Режиссуранинг асосий элементлари - Искусство - Рефераты

Режиссуранинг асосий элементлари

Загружено в:

17.05.2023

Скачано:

0

Размер:

79.5 KB

Режиссуранинг асосий элементлари Режа: 1. Театр санъати 2. Композиция 3. Пьесадаги воқеа 4. Мизансцена 5. Темпо-ритм

Ҳамма санъат турларидек режиссура ҳам ўзининг таркибий қисмлар яьни элементларига эга. Театр санъати синтетик табиатли ва жамоавий ижод тури бўлгани учун ҳам режиссёр уларни бошқариб ўз режасини амалга ошириш ниятида уйғунлаштиради. Театр санъатининг таячи хисоблашган актёрлик махорати ўз унсурларига эга бўлгани каби режиссура ҳам ўзининг маҳорат ва техник элементларига эта. Ҳозирги кун замонавий театрини режиссёрсиз ва режиссуранинг асосий элементларисиз тасаввур қилиб бўлмайди. Унинг таркиби қуйидаги элементлардан иборат. 1.Композиция – саҳна асари воқеаларнинг тизимли тартиби. 2. Саҳнавий атмосфера – воқеа макон ва вақт мухити. 3. Мизансцена – мухитга ва мақсадга мувофиқ жойлашиш. 4. Темпо-ритм – мухит ва воқеанинг рухий иситмаси эхтирос даражаси. 5.Саҳнавий ҳақиқат – юқоридагиларнинг актёрлар харакатида уйғунлашиши ижодий кайфиятни, мухит хақиқатини пайдо қилади. Композиция — асар воқеаларининг таркибий тузилиши ва жойлашиш бўлиб, спектакль ҳам ҳар қандай бадиий асардек ўзининг ички композицион қурилиш қонунларига бўйсуниши керак. Композиция — бўлаклар билан яхлитлик ўртасидаги ўзаро мувозанатдир. Бадиий спектакль синтезлашган бир неча бўлаклардан ташкил топади. Бир воқеанинг иккинчиси билан боғликлиги ва барча таркибий қисмларнинг спектаклда ўзаро умумий уйғунлиги композициянинг мукаммаллигидан далолат беради. Спектакль композицияси устида иш олиб борган режиссёр биринчи навбатда пьеса таркибий қисмлари аниқлаб олади. Лекин спектакль композицияси ҳамма вақт ҳам пьеса композициясига мос келавермайди. Чунки томошанинг бадиий яхлитлиги режиссёр режасига ва спектаклнинг олий мақсадига боғлиқ. Бу пьеса муаллифи ва режиссёр олий мақсадлари бир бирига қарама-қаpши қўйилиши мумкин деган гап эмас. Режиссёрнинг олий мақсади муаллиф ғоясидан келиб чиқиб, ўз фикри ва топималарини уйғунлаштирган ҳолда талқин этишдан иборат. Шунинг учун режиссёр пьеса

композициясини қайтариб, агар лозим топса унинг ғоясига таъсир қилмаган ҳолда уни ўзгартириши хам мумкнн. Масалан, пьесадаги айрим кўринишларни олиб ташлаши ёки пьесада йўқ, лекин у ердаги воқеани кескинлаштирадиган саҳна қўшиши ва бу орқали пьеса композициясини ўзгартириб юбориши мукин. Бунинг учун саҳналаштирувчи режиссёр композиция қонунларини яхши билишн керак Асарнинг жанри ёки давр мухитидан қатьий назар умумий драматургия талаблари қуйидагилардан иборат: - Кириш (экспозиция) –парда очилганда нима бўляпти? қачон ва қаерда бўляпти? деган саволларга жавоб бериб томошабинни асар мухитига олиб қирадиган қисм; - тугун (завязка) – энди нима бўлар экан? деган муаммони пайдо қиладиган ва интригани кучайтирадиган қисм; - ривожланиш (развитие) - персонажларнинг курашишини кескинлаштириб, интригани ошириб борадиган қисмлар; - авж (кульминация) – курашнинг энг кескин нуқтаси ва асар перипетиясини белгилайдиган қисм; - ечим (развязка) – курашнинг бархам топиши ва ғоянинг очилишига хизмат қиладиган якуний қисм. Спектаклни неча парда ва неча кўринишдан иборат бўлиши режиссёрнинг олий мақсадига мувофиқ бўлади ва композициятомоша унинг ғоявий бадиий сифатини ошириш мақсадидан келиб чиқади. Пьеса устида ишлаётган режиссёр асарни бир неча режиссёрлик бўлакларига бўлиб олади. Репетицияда ҳар бир бўлакни актёрлар билан алоҳида-алоҳида ишлаб боради. Тайёр бўлган бўлаклар спектаклнинг умумий оқимига қўйилади. Бу бўлаклар композиция талаблари асосида репетиция қилинмаса, бўлакларни бир-бирига узвий ва мантиқий боғлаш қийин кечади. Шунинг учун композиция талаблари асосида умумий яхлитликни ҳаёт барпо этиш режиссёрнинг асосий вазифасидир. Композиция талаблари асосида режиссёрлик урғуларини тўғри ва яққол ифодалаш

