ва орқа томонлардан иборат бўлган, ё н қисми қў лти қ дан ор қа ва олд орали ғи га ў ланган, ю қо р и га ёқа ўтказил г ан. Бел л и чопонларнинг орқа қисми икки б ў лак бўлиб, киши бели ичига киритилиб, ўртаси қўшиб тикилган. Натижада чопон танага ёпишиб тўрган. Ёни б ў йга улаганда ю қо рида ў миз пайдо бўлади ва шу ў мизга енг уланади, ё қа тушган жойдан то этаккача энсиз мато уланиб, у «чалгай» деб аталган. Унинг орқа томонига ичидан шойи ёки қора матодан турт энлик «адип» улантан. Чопоннинг енг, ёқа, этак қисмларига безак берилган ва мустаҳкам бўлиши учун чироз, жияк тикиб чиқилган. Аёлларнинг халат, чопонлари ўзининг бичими, тиқилиши бир-бирига ў хшаш бўлган. Улар ўртасида фарқ, чопонга тутилган жия к матоларда сезилиб, эркаклар туни бир қадар узунроқ тикилган. Воҳада аёллар чопонлари ёқаларидан ҳам фарқ л аш мумкин бўлган, яъни аёллар чопонининг ё қа лари очиқ, кенг, чопоннинг этаклари бир-бирига туташтирилмаган, е нглари эркаклар тунига нисбатан калтаро қ қил иб тикилган. Ўрта Ос и ёнинг бошқа халқ л арида бў лганидек воҳа аёлларнинг анъанавий устки кийимлари узун, кенг, тутри бичимда бўлган. Россия Ўрта Оси ё ни босиб олганидан сўнг ў лкага янги кийим нусхалари кириб кела бо ш лади. Мана шундай енгил устки кийимлардан бири камзу л дир. Республикамизнинг бошқа худуд ла рида «камзур»,

«камзил», «бешмет» номлари билан аталган. Сурхон во ҳ асида дастлаб шаҳарларда, сўнгра қишло қ дарда янги нусхадаги камзуллар кириб кела бошлаган. Камзулнинг бичими бироз мураккабро қ бўлиб, елкадан белга томон торайиб, бел қисми танага ёпишиб т у рган ва этакка қа раб кенгайиб борган. Камзул ёқаси «қўш ёқа» тарзида, яъни икки учбурчак ёқа шаклида тикилган, икки ён томонларида чунтаклари бўлган. Камзулларнинг олди. дастлаб боғичли бўлиб, кейинчалик фабрика тугмалари қадалган. Сурхондарё вилоятининг ўлкашунослик музейида М.Турғунбоева номли рақс музейи экспонатлари орасида олдига боғичлар тутилган, тугмали, беқасам, атлас, шойи, шунингдек парча, фаранг матоларидан тикилган камзулларни учратиш мумкин. Воҳанинг чорвачилик билан шуғулланувчи тоғ ва тоғ олди қишлоқларида яшовчи аёллар камзулларга енгил пахта солиб тикишган ва бу кийим махаллий ахоли орасида камзул - чопон, пахтали, камзул, узун камзул номлари билан машхур бўлган. Мавжуд дала материаллари ва илмий адабиётлардаги маълумотлар аёлларнинг анъанавий устки кийимларидан бири ҳисобланган «камзул» воҳада XIX аср охири XX аср бошларидан кийила бошланганлигини тасдиқлайди. Камзул кўринишида тикилган авра-астарли кўйлак устидан кийиладиган енгсиз, калта анъанавий устки кийимлар «нимча» ёки камзулча» деб номланган. Воҳанинг тоғни-қатоғонлар яшайдиган қишлоқдарида (Хатак Хужанкр, Бедак) аҳоли орасида ушбу кўринишдаги устки кийим «аскарча», ичига пахта солиб тикилган «гуппи», «гуппича» деб аталган. Пахта солиб тикилган «гуппи», «гуппича»ни қишда аёллар кўйлак остидан кийишган. Чорвачилик билан шуғулланувчи аҳоли астарининг ичига жун солинган гуппичаларни кийишган. Енгсиз калта нимчаларни кейинчалик болалар, ёш қизлар ҳам кийишган. XX асрнинг 70-80 йилларидан хозирга қадар кекса ёшдаги аёллар «қора нимча», «бахмал аскарчалар» кийишган.

