Композициянинг асосий қонунлари - Искусство - Рефераты

Композициянинг асосий қонунлари

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

48.5 KB

Композициянинг асосий қонунлари Композициянинг асосий қонунлари объектив характерга эга бўлиб, улар санъатнинг барча турлари ва жанрларига мансубдир. Композициянинг асосий қонунларини билган талаба, ҳар қандай бадиий асарни умумий- ижодий тахлил қилиши мумкин. Композициянинг асосий қонунлари деб қуйидагиларни айтиш мумкин: яхлитлик қонуни, контрастлар қонуни, типиклик (янгилик яратиш) қонуни, композициянинг барча воситаларини ғоявий мазмунга бўйсуниши қонуни. Яхлитлик қонуни. Бу қонун барча элемент (унсур) ва бўлакларни бир бутунликка бирлаштирувчи кўриниш бўлиб, табиатда ва жамиятда, ҳар жойда намоён бўлади ва диалектик қонун сифатига юзага чиқади. Композициянинг мазкур биринчи қонуни-яхлитлик қонунига кўра санъат асари яхлит, бир бутун бўлинмас деб идрок этилади. Мазкур қонуннинг моҳиятини унинг асосий белгилари ва ҳусусиятларини тахлил қилиш билан очиб бериш мумкин. Яхлитлик қонунининг асосий белгиси-композициянинг бўлинмаслиги (бир бутунлиги) - у кичик даражада алоҳида бўлаклардан иборат бўлсада, хеч қачон бир неча деб идрок этилмаслиги тушунилади. Бўлинмаслик композицияда рассом томонидан топилган бўлғуси асарнинг барча компонентларини бир бутун, яхлитликка бирлаштира олувчи конструктив ғоя орқали ўз ўрнини топади. Бу қонун асосан оламнинг бир бутун ва моддийлиги нуқтаи-назаридан келиб чиқади. У асарнинг барча элемент ва бўлакларини ягона ғоявий мазмунга бўйсунишини талаб этади. Акс ҳолда композиция бўлакларга бўлиниб кетади. Агар битта мазмунли-композицион марказ ўрнига икки ёки ундан ортиқ бўйсунмовчи бўлса, гарчи алоҳида деталлар тўғри тасвирланса ҳам асар яхлит бўла олмайди.

Таъсирли эмоционал ҳиссиёт уйғотиш учун рассомдан албатта иккинчи даражалини асосийга бўйсундириш, яъни ягона бир организмга жойлаш қобилияти талаб этилади. Яхлитлик қонунида мазмун марказдаги персонажларни бошқаларни ва атроф-муҳит билан ҳаётий, аниқ топилган ифодавийлигида кўринади. Шунингдек, яхлитлик қонуни мазмунни мантиқан ва эмоционал қуриш, тасвирда персонажларнинг психологик ҳолати, фигураларнинг поза (туриши) ва ҳаракатларидаги фарқлари ва боғлиқликни тасвирлашда намоён бўлади. Мазкур қонун асосида муваффақиятли композицион ечими топилган асарлар қаторига И.Е.Репиннинг «Кутмаган эдилар» (1984-1884 ДТГ), П.П.Беньковнинг «Дугоналар» (УзДСМ), Б.Жалоловнинг «Рақснинг туғилиши», Ж.Умарбековнинг «Мен, инсонман» асарларини киритиш мумкин. Контрастлар қонуни. Табиат ва жамият хаётида объектив қонуният сифатида қарама-қаршилик мавжуддир. Предметларнинг таркиби, сифати тузилишидаги кескин фарқланишни қарама-қаршилик муносабатлари деб тушунилади. Табиатда ранг контрастлари (қизил ва яшил), тонал контрастлар (очлик ва тўқлик), шакл контрастлари (ингичка ва йўғон), ўлчамдаги контрастлар (катта ва кичик) ва бошқаларни мисол келтириш мумкин. Тасвирий санъатда эса, контрастлар композиция қонуни сифатида намоён бўлади, ва улар ҳар доим ҳам ифодавийлик воситаси ҳисобланиб, асарнинг тузилиши ва қурилиши, композициясига алоқадордир. Шакл, ҳолат, рангларни кескин қарама-қарши қўйиш билан мазмун теранроқ идрок этилади. XIX асрларгача портрет санъатида, гўё фигуралар тўқ фонда очиқ доғ сифатида тасвирланган. (мас., Караважо. «Лютначи»(1595, ДЭ, Ленинград). XIX асрда эса очиқ фонда тўқ силуэтли картиналар пайдо бўлди. Масалан, В.А. Серовнинг «Қиз ва шафтоли» асари (1887, ДТГ), И.Н.Крамскойнинг «Нотаниш аёл» (1883, ДТГ).

