Кийим – кечак сарпо, безаклар ва пардозлар - Искусство - Рефераты

Кийим – кечак сарпо, безаклар ва пардозлар

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

90.5 KB

Кийим – кечак сарпо, безаклар ва пардозлар Марказий Осиё халқларининг кийим-кечаклари кўп аср лик тарихга эга. Хар бир элат ва этник гуруҳларнинг ўзига хос хусусияти бош-оёқ, кийимлари бўлса-да, мин тақада яшовчи этнослар умумий характеридаги сарпо мавжудлиги, уларнинг тарихий тақдири, маданияти узоқ давр ўзаро яқин бўлганлигидан далолат беради. Археологик қазишмалардан топилгаи қадимий де ворий расмлар, ҳар хил буюмларга туширилган тасвирлар, ўрта асрлардаги китоб миниатюралари аждодлари мизнинг ўтмишдаги кийим- кечаклари тўғрисида бой маълумотлар беради. Ўрта асрларга оид миниатюралар ўзбек кийимларининг типи шаклланганлиги ва улар кейинги давргача сақланганлигини исбот қилади. Эски халқ кийим- кечакларидаги ўзгаришлар асосан ХХ аср бошларида сезиларли равишда намоён бўлади ва ундаги трансформация асосан шаҳарларда очиқ ойдин кўзга ташланади. Иштонни ҳам эски кўйлакдек бир парча газламани иккига бўлиб, олди ва орқасидан тикиб огини ёпиштирғ ан. Эркакларнинг иштони аёлларникидан унча фарқ қилмаган. Фақат аёллар иштони бичими бир бўлса-да материали ҳар хил, яъни йўл-йўл газлама ёки ипак матодан бўлиб, эркакларникига нисбатан узунроқ, пас ти жияк (тасма) бнлан безатилган. Аёллар иштони (лозим) илгари икки қисмдан: юқори қисми оддий ма тодан, пастки қисми қимматбаҳо материалдан (баъзан кўйлакка мослаштириб) тикилган, почасига жияк ти қилган. Умуман олганда, эркакларнинг кўйлак-иштони одат да бир рангда (асосан оқ), аёлларники рангбаранг материалдан тикилган. ХIХ асрнинг охирларигача кийим-кечаклар маҳаллий косиблар туқиган мато — (бўз, каломи, алача)дан тикилган, кейин рус фабри кантлари маҳсулотларидан тикила бошланган (аёлларг а гулли читдан, эркакларга оддий оқ читдан). Ҳозирг и даврда миллий ва оврўпача кийимларнинг турлари ниҳоятда кўп. Айниқса кейинги пайтларда ўзбек аёллари ялтироқ кумуш тилла ипли газламалардан замо навий модага мослаштириб кийим тиктириб киймоқда.

Ички кийимлар бутунлай янгича трикотаж ва сунъий матолардан тикилган фабрика махсулотидан иборат. Аммо ҳозиргача аёлларнинг энг севимли ва кенг тар қалган кийими , рангбаранг, чиройли хон атлас ва бош қа юпқа ипак матодан тикилади. Ўзбек халқининг миллий рамзи сифатида сақланиб келаётган устки кийим – чопон (тўн) шу кунгача катта хурматда. Чопон очиқ, ёқали яхтак шаклида астарли ва пахтали қилиб тикилган. Чопон узун енгли, юқори қисми кенг, пастки томони торайиб кетган, айримла рининг этаги, унг ва сўл томонида қийиқ жойи бўлган, ерда ўтиришга қулай. Одатда чопоннинг белбоғи бўла ди, унга эркаклар пичоқ (қини билан) осиб юрганлар. Чопон асосан пахтали, қавилган, айрим жойлари жу да майда қавилади (Хоразмда), натижада қаттиқ бў лади. Ёзги чопонлар қавилмаган (авра- астар чопон) ёки умуман астарсиз (авра чопон) ҳам бўлган. Наманг анда дала ишларида оқ матодан юпқа кавилган кал та чопон кийилади, у иссиқдан сақлайди. Сурхондарё ва Зарафшон бўйларида ўрнашган ярим кўчманчн ўз бекларда ҳам тиззагача келадиган астарсиз калта (ав ра) чопон кўп учрайди. Ўзбек чопонлари ранги, узунлиги, кенглиги ва ки йиш услубига қараб ҳар жойда хар хил бўлган. Маса лан, Бухорода, Қашқадарё, Сурхондарё ва Зарафшон водийларида узун ва кенг, узун енгли, пахта ёки ярим ипак рангли матодан тикилган чопон, Фарғона ва Тош кентда яшил ёки кўк-яшил чопон кийиш одат бўлган. Асримиз бошларидан қора сатиндан тикилган чопон кенг тарқалган. Ёшлар орасида байрам либоси сифати да очиқ рангли катта йўл-йўл беқасам тун мода ҳисоб ланган. Қишлоқ жойларда бундай чопон куёв сарпосига кирган. Бир оз тор ва калта камбар йўлли нақш берилган ялтироқ алачадан тикилган Хоразм чопони қадимдан кенг тарқалган. Чопонни яктак устидан ки йиб белбоғ осиш асосан Фарғона водийсида одат бўлга н, бошқа жойларда белбоғсиз яктакчасигина кийилган. Аёлларнинг ўзига хос чопон шаклида бичиб тикилган уст кийими мурсак илгари жуда ҳам кенг тарқал ган. Улар Бухоро, Хоразм ва Қашқадарёда енгги тир саккача калта ва кенглиги билан, Самарқанд ва Тошкентда узун,