Воҳа хотин-қизларининг кийим-кечакларидаги ўзига хосликни анъанавий бош кийимларида ҳам кўриш мумкин. Сурхон воҳаси аёлларининг анъанавий бош кийимлари хақида сўз юритар эканмиз, шу ўринда аёлларнинг эркакларга нисбатан бирмунча хилма-хил бош кийимлар кийиштанлигини таъкидлаш лозим. Воҳа аёлларининг анъанавий бош кийимлари уч гуруҳга бўлинади: 1. Бир бутун мато қисмидан тайёрланган бош кийимлари; 2. Кийгичлар; 3. Бошга ташлаб юриладиган ёпингичлар; Б и ринчи гуру ҳ га мансуб бош ки й имлар рўмоллардир. Р ў моллар дастлаб ма ҳа ллий даст г о ҳ ларда тайёрланиб келад и, хоса, кейинчалик фабрикада тўқилган матолардан, яъни докадан тайёрланган. Р ў моллар турли ҳ ажмда бўлган, яъни тўғри туртбурчак рўмол 1,5x2,5 м ўлчовда, квадрат шакли д аги рўмол 1,5x1,5 м ўлчовда бўлган. Ипакдан қ ў лда т ў қилиб, ранг берилган квадрат шаклидаги рўмол казна рўмол, дорой рўмол, халил рўмол, шол, рўмол деб номланган ва бу рўмоллар асосан қ иш фаслида ў ралган. Бойсун, Шеробод туманларининг то ғ ва то ғ олди қишло қл арида эчки жунидан т ивит рўмол, шол рўмол т ў қилган ва турли рангларга бўялган бу рўмоллар асосан қ иш фаслида ўралган. Во ҳа да аёллар кўпроқ оқ пахта ипдан, ипакдан қўлда тўқилган «қазна», «хазна» рўмол ў рашган. Бу рўмолни «гулбаст» ёки «гулбарра» усулида б ўя б, турлича нақшлар билан безатишган. Вилоят ў лкашунослик музейида турли х а жм ва на қ шдаги «казна» рўмоллари мавжуд бўлиб, аёлларнинг анъанавий бош кийимлари ҳақида маълумот берувчи экспонат сифатида яхши сақланмо қ да. Қазна рўмоллар 1,5 х 1,5 м хажмида ёки қадимий ўлчовда 4 газ бўлган. Во ҳада қизлар ва кели н лар ўрта х а жмдаги рўмолларни ўрашган. Ушбу гурух г а кирувчи рўмоллар бошнинг пешона қисмига бо ғ ланган ва турлича номлар билан аталган: рў молча, рўмолча, қарс, дурра, нозбанда к , чаккабанда к , дуррача. Ёш қизлар, келинчаклар очиқ, рангли, ёр қ ин рангли