Н.А.Ярошенконинг «Ҳар ерда ҳаёт» картинаси вазият контрас-тига қурилган. Вагоннинг панжара-деразаси ортидаги қўлга олинганлар ва платформада дон чўқилаётган эркин, озод кабутарлар қарама-қарши восита сифатида қўлланилади. Рассом Н.Н.Генинг «Пётр I шахзода Алексейни сўроқ қилмоқда «картинасида психологик контраст ва ғоялар контрастидан фойдаланилган». Шундай қилиб, тасвирий санъатнинг барча асарларида алоҳида ёки бир варакайига бир неча хил контрастлардан фойдаланилади.Контрастлар ўз ўрнида асарнинг мазмунини теранроқ очиб беришга бадиий ифодавийлигини кучайтиришга ҳизмат қилади ва композицион бирлик ва ҳаракат яхлитлигини вужудга келтиради. Типиклик қонуни. Ҳаётни ҳаққоний тасвирлаш, бадиий образ яратиш билан боғлиқ бўлган аҳамиятли қонунлардан бири бу типикликдир. Борлиқнинг кўринишларини айнан ўзича тахлил қилиш билан рассом унинг моҳиятини акс эттиради, конкрет бадиий образлар кўринишида табиий белгиларини ифодалайди. Характерлардаги ва воқеа бўлиб ўтаётган вазиятдаги типиклик, мазкур қонунининг белгиларидан биридир. Санъат асарини яратиш жараёнида рассом композиция қонунларини билгани ҳолда асарнинг харакатлантирувчи шахсини ривожлантиради, умумлаштиради ва типиклаштиради, натижада бадиий образлар таъсирчанлиги ва ифодавийлигини энг юқори даражага олиб чиқади. Қуйидаги асарлар типиклик қонунига мос келади: Леонардо да Винчи «Мона Лиза» (Лувр. Париж), Караважо «Лютначи» (1595, Д.Эрмитажи. Ленинград), И.Е.Репин «Руҳоний» (ДТГ), А.Абдуллаев «Назарали Ниёзов» (Ўзб. ДСМ), Р.Чориев «Келин» (Ўзб.ДСМ), Ж.Умарбеков «Руҳият наққоши» ва бошқалар. Бу асарларда турли синф ва табақа вакилларининг типик образлари яратилган. Бу образлар асарда конкрет шахслар эмас, балки, умумлашган

