Қадимги Рим томошаларида эстрада элементлари - Искусство - Рефераты

Қадимги Рим томошаларида эстрада элементлари

Загружено в:

25.04.2023

Скачано:

0

Размер:

99.5 KB

Қадимги Рим томошаларида эстрада элементлари Режа: 1. Байрамлардаги – кичик шаклдаги оммавий томошалар 2. Диний маросимлардаги томоша турлари 3. Пантомим ва мим актёрлари томошалари 4. Римликларга хос шавқатсиз томошалар 5. Оммавий сюжетли томошалар 6. Цицерон – бир актёр театри вакили

Байрамлардаги – кичик шаклдаги оммавий томошалар Қадимги Римдаги томошаларнинг пайдо бўлиши ҳақида ёзган Гораций хосил байрами иштирокчилари хазил – мутоибали қўшиқларни ўзлари тўқиб ижро қилишгани ҳақида хабар беради. Ким яхши ва серхазил қўшиқ тўқиши хамда айтиши мумкинлигини аниқланиши ва улар орасидаги мусобақа шакли байрамни хушчақчақлик билан ўтказилишини таъминлаган. Кейинчалик байрамларда мавзуга мос равишда тўқиб ижро этиладиган хазил қўшиқларда ижтимоий мухитга хам муносабат билдирилган. Гораций таъкидлашида бундай қўшиқларда баъзан зодогонларни ҳам аяб ўтиришмаган. Кўриб турганимизда қўшиқ – кичик шаклдаги томоша қадимги Римликларнинг энг яқин ҳамроҳи бўлган. Рим тарихчиси Тит Ливий ёзишича, эрамиздан аввалги 364 йилларда этруслик актёрлар флейта охангларига мос гавда ҳаракатлари билан ҳаммага маъқул бўладиган рақс – гўзал муқомлар қилишган. Ҳайратланарлиси шунда эдики, улар флейта охангларига мос – сўз ва қўл харакатлари ишлатмасдан, фақат гавда харакати билан хаммани лол қолдирган. Шундай қилиб Римликларнинг ўзига хос, рақси барча байрамлардаги кичик шакллга томоша турига. Этруслик актёрларнинг гавда харакати билан ифодаланган рақсларига тақлид қилган Рим ёшлари флейта охангларига рақс, диолог ва қўл харакатларини қўшишган. Такомиллашган бундай рақс ижрочилари – гистрион, этрусчасига “истер” актёр номини олган. Энди улар дарҳол қўшиқ тўқиб унга мос харакатлар топиб мусобақада қатнашмайдилар. Аксинча, флейта охангларига мос гавда харакати қўшиқ, рақс ва қўл харакатлари топилиб, яхшилаб машқ қилингандан кейин сахнада ижро қилинган. Актёрлар ижро қилган қўшиқ ҳам ўз номига эга бўлган. Бу қўшиқ – сатуралар деб номланиб, у “аралаш – қуралаш” маъносини берган. Чунки, сатуралар маиший ва ижтимоий хазилларни ўз ичига олган мусиқа, гавда харакати қўшиқ, рақс, мимика, жест

ва диологлардан иборат аралашма томоша тури эди. Энди Римликлар анча такомиллашган кичик шаклдаги томоша тури – сатирага эга бўладилар. Римликлар яна бир томоша турини – кичик шаклдаги диологли хазил томошани аттелан қабиласининг тўрт комик персонажи маскасини қабул қилди. Уларнинг номи - Макк, Буккон, Папп ва Доссенлар бўлиб, бадихагўйлик – импровизацияга қурилган диологли саҳналарда улар - очафат, махмадона, хасис бой ва фирибгар файласуф қиёфаларини яратган. Макк – довдир бўлиб, хаммадан аладанар ва калтак ер эди. У еб тўймас – мечкай ва шу билан бирга кўрганини севиб қоладиган ошиқу – беқарор эди. Уни кал бошли, қирғий бурунли, шалпанг қулоқли ниқоб кўрсатишган. Буккон – икки лунжи шишиб чиққан, лаблари осилган йигит. У ўта сергап ва махмадона бўлиб, довдир – Макк ёнида ўзини доно қилиб кўрсатишга уринадиган шахс ниқоб эди. Папп – бой чол бўлиб, у ўта зиқналиги билан ҳамда ёшларни ишларига бемаврид аралашиши билан ажралиб турган. Ёшига мос бўлмаган харакатлари кулгу қўзиган. Доссен – оми кишиларга ўзини доно кўрсатиш учун маъни – бемаъни панд – насихатлар бериб, файласуфликка давогар бўлган фирибгар ниқоб эди. Уни кўпинча букур қилиб кўрсатишган. Халқ ижодини ва тўрт персонаж характерини яхши билган Плавт бундай томошаларга асосланиб моҳирлик билан дастлабки Рим комедияларни ёза бошлади ва уларни оммани севимли томошасига айлантирди. Улар байрамларнинг фаол иштирокчиларига айландилар. Эрамиздан аввалги III аср бошларида римликлар жанубий Италиядаги грек шаҳарларини ўзларига бўйсиндиргаларидан кейин Римда жуда кўп греклар пайдо бўлди. Улар – қуллар, савдогорлар, хунармандлар, иш қидириб келган эркин кишилар эди. Греклар хукмрон табақали римликларга – грек тилини, адабиётини фан ва фалсафсини ўргатди, тушунтирди ҳамда изоҳлади. Бу Рим маданиятини томоша санъатини янги поғонага кўтарди.