рўмоллар ўрашган бўлса, кекса ёшдаги аёллар оқ, ним ранг, кичик х а жмли рўмолчаларни катта рўмоллар остидан ўрашган. Пешона қисмига бо ғ ланадиган бош кийимлари ўзига хос шаклда ва хаж мда бўлиб Бойсун туманининг Сайроб, Дарбанд, Панжоб каби тожик қишлоқдарида сарбанд, мандил ном лари билан, ўзбек чи ғ атойлари яшайдиган Хата к Авлод, Хомкон қишлоқ л арида пешонабанд, манглайча номлари билан аталган. Аёллар бош кийимлари тизимида «бош» ёки «салла», «салла бош» алоҳида ажралиб тўрган. Ўрганилаётган даврда у айниқса, ярим ў троқ а ҳо ли ўртасида кенг тар қ алган. Саллабошни одатда болали, ўрта ва кекса ёшли аёл л ар ўрашган. Бошга ярим дўппи шаклидаги кийгич кийилиб, унин г устидан 3-4 метрли салла ўралган. Бош кийимининг ушбу қисми- бош деб аталиб, унинг устидан бешта, ў нта, ў н бештагача, баъзи ўзига т ў қ оилаларда т ў й тантаналарида йигирма - ў тгизтагача турли ранглард аг и рўмолларни рангларига алоҳида кўриниш берган ҳ олда ўралган ва ў ровнинг ушбу қисми салла деб аталган. Воҳанинг турли туманларида ушбу бош ў рови турлича номлар билан номланган. Жумладан, Жар қў р ғ он, Ш ў рчи туманларидаги қ ў н ғ ирот аёлларида «салла бош», «шохбош» деб номланса, Шеробод, Бойсун. туманларида «саллабош», «чамбарак», «бош ў ров», « ў рама» деб аталган. Саллабош кишининг иқтисодий қудратини кўз-кўз қ илувчи муҳим белги вазифасини ҳам бажарган бўлиб аёлларнинг саллабошлари кўринишига қўра «камба ғ албош» ва «бойбош» деб ажратилган. Кам сонли ва оддий кўринишли рўмол ўралган бўлса - камба ғ албош, хилма – хил рўмоллардан иборат баланд, кенг саллабошлар - «бойбош» деб номланган. Саллабош қўнғирот, қарлуқ ва дўрмонларда ҳам бўлган. Дўрмонларда саллабошни пешона қисмини кўрсатмасдан киприкка қадар туширган ҳолатда қўнғиротларда эса пешонадан ю қ ориро қ да ўралган . Қарлуқларда саллабошни «касаба» дейилган. Саллабошнинг устидан ташланган рўмол маҳаллий аҳоли орасида дакана деб номланган. Одатда аёллар юрган вақтида рўмоллари сирғалиб

тушмаслиги учун саллага рўмол тўғноғич қадаганлар. Шунингдек салла бошдаги рўмоллар қатига игна, гугурт, калит, рўмолча, пул, ип ва бошқа зарур нарсалар солинган. Бошга ў раладиган анъанавий бош ў ровларидан яна бири локидир. Бойсун туманининг Сайроб қишлоғи аёллари локини узоқ, йўлга чиққанларида, р ў з ғ ор юмушларини ба ж ариш вақтида бо ғ лашган. Кўпинча кичик рўмолча ёки катта рўмол тушиб кетмаслиги учун унинг устидан буклаб-буклаб рўмол ўралган мато локи деб аталган. Аёлларнинг пешонага боғланган бош ў рамлари текис ва баланд туриши учун рўмол икки қатланиб, ҳар бир қати ичига қаттиқ картон қо ғ оз б ў лаги қў йилган ва бу кўриниш рус аёлларининг анъанавий бош кийими - «какошниюқлар кўринишида б ўл ганлиги учун аҳоли орасида «касенка» ёки “к асаба ” деб аталган. Халқимизда рўмоллар бош кийим вазифасини ба ж аришдан ташқари белбоғ, х амён, сумкача, сафарда юрилганда дастурхон, жойнамоз, сочиқ, ва соябон вазифаларини ҳам ў таган. Кийгичлар сочнинг йи ғ или , ихчам бўлиб туриши учун ёш қизлар ва келинчаклар томонидан безак , кўрк сифатида рўмол остидан бошга кийилган. Рўмол остидаги кийгич (дўппи, тахя, тўппи ва б.) кишига улу ғ ворлик кўркамлик бахш этган, кекса ёшдаги аёллар эса кечаси ялангбош ётмаслик учун кийгич кийишган. Бошга ташлаб юриладиган рўмоллар сочдан сир ғ алиб тушиб кетмаслиги учун кийгичларга тўғна ғи ч қадаб куйилган. Бошга рўмол остидан кийилган кийгичлар бош қа ҳ удудларда турлича номланган. Сурхон воҳаси аёлларининг анъанавий бош кийимларидан бири- кийгичлар ўзига хос кўринишда, шаклда бўлиб, калуга, култапўшак шабкулоҳ (тунги кийгич), дўппи, туппи (шевада), қалпоқ деб аталган. Кийгичлар авра-астарли қилиб, икки хил кўринишда тикилган. Биринчи кўринишдаги кийгичлар айлана симон, учсиз тикилган, орқага, елкага осилиб турувчи дум қисми бўлиб, унинг юқори қисмида бўйин атрофида