спектакль ғоясини томошабин калбига жойлаб кўйишга ёрдам берадиган унсирдир. Спектакль композициясини ўз режаси асосида тузиб чиқиш, баьзан қайта қуриби, уни амалга ошириш режиссёрдан катта қобилят, ижодий меҳнат, сабот ва изланишлар талаб этади. . Ҳар қандай пьеса маълум вақтда ва маълум шарт-шароитда рўй бераётган воқеалар тизимини акс эттиради. Пьеса ёзишда драматург учун манбаа бўлиб ҳизмат қилган вакелик рухиятини режиссёр саҳнада кайтадан яратади. Демак спектакл учун манбаа бўлиб пьеса ғоясининг рухияти ҳизмат килади. Саҳнавий атмосфера қуйидаги театр ифода воситалари орқали яратилади. Улар: мавзу, ғоя ва воқеалар тартибига асосланган режиссёрлик талқини; декорация, бутафория, реквизит, либос (костюм), грим, музика, театр шовқинлари, нур ва ранг; уларни ўзида уйғунлаштирадиган актёрлар ижросидан иборат. Демак саҳнавий атмосфера бир неча касбдаги санъаткорларнинг биргаликдаги ижодий меҳнати синтезлашиши орқали барпо этилади. Пьесадаги воқеа - қайси ерда, қачон ва қандай шароитда содир бўлганини муаллиф асар ремаркаларида ёки кириш қисмида тасвирлаб беради. Бу ремаркадан қандай фойдаланиш режиссёрга ва бошқа спектакль яратувчиларга боғлиқ. Айрим мувллифлар пьесаларида ифода этилган воқеалар қандай шарт-шароитда бўлиб ўтганини айтмай, бу иҳтиёрни театрга топширади. Бундай пайтларда саҳнавий атмосфера яратиш режиссёр режасига, унинг кобилиятига, пьесанинг композициясига, мавзунинг далзарблигига ва ғоянинг умуминсонийлиги каби қатор омилларга боғлиқ бўлади. Саҳнавий атмосфера фақат воқеа қайси ерда ва қачон бўлишини томошабинга тушунтирибгина қолмай, нима учун шундай бўлганлигини ифодалаш орқали режиссёр ўз фикрларини янада таъсирлирок намоён қилиш учун ва энг кучлн тасвирий восита сифатида спектаклнинг копозициясига таянади.

Устоз режиссёрлар таькидларидек – хар қандай ижодкор ҳаётга ўз шахсий "кўз ойнаси" орқали қарайди ва бундай кўз ойнак ҳар бир муаллифда ҳар хил бўлиб, турли хил рангга эгадир. Саҳнада одамзод атрофини ўраб турган шароит ва инсонлар билан бўладиган ўзаро муносабати орқали воқеа мухити вужудга келади. Саҳнавий атмосфера режиссёрнинг олий мақсади ва актёрларнинг етакчи хатти - харакати билан боғлиқ бўлган воқеалар тизими орқалн юзага келади. Атмосфера атамаси ҳаракатчан тушунчадир. У хар бир воқеанинг берилган шарт-шароити ва унга бўлган муносабатларнинг ўзгаришидаи келиб чиқади ва бу мухит ҳам ўзгарувчандир. Чунки инсонлар яшаёттан давр ва жойнинг хавоси- мухити хам ўзгариб туради. Сахнада тўғри топилган атмосера ва уни амалга ошириш учун топилган воситалар режиссёр хамда актёрлар ҳамкорлиги маҳсулидир. Мизансцена - режиссуранинг асосий элементларидан бири бўлиб, у фақатгина актёр санъатига мансубдир. Актёр яратаётган образи ички кечинмалар ҳам ташқи ифодалар жиҳатидан мукаммал бўлиши учун унинг гавдасида – вужудида воқеа мухитининг юки бўлиши лозим . Мизансцена эса”юкли” актёрларнинг саҳнада бир-бирларига нисбатан тўғри, яъни мақсадга мувофиқ жойлашиши ва жой алмаштиришларидир. Бу масала билан шуғулланадиган режиссёр актёрларни саҳнага сиғдириш билан чегараланмасдан, ҳар бир харакат маъносини томошабинга етказиб беришга интилиши лозим. Бунинг учун саҳнада ҳар бир воқеада ёки эпизодда асосий ҳисобланган персонажни томошабин эътиборига ёрқинроқ олиб бориш мақсадида мизансцена куриши керак. Демак режиссёр ҳар бир саҳна ва кўриниш асосини очиб берувчи, унинг мағзини ифодаловчи, персонажлар харакатини олдиндан аниқлаш ва улар мақсадини ойдинлаштирувчи мизансценалар топиши зарур. Мизансценалар актёрларнинг мақсадига, ҳарактерига, мақсадли курашига қараб - якка грухли, ва оммавий турларга бўлинади.