Римдаги ибодатхоналарни жихозлаш учун Грек архитектураси ва хайкалторошлиги жорий қилинди. Эрамиздан аввалги биринчи асрга келиб Рим шоири Гораций ўз шеърларида, забт этилган Грециянинг санъати, хунари хам бўйсиндирилгани хақида ёза бошлади. Маҳаллий аҳоли санъат турларига забт этилган элат маданиятини аралашиши байрамларни нишонланишини ҳам янги босқичларга олиб чиқди. Диний маросимлардаги томоша турлари Ҳар бир миллатнинг урф-одати, удумлари, анъаналари, руҳияти, ишончи, эътиқоди, уларнинг томоша турларида сақланган бўлади. Римда рўзғор хомийси – маъбуда Вестани улуғлашга катта эътибор берилган ва уни шарафига ибодатхона қурилган. Зодогонларнинг қизлари ўша ибодатхонада таълим олган, яшаган. Улар қурбонгохдаги “Муқаддас” Веста ўтини ўчирмай сақлаши лозим бўлган. Эътибор берссангиз бу удим “Авесто”да ҳам қайд қилинган эди. Навбатчилигида ўтни ўчишига сабабчи бўлган киши қатл қилинган. Бу Римликларга хос қаҳри қаттиқликдир. Римликларнинг бош худоси – Юпитер, маъбудаси – Юнона, донишмандлик маъбудаси – Минерва, Рим ҳамда уруш худоси – Марс ҳисобланган. Ибодатхонада яшовчи фолбинлар, турли аломатларга қараб худо иродасини айтиб берувчи кароматгўйлар – “авгурлар” деб аталган. Улар узоқ вақт давлатнинг ижтимоий хаётига катта таъсир ўтказиб келганлар. Римликлар худога илтижоларини беҳато ва жуда аниқ бажаришга, қурбонлик бериш удумларини мукаммал бажаришга харакат қилганлар. Чунки, шу фазилатларни худолар инобатга олади деб хисоблаганлар. Шунингдек, Римда Грек худоларига сиғиниш ҳам кенг тарқалган. Лекин улар ўз худолари: Юпитерни – Зевсга, Юнонани – Герага, Венерани – Афродитага, Вулканини – Нефестга, Вакхни – Дионисга ўхшатишган. Римликлар Вакх шарафига баҳорда ва кузда байрамлар ўтказган. Қадимий