уйиқ жой қолдирилган ва ўрилган сочлар шу жойдан чиқариб қў йилган. Уйиқ ичида кўрган сочлар уй юмушларини бажарганда халақит бермаслиги учун кийгичларнинг махсус соч чиқариладиган айлана усти қисми мавжуд бўлган. Иккинчи анъанавий дўппи кўринишидаги кийгичлар тўртбурчак шаклида айлана тик чўққисимон , баланд бўлиб, асосан келинлар ва ёш қизларга мўлжаллаб тайёрланган. Дўппилар нақшлари ва матосининг турига қараб ҳам турлича номланган. Турли рангли наҳилар туширйлган дўппилар, «чамандагул», бахмал, парча матодан тикилган, йўл-йўл нақш туширйлган дўппи эса ироқи дўппи деб номланган. Воҳада ҳам аёллар орасида душш кийиш одати XX асрнинг 20- йилларида, яъни паранжи ташлангандан сўнг оммавий расм бўла бошлагач кекса ёшдаги аёлларнинг гувоҳлик беришича, паранжи ташлангунга қа дар, ҳ озирги тўрт бурчакли дўппилар ўрнига, рўмол остидан учсиз юмалоқ дўппилар кийилган. Одатда биринчи кўринишдаги айлана орқасида дум қисми бўлган кийгичларни турмушга чиққан қизлар, келинчақлар ва ўрта ёшдаги аёллар кийишган. Кекса ёшли аёлларнинг кийгичлари дўппи ичига енгил пахта солиниб қавилган. Айлана юмалоқ кўринишидаги дўппиларни аёллар катта рўмоллар остидан кийишган, туртбурчак замонавий дўппиларни қизлар, келинчаклар кичик ҳажмдаги рўмоллар остидан кийишган. Баъзан қизлар икки ўрим сочларини дўппи устидан айлантириб чирмаб қў йишган ва бу дўппи, рўмол сир ғ алиб тушиб кетмаслиги, бирор юмуш бажараётганда сочлар, кийгичлар ишга ҳ алал бермаслиги ҳамда ихчам бўлиши учун қилинган. Қизлар турмушга чиқиб фарзандли бўлишгач, уларнинг бош кииимларида ҳ ам маълум ўзгаришлар рўй берган. Воҳада фарзандли аёллар, йирик ҳажмдаги катта рўмол-рўмоли калон ва кичик рўмол-нозибандак-пешонабанд бо ғ лашган. Дўппи устидан пешона билан бўйиннинг орқа қисмига икки учи боғланиб унинг устидан