энсиз, билаккача бўлган енгги билан фарқланган, холос. Мурсак астарли қавима қилиб тикилган , қишки мурсакка пахта солинган. ХХ бошла ригача у оддий кучалик либоси сифатида кийилган бўл са, кейинчалик мурсак мотам либоси сифатида белбоғ билан кийилган. Айрим аёллар уни тўйга ёки меҳмонг а борганда ҳам кийганлар. Ҳозиргача Тошкентда мурсакни дафн маросимида тобут устига ёпиб қўядилар. ХХ аср 30- йилларигача ўзбекларда, айниқса шаҳар аҳолиси орасида аёллар паранжи ёпинганлар. Паранжи сохта енгли, тун симон, узун ёпингичдан иборат бўлиб, отнинг дум қи лидан тўқилган тур парда чачвон бетга тутилиб, устига паранжи ёпилган. Чачвон юзни бекитиб, белгача ётг ан. Уни одатда уйдан кўчага чиққанда ёпинганлар. Қишлоқ жойларда паранжини кам ишлатганлар, бай рамларда ва узоқ, сафарга чиққанда ёпинганлар. Баъ зан қишлоқларда аёллар уйдан чиққанда бола чопони ёки оқ бекингич билан юзини бекитганлар. Шахрисабзда ва Самарқанд вилоятида ярим кўчманчи ўзбек қа билалари йўл-йўл матодан тикилган чопон (желак) ёпинганлар. Узун ва тор сохта енгли ёпингич жаъдани Хоразм аёллари кийган. Бундай ёпингич Сурхондарё ва Самарқанд вилоятларида ҳам учрайди. XIX аср охири — XX аср бошларида Туркистон ўлкасида оврупача камзул (камзур) пайдо бўлиб, уни эр каклар ҳам, аёллар ҳам кийишган. Эркакларнинг камзу ли тик ёқали, узунлиги тиззагача етадиган, асосан қ opa матодан тикилган, аелларнинг камзули рангбаранг ду хобадан ёки беқасамдан тор белли қилиб тикилган. Ўша даврда бутун Ўзбекистонда енгсиз жилетка ҳам тарқала бошлаган, уни кўйлак устидан ёки камзул ус- тидан кийганлар. Инглиз кастюми типидаги жакет ҳам, оврупача кастюм, пальто ва макентош ҳам дўконларда пайдо бўлган ёки тикувчи уста (чевар)лар буюртмага тикиб берганлар, зиёлилар орасида замонавий мода кийимлар тез тарқала бошлаган. Қадим даврлардан бош кийимига қараб ўзбеклар нинг этник ва локал гуруҳлари фарқ, қилинган. Эркак лар бошига асосан турли хилдаги дўппи (тўппи, тахё) кийган, аёллар эса кўпинча рангбаранг рўмол ёпинг ан.