Якка тартибдагиси - пластик (гавда) мизансценаси актёрларнинг образи мағзидан келиб чиқиб, унинг хулқ-атворини, одатларини, касби, ҳарактери, ёши, темпераменти, берилгаи шарт-шароит ва мақсаддан келиб чиқиб қиладиган жисмоний хатти-ҳаракатлари ва ўз мунасабатлари ифодасидир. Грухли мизансценалар диалогларда туғуладиган ўзаро мунасабатларни ифодалайдиган харакатлар нисбатидир. Оммавий мизансценалар эса халқ вакилларининг воқеага муносабатини ифодалайдиган сахнавий жойлашишдир. Мизансценаларнинг барча турли режиссёр режасига мувофиқ юзага чиқарилади. Демак актёрларнинг саҳнавий бўшлиқда жойлашуви мақсадга мувофиқ харакат бўлиб, ўз ахамияти билан саҳнавий "тилга" айланиши лозим. Бу борада 1921 йили Станиславский томонидан саҳналаштирилган Гоголнинг "Ревизор" спектаклидаги финал саҳнасининг мизанценаси характерлидир. Унда шахар хокими ролини ижро эган Москвин худди томоша залига ўтмоқчи бўлгандек, сахнани энг олдига келади. Бy вақтда залнинг чироқлари ёқилиб, сахнадаги барча хатти-ҳаракат тўхтайди. Москвин — шаҳар ҳокими оёғини суфлёр будкасига устига қўйиб, бевосита томошабинларга: "Нега куласизлар? Ахир ўз устингиздан кулаяпсизлар-ку", — деб мурожаат этган ва яна орқасига, саҳнага қайтган. Томоша залидаги чироқ ўчиб сахнадаги хатти-ҳаракатлар яна давом этаверган. Мана шундай публицистик ва катта фалсафий мазмунга эга бўлган мизансценалар, ижодкор режиссёрнинг ғоявий-бадиий режасини амалга оширишда асосий ифода воситасига айланади. Улуғ режиссёр Немирович-Данченко актёрлардан образнинг аниқ психофизик ҳарактерини талаб қилар экан, персанож ҳаётининг у ёки бу дақиқаларини ифодаловчи гавда мизансценалари ҳақида гапириб ўтган. У ҳар доим образнинг руҳий холатини ифодаловчи ва актёрнинг саҳнада тўғри яшашини таъминловчи гавда мизансценалари устида изланишлар олиб борган. У саҳнада актёр ўзи хохлаган эффектли мизансценани ички асоссиз мақсадсиз ифодаласа, бу харакат спектакль бадиий қимматини тушириб