«катта рўмол» ияк-жа ғ остидан кесишган ҳолатда бўйин орқасига боғлаб қуйилган. Одатга қўрақизлар чурмушга чи ққ анларида уларнинг бошига кулота ёки калута кийдириш, биринчи фарзанд кўрганда, аёллар илк бор набирали бўлганда ҳам ўзига хос анъанавий кийим кийдириш маросимлари ўтказилган. Баъзи ҳ олларда эса бирдагина учта маросим: болани бешикка солиш (белаш), ёш онага пўпак тақиш ва катта онанинг сочини иккита қилиш одати амалга оширилган. Аёллар дастлаб кулота кийдирилгач, улар қишлоқнинг «кайвони» хотинлари сафига қабул қилиниб , улар тўй- маъракаларга, қиз оиш, фотиҳа туйларига бемалол қ атнашишлари мумкин бўлган. Воҳада рўмол остидан кийиладиган дўппи, тўппи, калуга, токи каби кийгичлар XX аср бошларида аёлларнинг анъанавий бош кийими ҳисобланган. Бошга ташлаб юриладиган ёпинғичлар. Ушбу гуруҳга кирувчи анъанавий бош кийимлари хилма-хил бўлиб, ёпинғичларнинг энг кўп ва кенг тарқалгани паранжидир. Паранжининг пайдо бўлиш даври бир қанча илмий асарларда алоҳида ўрганилган. XVIII аср ёзма манбаларида паранжи номли бош ёпинғичи ҳақидаги маълумотлар бор. Паранжи арабча фаранжи яъни, “арож:ат сўзидан олинган. Паранжи узун бўлиб, товонга қадар - тушиб турган. Паранжининг ажралмас қисми Ҳисобланган чачвон воҳанинг ўзбек ва тожиклар аралаш яшайдиган ҳудудларида «чашмибанд» (чашм-куз, банд-беркитувчи) деб юритилган Чачвон отнинг қора ёлидан тикилиб, чеккалари оқ жун билан тикилиб юқори қисми тугмача ёки илгак билан бирлаштирилиб бошга кийилган, Унинг устидан эса паранжи кийилган ва у тушиб кетмаслиги учун ияк остидан махсус илгакларга бириктириб қўйилган. Келинлар ва қизларга оқ «чашмибанд» тутишган. Бунда йўли оқ, бахти очиқ, бўлсин деган ният мужассамлашган. Паранжига аёллар ўзига хос усулда безак беришган. Унинг ёқаси, э такларига «чалма жияк», «токма жияк», «гулли жияк» - тикиштан. XX асрнинг 30-40-йилларида қалампир-мурч ёки майда илон

изи шаклидаги жияклар тикит одат бўлган. Паранжининг енглари сохта қилиниб, орқага ташланиб бир-бирига туташтириб тикиб қў йилган, паранжининг орқага ташланган енглари турли хил рангли ипак иплар, жияклар, мунчоқ ва тангалар билан безатилган. Воҳадаги аёллар паранжи ва чачвонни уй ичида ёпинишмаган. Уларнинг тасаввурича, юқора ранг қайғу келтиради деб чачвон қора рангда бўлганлиги учун фақатгина кўчада, меҳмонга чиққандагина паранжи ёпинишган. Паранжи қимматбаҳо матолардан тикилган. Шу боисдан ҳам паранжи тиктиришга ҳар бир оиланинг қурби етмаган. Шу ўринда таъкидлаш жоизки, воҳада ярим кўчманчи ҳаёт кечирган ўзбекларда паранжи кенг тарқалмаган. Аёллар уйдан ташқарида, яъни кўчага чиққанда, меҳмонга борганларида бошига ёпиниб юрадиган махсус ёпингич вазифасини бажарадиган кийимларга эга бўлишган. Ш унингдек воҳада «кўрта», «желак» каби паранжига ўхшаш ёпингичлар ҳам бўлган. Кўрпа – астарсиз калта халат. Унинг енглари узун бўлиб, орқага ташлаб қўйилган. Воҳанинг қўнғирот ва юзлар яшайдиган ҳудудларида аёллар желакни бошларига ташлаб юргаплар. Қизларнинг сепларига қизил, қимматбаҳо матодан тикилган желак солинган. Бойсунда Шеробод, Жарқўрғоп туманларида яшаган аҳоли орасида келинларнинг қимматбаҳо матолардан тикилган, олди ва ёқа қисми турли хил жияклар, тангалар билан безаб тикилган анъанавий бош ёпингичи «кўртақўр» ёки «куроқ кўрта» деб аталган. Кўрта, желак каби бош ёпингичлари енгил, бошига ташлаб юриш учун анча қ улай бўлган, бош ёпингичлари аёлларнинг ёшларига ва оиланинг иқтисодий адволига қараб фарқланган. Бошга ташлаб юриладиган ёпингичлар, бошқа халқларда турлича номлар билан номланган. Аёлларнинг желак кўрталарига қараб иқтисодий аҳоли, бой ёки камбағаллиги белгиланган. Шунингдек ёпингичларнинг матолари, ранглари уларнинг ёшларига қараб дам фарқ, қолган. Умуман аёлларнинг ёпингичлари асосан уларнинг юзларини бегона эркаклар назаридан бекитиш учун ёпиб юрилган.