Дўппининг даставвал тагнни ва гардиши (қизаги) ни айрим ҳолда тикиб кашталаганлар ва майда қава лаб қ ўшиб тикканлар. Одатда, дўппи нозик гулли, қ адаб тикилади, айрим аёлларнинг дўпписига майда мун чоқ, маржонлар, хоразмликларда жияк ва попук тақи лади. Илгари конус шаклидаги дўппилар Тошкент, Са марқанд, Шаҳрисабзда тарқалган, энди эса Шахрисабз да са қ ланган. Бир оз япалоқ ясси шаклда ичига ўраб Қ О Ғ ОЗ билан майда қавиқ қилинган дўппилар асосан Фарғона водийсида маълум. Айниқса «бодом» ёки «қа лампир» нақшли оқ ипак ип билан таги қора матога кашталанган чуст дўппи нафақат водийда, балки ундан ташқарида ҳ ам машҳур. Таги кашта қ илиниб, ран г ба ранг тупбарггул шаклидаги хўжанд-ўратепа дўппилари бутун Ўзбекистонга тарқалган. Эркаклар киядиган учли қалпоқ – кулоҳ тўрт бўлак учбурчак матодан гардишсиз тикилган. Конус шакли даги баланд кулохни илгари қаландарлар кийган, ту хум шаклидаги чаккаси бир оз юмалоқ , кулоқни Бухорода қари кишилар қишда кийганлар. Бундай бош ки йим ўрта аср миниатюраларида кўп учрайди. Аслида ку лоҳни рухонийлар ва диндор кишилар кўпроқ кийган лар. Кулоҳга ўхшаш теридан тикилган қишки тел пак Самарқанд ва Бухорода учрайди. Фарғона водийсида ва Тошкент вилоятида телпак духоба ёки мовутдан тикилган, тепаси тулки ёки савсар муйнаси, баъзан қў й тсрисидан тикилган. Телпак бичимида кигиздан тикилган қалпоқни асосан даштда яшовчи аҳоли кийган. Қ ал по қ нинг икки четида кесики (қишиқ жойи) ва соябон учун кенг ҳошияси бўлган. Одатда қ алпоқ о қ кигиздан, хошиясининг чеккаси эса қора читдан тикилган. Хоразм ўзбекларининг аёллари ипакдан тикилган доирасимон шаклдаги гулли тахё (дўппи)га ипдан ёки қ уш патидан попук ўрнатилганлар, тангалар осганлар. Тахё устидан одатда рўмол ёпинган. Бу ерда рўмол тўрлари кўп бўлган: маҳаллий усталар тўқиган о қ та кана ва ипак рўмол (читкор гул босган), жундан тўқ илган нақшли сергул рўмол, четдан келтирилган боку рўмол, паранг (француз ёки оврупа) рўмоли ва хоказо- лар. Эркакларнинг қадимдан киядиган бош кийими чўгирма бир неча турда

қўй терисидан тикилган, қ ора- кўл терисидан тикилган шерози попо қ ва қуло қ чин ке йинроқ пайдо бўлган. Бутун Ўзбекистонда салла ўраш айниқса байрам ларда илгаридан шартли одат бўлиб келган. Аммо Фар ғ онанинг айрим туманларида ва Хоразмда байрам бўлса-да, баъзи кишилар салла ўрнига дўппи ёки тел пак кийган, холос. Саллани дўппи ёки кулоҳ устидан ўраганлар, ранги ва ўраш услуби билан бир оз фарқ, қилган. Ҳ озир салла ўраш кам тарқалган, уни асосан қариялар ва диндор кишилар кўпинча маъракаларда ва диний байрамларда ўраб чиқадилар. Аёлларнинг қадимий анъанавий бош кийими гардиши баланд юмшоқ култа ( қ ийгич) хозир бутунлай кийилмай ди. Култанинг эски турида тепаси очиқ бўлиб, соч ўрими чиқарилган, ёш қ изларнинг кийгичида тепаси ёпиқ бўлг ан. Салла ураш ўзбек аёлларишшг қадимий бош ки йими ҳисобланган. XIX аср охирларига келиб Самарқанд , Тошкент ва Андижонда бу одат қолиб кетган. Ҳозиргача баъзи ўзбекларда салла ўраган аёлларни қисман учратиш мумкин. Аёл салласи ўзаро бир оз фарқ қ илган. Кўпчилик аёллар уни ўзига хос шаклдаги махсус бош кийими—лачак устидан ўраганлар. Хоразм ликларнинг лачаги узун матодан ўралиб, кўкрак ва ор қа томонини бекитиб турган. Тошкентликларда ҳам худди шу бичимда лачак кийилган. Самарқандликлар лачакни узунроқ матодан бир оз бошқача шаклда тик- канлар. Жанубий Хоразм ўзбеклари саллани лачак киймасдан ўрама салла шаклида айлантириб, бир учи ни кукрагига ташлаганлар. Одатда илгари уйдан таш қарига чи қ илса, аёллар салла устидан мурсак еки учбурчак рўмол шаклида о қ ёки қизил ип матодан ти қилган чарчи ёпиниб чи ққ анлар. Эски одатга биноан саллани аёл биринчи фарзанд кўргандан сўнг ўрай бошлаган. Кейинги ва қт ларда она биринчи набира кўргач, салла ўраш одати пайдо булғ ан. Салла ўраш махсус иримлар билан қадимий давр лардан кийилгани тўғрисида тарихий маълумотлар мав жуд. Ўзбек лачагига ўхшаш бош кийим кимишек номи билан қозоқ ва корақалпо қла рда ҳам маълум. Аёлларнинг кўпчилиги кейинчалик анъанавий бош кийимидан воз кечиб, ҳар хил рангдаги ва турли ма териалдан тўқилган рўмол ёпина бошладилар.