юбориши мумкин дейди. Шунинг учун режиссёр томонидан таклиф этилган у ёки бу гавда мезансценаси ёки грухли хатто оммавий мизансценалар репетиция давомида актёрларнинг руҳий ҳолатидан, воқеа мухитидан келиб чиққан бўлишига хамда асосланганлигига қараб саҳнага олиб чиқилади. Ижодкор актёр режиссёр томонидаи айтилган ёки олдинги репетицияда ўзи томонидан топилган мизансценалардан воз кечиб, янгисини излаб топиши мумкин. Актёрнииг гавда мизансценаси - саҳна атмосферасига, жихозлар жойланган буюм, партнёрга, воқеаларга узвий боғлиқдир. Демак актёрнинг гавда мизансценаси образнинг психологик холатидан келиб чиққан холда саҳна атмосферасига боғланиши зарур. Масалан, агар актёр бирор корхона директори образини яратаётган бўлиб, саҳнадаги ўз директорлик хонасига кириб, уни кутиб ўтирган корхона хизматчилари билан бирор муаммони ҳал этиш учун мажлис ўтказиши, ёки мажлис тамом бўлгач бир ўзи қолганда хонадаги буюмлар билан бўладиган муносабатлари иккала ҳолатдаги мизанценалар бир-биридан тубдан фарк қилади. Хуллас, гавда мизанценаси юқорида айтилган сахнадаги персонаж фикринииг харакатдаги ифодаси, режиссёр режаси ва актёр юрак ҳислари ҳосиласидир. Темпо-ритм. Темпо — италянчада "тезлик", эхтирос даражаси деган маънони англатади ва саҳнада маълум бир вақтда бажариладиган вазифалар “истмаси” миқдорини белгилайди. Ритм —грекча сўз бўлиб "бир текис", "бир ўлчовда" маъносини англатади. Тсмпо-ритм — бу спектаклнинг маълум бир вактда, маълум бир тезликда ўтишидир. Бу атама режиссурага музикадан кириб келган бўлиб, театр санъатида бир томоша вақтда бажариладиган вазифалар меёридир. Агарда берилган вақт ичида бажарадиган вазифалар сони ортса ва кураш кескинлашса, бу темпнинг баландлигидан далолат беради. Аксинча, вазифалар сони камайса, бу темпнинг секинлигидир. Спектаклдаги персонажларнинг ҳар бири ўз ритмига эга. Шунинг учун актёрлар спектаклнинг умумий темпо-ритмга бўйсуниши керак. Темпо-ритм режиссёр томомнидан қатъий белгиланган бўлиши лозим.

Тўғри ангаланган темпо-ритм режиссёрнинг олий мақсадини рўёбга чиқаришга ёрдам беради ва спектакльнинг таъсир кучини ошириб, томошабин билан жонли алоқа ўрнатиш жараёнида мухим ахамият касб этади. Сахнавий хақиқат юқоридаги унсурларга амал қилинган мухитда актёрнинг ижодкорлар туйғуси тўғри ишлаган дамларга пайдо бўлади. Актёр билан ишлаши жараёнида режиссёрнинг энг муҳим вазифаларидан бири сахнавий хақиқатга эришиш ҳисобланади. Станиславский системасининг асосий талабларидан бири сахнада актёр ролига монанд мухит яратиш ҳисобланадн. Саҳнада ижодий мухит яратмай туриб спектакл муваффақияти хақида гап ҳам бўлиши мумкин эмас. Реалистик театрнинг асосий принципларидан бири бўлган - актёрни саҳнада жонли бўлиши режиссёр учун энг муҳим вазифа ҳисобланади. Ролни маънавий ҳалокатдан, актёрликнинг миси чиққан қиликлари ҳукмидан, ташқи кўрсатиб бериш одатидан саклаб қолиш учун рухий ва жисмоний-тайёргарлик зарур. Актёр спектакль олдидан жисмоний тайёргарлик билан бирга балки маънавий психологик созланиш кўникмасини шакллантирсагина сахнада мўъжиза яратиши мумкин. Актёрга мансуб бўлган бундай “созланиш” ижодий кайфият деб аталади. Бу ўз навбатида сахнавий хақиқат яратишга асос бўлади. Сахнавий кайфият биринчи навбатда актёрнинг маънавий ва жисмоний табиатини бир нуқтага тўпланишидан иборат эканига тушундим яъни ҳис этдим, деб ёзади Станиславский, — у фақат кўришни, эшитишнигина эмас, балки кишидаги беш сезгининг қувватини мақсадга мувофиқ жамлайди. Жамлланган диққат - фикрни ҳам, ақлни ҳам, иродани ҳам, туйғуни ҳам, хотирани ҳам, тасаввурни ҳам мақсадга жалб этади. Актёрнинг маънавий ва жисмоний табиати тасвир эталаётган шахснинг калбида содир бўлаётган ҳисларни англашга интилиши керак. Менинг билишимча , артистнинг юраги ва тасаввурида сеҳрли "агарда" пайдо бўлгандагина бадиий ижод бошланади. Яъни, артист реал хақиқатдан кўра, тасаввурда фараз қилинган, самимият ва