йиғма образ сифатида, томошабин кўзи ўнгида ўз асри, замонаси характерини очиб беради. Ёки П.П.Беньковнинг «Қаҳрамоннинг онаси», Н.Кашинанинг «Доирачи қиз» портретларида ҳам типик образлар ифода этилади. Рассом А. Абдуллаевнинг «Назарали Ниёзов портрети» асарида ҳам ўзбек деҳқони, оддий сувчининг тимсоли билан типик бўлган ўзбек пахтакорининг умумлашма образини яратиб берган. Композициянинг барча қонун-қоидалари ва воситаларини ғоявий мазмунга бўйсиниши қонуни. Бу қонун рассомга яхлит идрок этиладиган, ифодали, юксак ғоявий мазмунли, асар яратиш мажбуриятини юклайди. Яъни, ундан асарнинг барча детал ва қисмларини шаклларда ифодаланган қуруқ схема асосида эмас, балки ғоявий мазмун асосида қурулганкомпозиция талаб этилади. Рассом асар устида ишлар экан, композиция орқали у ўзини қизиқтирган ва ўзига жалб этган объектни тасвирга олади, унга ўзини муносабатини билдиради, унга маънавий ва эстетик баҳосини беради. Шундай қилиб, рассом нимани, қандай нарсани тасвирламасин у ғоявий мазмун билан суғорилгандагина бадиий санъат асари кўринишига эга бўлади. Бу қонунни муваффақиятли қўлланилган деб Д.Веласкеснинг «Бреди шаҳрини топширилиши» (1634-1635, Прадо.Мадрид), Э.Делакруанинг «Озодлик халқни эргаштирмоқда» (1830. Лувр. Париж), М.Б.Грековнинг «Тачанка», А.Дейнеканинг «Севастополь мудофааси» (1942. ДРМ.Ленинград), П.П. Беньковнинг «Дугоналар» (19…, Уз ДСМ) Б.Жалоловнинг «Абадият гумбази остида» (1995, Тошкент) каби асарларини санаб ўтиш мумкин. «Озодлик халқни етакламоқда» картинасида ҳамма нарса асарнинг мазмунига бўйсиндирилган. Озодлик кучли харакат билан тасвирланган аллегорик образ-аёл образида ифодаланган. Озодлик энг зарурий ва қимматли холда энг асосий бадиий образ (у мазмунли композицион марказ ҳисобланади) қилиб жойланган, ранг ва тус жиҳатдан ҳам ёрқин кўринишда

акс эттирилган. Картинада ҳаётийлик (типиклик), контрастлар, яхлитлик қонунларини мазмунли-композицион марказ қоидасини, ранг, тус, ёруғлик ва бошқаларни ғоявий мазмунга бўйсиндирилганлиги яққол кўриниб турибди. Демак, рассом учун дунёқараш жуда катта рол ўйнайди. Дунёқарашни юксак, тўла бўлиши учун эса, рассомни билими, ҳаётга ва жамиятга муносабатлар, орзу-ниятларигина эмас, балки оламни ҳис этиши билан уни ўзгача кўришга олиб келади, бу эса бадиий ижоднинг чинакам мазмунини шакллантиради. Шу ўринда, композициянинг яна икки умумий бўлмаган, яъни тасвирий санъатнинг барча турларига мансуб ҳам эмас, хусусий қонунларини кўриб чиқамиз.

Адабиётлар 1. Абдуллаев Н. Санъат тарихи. 2 қисмлик. 1-қисм. - Т., 1987. 2. Абдуллаев Н. Санъат тарихи. 2 қисмлик. 2-қисм. - Т., 2001. 3. Абдурахмонов Ғ.М. Тасвирий санъат композицияси. - Т., 1996. 4. Азимова Б. Натюрморт тузиш ва тасвирлаш методикаси. - Т., 1984. 5. Беда Г.В. Основў изобразительной грамотў (рисунок, живопись, композиция). Учебное пособие для студентов пединститутов. - М., 1981. 6. Беда Г.В. Живопись. Учебное пособие. - М., 1986. 7. Гренберг Ю.И. Технология станковой живописи (монография). - М., 1982. 8. Вольков Н.Н. Композияция в живописў М. 1977. 9. Делакруа Э. Мўсли об искусстве. О знамс нитиххудожниках. М. 1960. 10. Дмитриева Н.А. Краткая история искусств. Вўп. 1. От древнейших времен по XVI век. - М., 1985.

Похожие

Композициянинг ривожланиш тарихи

Композициянинг қонун-қоидалари, усул ва воситалари

Спектакл яратишда бадиий бутунлик қонунлари

Маҳобатли санъат композицияси

Композиция воситалари