Анъанавий бош кийимларидаги ўзига хосликлар ва фарқ, қилувчи белгилар кўпроқ кийим эгасининг ёшига, мавсумга, қачон ва қаерда кийилишига қараб белгиланган. Жумладан, Сурхон воҳасида аёлларга оналик ва аёллик белгиси сифатида лачак боғлашса, карлукларда қизлар турмушга чиққанларида «қопдон» деган рўмол ёпилиб, турмушга чиққач катта оқ ипакдан тикилган «қалпо» рўмол ўратилган. Воҳада истиқомат қилувчи қўнғирот аёллари саллабош кийиб устидан «дакана» рўмол ташлаб чоришган. Бу ўрта ёш ва кекса ёшдаги аёлларнинг бош кийими ҳисобланган. Хуллас, воҳа аёлларининг анъанавий бош кийимлари ўзига хос кўриниш ва бичимга эга бўлиб, турлича номлар билан аталган. Халқимизда бош кийим муқаддас ҳисобланган ва доимо у уйнинг тўрига осиб қўйилган. Бош кийим бошқа кишига берилмаган, оёқ, остига қўйилмаган, унга ўзига хос давлат-бойлик сифатида қарашган. Шунингдек, бош кийимлар инсон кўрки сифатида эъзозланиб, алоҳида эътибор берилиши. Кишининг қайси Эл – юрт фарзанди эканлиги ҳам кўпинча унинг бош – кийимига қараб аниқланган. Оёқ, кийимлари. Анъанавий кийимларининг узвий бир қисми оёқ, кийимларидир. Оёқ, кийимлари жуда қадим замонлардан буён мавжуд бўлиб, унга кишилар ҳамма даврларда эҳтиёж сезганлар. «Ибтидоий одам ҳам Ў з танасини ҳимоя қилишни оёқларини муҳофаза қилишидан бошлаган. Сурхон воҳоси аёлларининг анъанавий оёқ, кийимлари қуйидагича бўлган: калиш, калиш-маҳси, нутай кавуш, хаккари кавуш, «попуш». Шунингдек, воҳада қиш фасли терилардан махсус ишлов бериб тиқилган этиклар ҳам кийилган. «Қайроқи маҳси» - эчки терисидан тайёрланган чармдан косиблар томонидан тикилган. Аёллар маҳси кийишдан аввал оёқларига пайтава ўрашган. Пайтава қишда жундан, баҳор ва ёзда пахтали матодан тайёрланган. У оёқ, учидан айлантирилиб товон орқасидан юқорига томонга қаратиб ўралган ва пайтаванинг уч қисмига қистириб тиқиб