Рўмол ураш ёки ёпиниш ҳам турлича, ҳар ким қулайига қа раб ёпинган. Фаслга қараб катта рангли кўп гулли ипак жун ёки тўқилган тивит рўмол кенг тарқалган. Ё ШИ катта аёлларнинг о қ дока рўмол ўраш одати ҳ о зиргача сақланган. Ҳозирги даврда кўпчилик қизлар ва ёш аёллар бош яланг замонавий турмаклашга ўтг анлар. Илгари қизлар ва аёлларнинг соч ўрими жиддий фарқланган. Қизлар ва келинчаклар (бола туққанига ча)да қир қ ўрим соч, аёлларда икки ўрим соч қ ўйиш одат бўлган. Айрим жойларда қ ир қ ўрим сочли, онда- сонда икки ўримли ва жингалак сочли аёллар учрайди. Ҳозирги аёллар кўпчилигининг сочлари калта қирқилг ан, модага ўтилган. Эркаклар ҳам хозирги замонавий причёскага ўтган, айниқса шаҳар ёшларида бу кучли ро қ дир. Анъанавий кийимларга хос тақинчоқ ва безаклар я қ ин даврларгача одат бўлиб келган. Илгари турли заргарлнк зеб-зийнат буюмларидан кўпчилик аёллар нинг бош ва уст кийимлари безатилган. Кийим-кечак ларнинг янгиланиши тақинчо қ ларнинг йўқолишнга са баб бўлган. XIX аср охирларигача аёллар учун зарг арлар ишлаб чиқарган зеб-зийнат буюмлари жуда ҳам кўп ва ҳар хилда бўлган. Масалан, Фарғона водийси да безак- ашёлар энг кўп тарқалган. Уларнинг хар бири бир неча шаклда махсус номга эга: бўйин ва кўкрак- ка тақиладиганлардан пайконча, арпа жевак зебгар дон, нозигардон, тангажевак тумор, бозванд, тилла туморча, бўйинтумор, кўкрактумор, сочнинг икки томо нига тақиб, икки елкага тушириб оладиган заркокил, орқага тақиладиган танга чулпи, пешонага такилалиг ан тилла баргак тиллақош, жига ва ҳар хил сочпопук (пар сочпопуқ найча сочпопук , панжара сочпопук, беко кил ёки бешкокил, қ уббали сочпопук ва ҳ . к . ), қў лти қ қа тақиладиган қ ўлтиқ тумор ва буринга осиладиган аравак ва латива. Исирга турлари ҳам кўп бўлган: кана зира, Туркистон балдоқ, Қашқар балдоқ, учкокилли ёки учоёқ ли зира, зулукзира, ой балдо қ , Фар ғ оначабалдоқ Тош кентбалдо қ , шалдироқбалдоқ, кўзлик зира, арава балдоқ (юмоло қ шаклда), анжир балдоқ ва хоказо. Узук турла ридан: аф ғ онча узук, кўзсиз узук , румча узук, айрибанд узук , шахонак қуйма узук . ўрама узук , мис узук , тил ла узук , хожи узук , билагузук турлари: суқма билагузук