Римда худоларга бағишланган байрамларга ўзига хос ғоявий вазифа юклатилган. Улар нишонлай бошлаган байрамларнинг анъаналарини гарчанд греклардан олган бўлсалар ҳам, унга шаклан ва мазмунан ўзгартиришлар киритишган. Бу асосан, байрам майдонининг томошабин ва томоша кўрсатувчиларга ажратилганида кўринади. Бунга Рим империясидаги сиёсий аҳволнинг танглиги ҳам сабаб бўлган. Норозилиги кучайган оммани куч билан ушлаб туриш ҳамда сиёсатдан чалғитиш учун томошаларни сурункалилик ва “томошавийлик” жиҳатларини кучайтирган ҳолда кўрсатиш талаб қилинган. Томошаларни бундай ўтказилиши аста– секин Римликлар байрамларнинг эстетик тамойилларига айланган. Диний байрамларда ва тантаналар ғояси “нон ва томоша” мавзусига бағишланган бўлиб, боқимандалик сиёсатини олға суруши лозим эди. Императорларнинг жанговар ғалабалари, гладиаторлар жанги, цирк кўринишлари – кичик шаклдаги номерлар томошалар асосини ташкил қилган. Бундай томошалар театрлаштирилган бадиий шаклда ҳафталаб намойиш қилинган. Римликларнинг диний байрамлари кейинчалик фақат дам олдириш тадбири шаклини олди. Байрамларнинг гўзал ва улуғвор кучи ўзгариб, унинг оммани бирлаштирадиган эстетик қудрати - энди дам олувчи томошабиннинг маиший эҳтиёжини қондирувчи мафкуравий воситага айланди. Натижада, театрлар минглаб томошабинларни ўз бағрида ушлаб турадиган, чалғитувчи, вақт ўтказувчи даргоҳ бўлиб қолди. Римликлар лотин тилида адабий асарлар, тарихий ва илмий трактларни эрамиздан аввалги III асрлардан бошлаб ярата бошладилар. Улар урушлардаги ғалабаларидан кейин савдо арфиметикаси, қурилиш ишлари, гидротехника ва аграномия ҳақида қўлланмалар ишлаб чиқдилар. Шахар соатлари – дастлаб қуёш, сўнгра сув соати яратилди. Календардаги – ой, хафта, кун, соат тушунчаларига аниқлик киритдилар. Эришилаётган ғалабалар ва илм фандаги ихтироларни тарихга айлантириш, уларни ёзма равишда ифодалаш заруриятини пайдо қилди.

Тарихий асарлар муалиффлари эрамиздан аввалги II асрда – анналистлар, яъни катта тарихчилар деб аталган. Шунингдек соф публитистика, оммабоп ёзма адабиётга хам катта аҳамият берилди ва улар кенг тарқалган. Марк Туллий, Цецерон бу борада энг илғор хисобланган. Цецерондан сенатда, судда, мажлисларда сўзланган нутқлар матни, нотиқлик санъати хақидаги тракт ва хатлардан иборат ёзма адабиёт намуналари қолган. Қадимги Рим диний маросимларида ва томоша турларида бугунги эстраданинг энг оммабоп жанрлари мавжуд бўлганлигига амин бўламиз. Масалан, император Август театр томошаларини ва байрамларни оммани кўнгилини очадиган, чалғитадиган, овутадиган тадбирларга айлантиради. Чунки, у оммани сиёсий ва ижтимоий масалалардан чалғитиш мақсадида томошалар сонини кўпайтиради ва уларнинг тарбиявий вазифасини сусайтиради. Пантомим ва мим актёрлари томошалари Рим Империяси марказлашган бошқарувни таъсис қилгандан кейин, давлат бошқарувининг барча механизми бажарувчи – топшириқ кутувчи бўғинга айланди. Ташаббус тўхтайди. Боқимандалик, фақат айтган топшириқни бажариш, бошқа хеч нарсага аралашмаслик сиёсати давр талабига айланди. Бу сиёсат театрни ғоявийлик қудратини сусайтириб, уни томоша билан мухлисларни овунтирадиган тадбирлар ўтказадиган жойга айлантирди. Натижада, пантомим – якка драматик шаклдаги рақсга бўлган эхтиёж ортди. Бу инсонни айтолмаган фикрларини гавда харакатидаги ифодаси эди. Пантомим мусиқа ва хор қўшиғи садоси остида ижро этилган. Бундай якка - драматик рақс мавзулари Италия мифларидан олинган. Оммада қизиқиш уйғотган яна бир томоша тури балет спектакли бўлиб у – “пирриха” деб номланган. Уни раққос эркаклар ансамбли ва аёллар рақс ансамбли ижро этган. Балет спектакллар мавзуси ҳам мифлардан олинган.