қуйилган. XIX аср охирларида аёллар орасида этик кийиш одат тусига кира бошлаган ва ўзига тўқ, бой оилаларда наҳили, узун, тиззагача қў нжи ташқарига қайтариб қўйиладиган этиклар кийишган. Этиклар асосан қўй, эчки, мол терисидан тайёрланган. Аёлларнинг енгил оёқ, кийимлари воҳада «попуш», «ковуш» номлари билан аталган. Ёғоч ёки суякдан пошна қилингани эса аҳоли орасида «ҳаккари кавуш» деб юритилган. Воҳа аҳолиси уч қисми илмоқ кўринишида қайрилиб турувчи ковушларни «нутай ковуш» деб атаган. Сурхондарёда аёлларнинг оёқ, кийимлари, Ўрта Осиёнинг бошқа ҳудудларида бўлгани каби маҳаллий косиблар томонидан кум а терига ишлов бериб тикилган. Оёқ, кийимининг кўриниши ва безаклари косиб ҳамда чармчиларнинг маҳоратига боғлиқ, бўлган. XIX аср охири - XX аср бошларидан эътиборан Россия фабрикаларда тайёрланган калиш кенг тарқалган бўлиб, улар рангларига қараб «қизил калиш», «малла калиш» деб аталган. Калишлар даставвал қўлда тикилган, кейинчалик эса фабрикада тайёрланган пайпоқ – жулоб (шевада) билан кийилган. Воҳада четдан кириб келган бир неча турдаги калишлар ҳам маълум бўлган, яъни руслар томонидан тайёрланган желатин калиш, татарча-нугай калиш, нақшли гулли калиш. Анъанавий кийимларни ёшга қараб кийиш хусусияти оёқ, кийимларида ҳам сезилган, Тўйларда, байрамларда қизларга келинчаклар қизил маҳси ёки гулли маҳси кийишган бўлса, тоғли ҳудудларда маҳаллий шароитда бўялган малла, қизил рангли қўнжли мақси кийишган. Бунда ма ҳ сига турли хил рангли ипак иплардан на қ ш тушириб, тикиб чикилган. Ўрта ва кекса ёшдаги камба ғ ал оилаларда аёллар «сариқ маҳси» кийишган. Бундай маҳсилар қўй терисидан тикилиб, териниг асл ранги са қ ланган, яъни бўё қ ларсиз оддий кўринишда бўлган. Аёллар оёқ кийими хилма-хил бўлмаган, улар тикилиши, ранглари, нақшларига қўрабир-биридан фарқланса-да, ёшига ва мавсумга қараб кийиладиган оёқ, кийимлари барча ҳудудларда бир хил кўринишга эга бўлган.

Халқимизда оёқ, кийимлари билан боғлиқ, бир қатор иримлар, одатлар мавжуд бўлиб, улар ҳаттоки ҳ озирга қадар ҳам са қ ланиб қолган. Этнограф олим Ҳ.Исмоиловнинг маълумотларига кўра, оёқ, кийимлари хадя қилинмагап, сарполарга, қизларнинг сепларига солинмаган. Сурхон воҳаси аёлларининг анъанавий. кийимларида Республикамизнинг бошқа худудларида учрамайдиган ўзига хос кўринишлар хозирга қадар сақланиб қолган. Хусусан, кекса ёшдаги аёллар чекка қисмига вертикал йўналишда жияк тикилган «уйма ёка» кўйлакларни, желак халак пахтали чопон, нимчаларни хозирга қадар анъанавий бичимда, тикиб кийишмоқда. Анъанавий бош кийимларидан узун кенг рўмол - «дакана», «салла бош», кийгичлар, «туппи», «калуга» аёллар орасида сақланиб, маросимларда, байрам ва сайлларда миллий, анъанавий кийимлар қаторида кийилади. Воҳанинг ярим ўтроқ ҳаёт кечирувчи аҳолисига мансуб аёллари саллабош кийиб, узларида алоҳида улуғворлик тантнаворлик туйғуларини ифодалашса, кўйлакларининг кенг 1 осилиб турувчи енглари узоқ, йўлда елпиғич, соябон вазифасини ўтаган. Ўрганилаётган даврда воҳа аёллари кўпроқ ёрқин рангларни айниқса, қизил, оч қизил, пушти рангни ёқтиришган ва ўз навбатида бу билан боғлиқ, рамзий одатлар ҳам мавжуд бўлган. Кекса момоларнинг ҳикояларига кўра, ўтов, қора уйга келин туширган қайнона момо «келин салом»да келинига: «Сен яшайдиган ўтов - қора, осмон - кўк дала-дашт - яшил, қозон-ўчоғинг қора, сочилиб, уларнинг ичида алоҳида кўзга ташланиб юришинг учун қизил кўйлак кийдирдим, илоё сен кўк кўйлак кийма, қорага ботма, қизамиққа чалинма, юзинг кўйлагингдек қизил бўлиб юрсин», деб қизил кўйлак кийдирар экан. Шундан сўнг қизлар, келинчаклар, аёллар қизил рангни ёқтириб, унга алоҳида эътибор билан қараганлар. Яйловда қўй боқиб юрган чўпон узоқдан ўзига овқат келтираётган аёлини қизил кийимда кўрса, яшил яйловимга қизил оралади, деб қувонган.