иштиёқ билан бадиий тўқимага ишонган дақиқалар вужудга келиши билан ижод бошланади. Бу худди боланинг қўғирчоғини тириклигига ишонган тасаввурига ўхшайди. “Сехрли агарда" ёрдамига келиши билан артистнинг ишончи хақиқий реал ҳаётдан тасаввури яратган ҳаёт тарзига кўчади. Тўқима хаётга ишонган артист ўтакетган ёлғонни ҳам театрдага шартли хақиқатга айлантира олиши керак. Бунинг учун артистларга бадиий тасаввур, болаларча соддалик, ишонувчанлик ва зийраклик лозим. Унинг бу ҳусусиятлари саҳнавий шартлиликни, тасаввур этилган бадиий муносабатни сахнавий хақиқатга айланишига ёрдам биради. Демак режиссёрнинг биринчи вазифаси артистда ижодий ташаббусни уйғота билишдир. Бундай йўналишга ҳар бир ролнинг ғоявий интилиши мухтож бўлади. Актёр кўрсатилган йўналишдаги ижод жараёнида эркин бўлиши ва хеч қандай ҳукмронликни сезмаслиги лозим. Режиссёр ҳам хеч қачон актёрга зулум ўтказмаслиги, аксннча ундаги фидоийликни қўллаб қувватлаши зарур. Чунки, ижодий эркинлик оддий кайфиятнинг туғилиши учун асосий шарт-шароит ҳисобланади. Актёрнинг тўғри йўналтирган ижодий кайфияти, саҳнадаги ҳаракатида, беихтиёрий туйғусида, саҳнавий хақиқат яратишида жуда зарурдир. Лекин бундай эркни актёр ҳам тўғри тушуниши керак. Чунки актёр томонидан бажарилган ҳар бир харакат эркин ижод махсулидир. Демак, актёрнинг саҳнадаги ҳар бир мақсадли ҳаракати бир вақтнинг ўзида ҳам эркин, ҳам тўғри бўлиши талаб қилинди. Хулоса қилиб айтиш мумкинки, актёрнинг ижодий кайфияти сахнада яратилаётган хаётини худди биринчи мартадагидек қабул қилиб, бахалоб, эркин ва тўғри хатти-ҳаракатлар билан мўжизалар яратишга қодир.

Адабиётлар: 1. Арасту. Поэтика. Ахлоқи кабр – Т.: Янги аср авлоди, 2011. 2. К.С. Станиславский Санъатдаги ҳаётим –Т.: Ғ.Ғулом номидаги адабиёт ва санъат нашриёти, 1965. 3. К.С.Станиславские ва В.И.Немирович-Дакченконннг барча мавжуд асарлари. 4. Б.Алмосва, А. Бассехес, В. Петер, Н.В.Гиляровская. А.Я.Ғояовин. И.Я.Грсмнслэвский, В.В.Дмитриев, В.М.Кручин-Боғданов, В.И.Мюллер, В.Ф.Гиндин. Ф.Циркин. В. Шверубович, М.Н.Эткина ва каби театррассомлар ва тадқиқотчиларнинг театррассомлари хакидаги асарлари. 5. Л. И. В. Баданов, В. С. Барков, Г. Б. Бармш, А. А. Баранников. Л.Нернер, Г.А.Заячий. А.А.Коссаковский, В.И.Попоч. Н.Н.Сосунов каби мутахассис ва тадқиқотчиларнинг саҳнатехникаси ва бутафорияларга оид асарлари. 6. Р. Шидловскин, А.Г.Образно, А.В.Бартошсвнч, Г. В. Макарова, Л.И.Петельман. Қ.Руднникий каби бирқатор олимларнинг чет эл рожиссураси хақидаги асарлари. 7. Ж.Л.Барро, Б. Брехт, Ж.Внляр. И.В.Гете, Д.Дидро, Ш.Дюллен. Ф.Желие. Л.Жувьс. Г.Крег, Г.Лессинг, Дж.Лоусон. Б.Рейҳ Э.Триоде, Ф.Шиллер, В. Пинсо, П. Бруқ Дж. Г. Легонс, Э. Пасватер. Ж. А.Ворро, Л. Внскопн. М, Млрешель каби чет элфайласуф олимлари ва санъат арбобларнинг асарлари

Похожие

Қадимги Рим томошаларида эстрада элементлари

Профессионал режиссура санъатининг вужудга келиши

Композициянинг асосий қонунлари

Сурхон воҳасидаги тақинчоқларнинг асосий турлари

ХХ аср мўъжизаси