Энг муҳими, бу томошаларда костюм ва декорацияга жуда катта аҳамият берилган. Мифларда содир бўладиган ғароиботларни ифодалаш учун Римликлар саҳна эффектларига алохида эътибор қаратган. Балет ва пантомим томоша турларининг ўрнини аста-секин грекларга тақлид қилган мим - театри бадихагўйлик, яъни импровизция йўналиши эгаллай бошлади. Кичик-кичик сахна кўринишларини ижро этишда яратилган бир қатор машҳур сюжетлар махсус мим театрининг хазил – мутоиба пьесаларига айлантирилган. Бундай томоша турини мухлислари кўпайишисаҳнада иштирок этадиган импровизатор актёрлар сонини ортишига асос бўлган. Мим ижрочиларининг ва улар ижодини пьесага айлантириб берувчи драматургларнинг маҳорати ҳам ошиб борди. Натижада, бу йўналиш – томошабинларни энг кўп жалб қиладиган томошага айланган. Мим усталари шаҳар ва қишлоқлар бўйлаб гастролга чиқиб, фокус, акробатика номерларини хам кўрсатишган. Мимлар учун сюжет – мавзулар кўп эди: севишганларнинг бир-бирига хиёнати, қароқчиларнинг турмуш тарзи, суд жараёни, християн динидаги эскирган ақидалар хақида кўплаб томошалар кўрсатилган. Улар хатто машхур грек трагедияларини сюжетини ўзларига мослаб – мим театри томошаларига айлантира бошлаганлар. Мим - Рим империяси даврида томошаларининг етакчи жанрига айланди. Сайл ва кўчаларда кўрсатилган мимлар асосида – сахнада кўрсатиш учун махсус пьесалар ёзиш анъанага айланди. Уларда мураккаб даражада чалкаштирилган, севги йўлидаги найранглар кўрсатилган. Кейинчалик бундай томошаларда мим актёрлари меъёрдан чиқиб, хатто халқ қахрамонлари ва мифлардаги худолар устидан хам кула бошлаган. Шаклан томошавийлиги ошган бундай мимлар, махсус қурилган циркларда кўрсатилган ва унда ўргатилган хайвонлар хам иштирок эта бошлаган. Мим театрининг халқ орасида машхур бўлишига қарамай бу театрнинг актёрлари ва актирисаларининг ижтимоий ахволи яхши эмас эди. Доим шундай бўлиб келган, жамият унинг устидан кулган ижодкорларга гўё –

эътиборсиз бўлган. У фақат ўзини мақтаганларни улуғлаган, камчилигини кўрастганларга эса ўзини эътиборсиз қилиб кўрсата олган. Пантомим ижрочилари – мимларга нисбатан анча хурматга эга бўлган. Цирк актёрлари эса уларга нисбатан эъзозланаган. Цирк актёрларига нисбатан жисмоний кучлироқ хисобланган – гладиаторларнинг хурмати баланд бўлган. Уларни ўлимга тик бориши қадрланган. Рим империяси шафқатсизлик борасидаги томошаларда хам намуна эди. Римликларга хос шавқатсиз томошалар Гладиаторлар жанги амфитетрларда ва цирк биноларида ўтказиларди. Бу шафқатсиз томоша мухълислари кўпайишини нима билан изохлаш мумкин. Қорни тўқ, ташвиши йўқ зодогонлар зерикканидан шафқатсиз томошалар уюштирардилар. Ўрта Осиё халқларига маълум бўлган – қўчқор, ит, хўроз уриштиришни Рим зодогонлари одам уруштириш зериканларни, қорни тўқларни эрмаги даражасидаги томошага айлантирди. Қизиғи шундаки бу томошани кўришни истаганлар ўз даврида бўлган мавжуд театрларга сиғмай қолди. Эрамизнинг 75 йили Римда гладиаторлар жанги учун мўлжалланган махсус томошагох қурила бошлади. У ўз бағрига 50 минг томошабинни сиғдириши керак эди. У монументал архитектура намунаси бўлиб, томошабинлар учун барча қулайликларни яратишни эътиборга олган эди. У 80 йили ишга туширилди ва “Колизей” – “Энг катта” номини олди. Шафқатсизларни завқ билан кўрадиган 50 минг томошабин учун энди Колизей марказ бўлиб қолди. Эрамизнинг II-V асрларида Рим маданияти ниҳоятда ривожланган. Бутун империя бўйлаб кенг миқёсда ибодатхоналар, маъмурий бинолар, цирк бинолари, сайлгохлар, майдонлар, кутубхоналар қурила бошлаган. Рим империяси даврида ахолиси сони бир миллиондан ошадиган шахарлар пайдо бўлди. Ахолиси ярим миллиондан ошадиган шахарлар кўпайди.