Халқимизнинг қизил рангга алоҳида эътибор бериш одатлари ҳозирга қадар сақланиб, қўнғирот, тоғчи қатоғон урушларида қизлар, келинчакларнинг чимилдиқларини қизил рангли матодан тикишиб, қи знинг қалинига қўй юборишганда, қўйининг бўйнига қизил рўмол боғлашади, аза рўмолини ечган аёллар бошига албатта қизил рўмол боғлашади. Умуман, халқимизда қизил ранг навқиронлик хурсандчилик тантанаворлик рамзи деб қаралган. Анъанавий кийимларда халқимизнинг дунёқараши, хўжалик юритида анъаналари ва маиший турмуш тарзи ўз ифодасини топган. Хуллас, анъанавий кийимларни ўрганишнинг асосий даври ҳисобланган XIX аср охири – ХХ аср бошларида Сурхон воҳаси аёлларининг анъананий кийимларида этник ўзига хослик муайян табиий иқлим шароити, хўжалик машғулотлари, халқимизнинг дунёқараши, турмуш тарзи яққол акс этганлигини кўришимиз мумкин. Ўрганилаётган даврда воҳа аёлларининг кийимларида анъанавийлик анча устун бўлган. Кейинги даврда XX асрнинг 30-йилларига келиб маросим ва кундалик кийимларнинг тури ҳамда сифати ўзгарган. XX асрнинг 50-60 йилларга келиб мураккаб бичимли устки, бош ва оёқ кийимлари урф бўла бошлади. Газламаларнинг тури, сифати, безак нақшлари турли-туман бўлиб, бу ижтимоий муносабатлар, савдо- сотиқнинг ривожланиши, фан – техника тараққиёти, замонавий тикув машиналарининг пайдо бўлиши, бошқа халқлар билан маданий – иқтисодий алоқаларнинг такомиллашиши натижасида кийимларнинг хилма-хиллиги ортган.

Фойдаланган адабиётлар рўйхати 1. Каримов . И.А. Тарихий хотирасиз келажак йўқ / Биз келажагимизни ўз қўлимиз билан қурамиз. - Т.: Ўзбекистан, 1999. 7-жилд. 132-155 бб . 2. Каримов И.А. Қа ш қа дарё воҳасининг зумрад гавхарлари / Биз танлаган йўл - демократик тараққиёт ва маърифий дунё билан ҳамкорлик йўли. - Т.: Ўзбекистан, 2003. 11-жилд. 56-63 бб . 3. Абдуллаев Т.А., Хасанова С.А. Одежда ўзбеков ( XIX - начало XX вв.). - Т.: Фан, 1978. - 1 1 5 с. 4. Абдуллаев У. Фар ғ она водийсида этнослараро жараёнлар. - Т.: Янги аср авлоди, 2005. - 215 б. 5. Абду-ур-Рауф. Рассказы индийского путешественника (Бухара как она есть). - Самарқанд: Б.И., 1913. - 56 с.

Похожие

Болалар кийимлари билан боғлиқ урф – одатлар

Кийим – кечак сарпо, безаклар ва пардозлар

Сурхон воҳаси эркакларининг мавсумий кийимлари ва уларнинг ўзига хос кўринишлари

Ўзбек анъанавий кийимларини ўрганилиш тарихи

Кийиниш маданияти билан боғлиқ удумлар