қўчқор шохли росмана билагузук чорро қ би лагузук илонбош билагузук тугмали билагузук ба қ абош билагузук бодомча билагузук ва хоказо. Зеб- зийнатларни заргарлар уйма усулда ясаган турли ран г даги тошлар: маржон, шиша, садаф қабилар билан безайдилар. Сурхондарё қ ишлоқларида кўкракка тақи- ладиган рангли майда мунчоқлардан тизилган безакл ар кенг тарқалган. Кўп жойларда ипга тизилган мар жон шодаси, Тошкентда майда дурдан ясалган мун чоқ, маржон ва шишадан ишланган исир ғ а, узук ва билагузук осиш одат бўлган. Кўйлак ёқасига ҳар хил нозик тўғна ғ ичлар осганлар. Ёш болаларга ҳам кўз тег масин деб, қора мунчоқ осилган. Бухорода олтин исир- ра шибирмак япро қ симон шаклда катта ёқут кўзли марварид ёки дур билан безалган. Барча безаклар бой табақаларда тилла, кумуш ва қимматбаҳо тошлардан, камба ғ ал табақаларда эса мис, жез ёки тилла суви бе рилган металлардан ясалган. Айниқса тиллақош, осмодў зи, тиллабаргак ва бошқа зеб-зийнатлар жуда қиммат баҳо бўлган. Аёллар орасида қадимдан ўзига пардоз бериш, атир сепиш, қош-кўзни безаш одат бўлган. Археологик қ а зишмалардан топилган ва миниатюралардан олинган расмларда аёлларнинг ўзига пардоз-апдоз берганлигн аниқ кўринади. Хуснни очиш, яна ҳам гўзаллик ҳо сил қ илиш ма қ садида ўзбек аёллари орасида ўсма, хина, упа-элик суриш, ўзига зеб бериш, гул суви билан ой нага қараб пардозлаш одати кенг тарқалган. Халқ ора сида тарқалган иборалардан бирида: «Онангни отанга бепардоз кўрсатма», деб бежиз айтилмаган. Ҳозирги ўзбек аёллари замонавий нозик ва хушбуй упа-элик атир ва кремларнинг турли хилларидан зўр ма ҳ орат билан фойдаланадилар. Болалар кийими катталарникидан унча фарқ қил маган. Аммо бола ту ғ илиши билан унга кўйлак кийги зиш одатига биноан юмшоқ матодан кипта, кўйлакча, кўртача тайёрланган. Бундай кўйлакни етти уйдан тўп ланган матодан тикиб, чилласи чи ққ унча кийгизиш шарт бўлган. Шунинг учун унга чилла кўйлак деб ном берилган. Болага кўз тегмасин, мард бўлсин деган ирим билан кўйлакни итга ёки қайроқ тошга суркаганлар (нт- кўйлак , қайро қ кўйлак шундан келиб чиққан). Бир ёшга етган болага турли

бичим услубида тикилган кўйлак , иссиқ кийимдан қ ишда гуппича (тонча, жамоча) тикиб кийгизганлар. Болага то уч-турт ёшга етгунча этакча ҳам тикилган (олди ёки пешгир, ошхурак). Бош кийими икки-уч бўлак матодан конус шаклида тикилган . Қ ипчоқ , тур к, сарт ёки қурама болаларнинг дўпписи шаклан фарқланган, аммо хаммасида тумор та қилган. Қиш пайтларида қалпо қ кийгизилган ёки чор-су, қ ийиқ ўралган. Кўп жойларда беш-олти ёшдан ке йин ўғил-қиз кийимлари фар қ лана бошлайди. Ў ҒИЛ бо лалар учбурчак (Тошкент воҳаси) ёки яктак (Фарғона водийси), ёқали кўйлак кийганлар. Диний мактаб та лабалари ру ҳ онийлардек муллача ёки мусулмон кўйлак кийганлар. XX аср бошларида ёшлар орасида тик ё қ а ли нугай ёқа, бу ғ ма ёқа кўйлак кийиш одати пайдо бўлга н. Оёқ кийимлардан эркак ва аёллар киядиган анъ анавий маҳси-калиш ҳозиргача сақланган. Илгари кам ба ғ аллар чармдан тикилган муки , оқ этик кийган, бой табақаларда юмшоқ теридан тикилган оврўпача этник ва маҳси кийилган.

Фойдаланган адабиётлар рўйхати 1. Каримов . И.А. Тарихий хотирасиз келажак йўқ / Биз келажагимизни ўз қўлимиз билан қурамиз. - Т.: Ўзбекистан, 1999. 7-жилд. 132-155 бб . 2. Каримов И.А. Қа ш қа дарё воҳасининг зумрад гавхарлари / Биз танлаган йўл - демократик тараққиёт ва маърифий дунё билан ҳамкорлик йўли. - Т.: Ўзбекистан, 2003. 11-жилд. 56-63 бб . 3. Абдуллаев Т.А., Хасанова С.А. Одежда ўзбеков ( XIX - начало XX вв.). - Т.: Фан, 1978. - 1 1 5 с. 4. Абдуллаев У. Фар ғ она водийсида этнослараро жараёнлар. - Т.: Янги аср авлоди, 2005. - 215 б. 5. Абду-ур-Рауф. Рассказы индийского путешественника (Бухара как она есть). - Самарқанд: Б.И., 1913. - 56 с.

Похожие

Ўзбек халқи анъанавий кийимларининг шаклланиш тарихидан

Ўрта асрларда яшаган аждодларимиз кийим – бошлари

Ўзбек анъанавий кийимларини ўрганилиш тарихи

Халқ амалий безак санъати

Кийиниш маданияти билан боғлиқ удумлар