Империянинг театр бинолари қурилмаган шахарлари бўлмаган. Бу Римликлар томошага нақадар ўчликларини кўрсатади. Энди ўша даврда машхур бўлган томоша турларини кўриб чиқайлик. Рим империяси бўйлаб икки жуфт от қўшилган араваларда – “квадрига” да пойгалар уюштирилган. Бу римликларнинг очиқ майдонларда, байрамларда ўтказиладиган мусобақалари эди. Улар яна цирк бинолари ичида йиртқич хайвонларни уриштириб томоша қилишни ҳам ёқтирган. Амфитеатрларда гладиаторлар жангини ўтказилиши хам расм бўлган. Ўлимга хукм қилинганларни қатл қилиш жараёнини амфитеатр ёки цирк биноларида томоша қилиш хам шафқатсиз Рим империяси удумларидан бири эди. Уларнинг энг шафқатсиз томошаси ўлимга хукум қилинган маҳбусга йиртиқич хайвонни қўйиб юбориш эди. У омон қолса – томошабинлар олдида озод қилинган. Империяда шафқатсиз томошаларга қарама-қарши бўлган яхши удумлар хам бор эди. Булар янги қурилган гўзал майдонлар, сайлгохлар эди. Айниқса Рим шахри марказидаги майдон ўртасида 27 метрли усутун ўрнатилиши , унинг атрофи бўртма хайкаллар билан безатилиши, устига император хайкалини ўрнатилиши ва майдон атрофини кутубхона биноси билан ўралганлиги мақтовга сазовор мантиқли уйғунлик – яратувчанлик эди. Кейинги мақтовга сазовор нарса, бир неча юз гладиаторлар иштирокида театрлашган жанглар саҳналаштирилгани эди. Энди улар ўлмайди, ўлимни ўйнаб беради. Бундай оммавий томошаларга Римликлар қатнашган урушлар ва уларнинг ғалабалари мавзу бўла бошлади. Мим ва пантомим театрлари эса махсус саҳналаштирилган ов жараёнини оммавий томошага айлантира олди. Улар ижросидаги “актёр хайвон” билан актёр овчи ўртасидаги кураш, ов жараёни завқли томошага айланишини саҳналаштирувчилар яхши билишган. Рим империяси циркларида қўл жанги навбатдаги томоша турига айланган. Римликлар бу томошани ҳам завқ билан кўришган. Икки кишини муштлашишидан ташқари шафқатсиз Римликлар бу даргохда яна совуқ

қуроллар билан қуролланган жангчиларнинг театрлашган тўқнашувини хам томоша мавзусига айлантирган. Театрлашган оммавий қуролли жангларда тарихий қурол – аслахаларни ва ундан жангчилар қандай фойдаланганини намойиш қилиш имконияти мавжуд эди. Бундай томоша турларини фақат Римликларга хос удумлар деб алохида таъкидлаш мумкин Оммавий сюжетли томошалар Амфитеатрларда ва баъзи махсус жихозланган театрларда денгиз жанглари сахналаштирилган. Жуда кўп иштирокчилар билан оммавий жангларни театрлаштирилган томошага айлантирилиши, драматургия асосида фаолият кўрсатадиган театрларни инценеровка ёки сценарийлар саҳналаштирадиган ҳамда оммавий тадбир ўтказадиган ташкилотга айлантира бошлади. Театрларнинг актёрлар маҳорати билан хайратлантириш, ларзага солиш орқали – поклашга қаратилган вазифаси, ташкилоьчилар режасига биноан оммавий тадбир ўтказишдаги ташкилот даражасига туширилди. Денгиз жангларини саҳналаштириш учун театларга махсус қувурларда сув оқими олиб келинган. Орхестрга сув тўлдирилган. Томошабин ва саҳна томонларга сувни сизғимаслиги учун махсус мосламалар жихозланган. Натижада, орхестрни ва сахнани шакли ўзгарган. Саҳнани 1,5 метр кўтарилиши – сув тўлғизилган орхестрда денгиз жангини сахналаштиришга қулайлик яратган. Томоша тугагач орхестрдаги сувни махсус жихозлар орқали театрдан ташқарига чиқазиш йўли топилган. IV-V асрларга келиб, Рим империясининг ижтимоий инқирози бошланди. Қуллар қўзғолони, босиб олинган юртларни мустақиллик учун кураши – театрларнинг, ривожланган маданиятнига навбатдаги инқирозини бошлаб берди. Германияликларнинг хужуми Ўрта ер денгизи атрофида мустахкам шаклланган қулдорлик тузумига бархам берди. Инсонларни дунёқараши ўзгарди.Ижтимоий инқироз даврида хам томошаларгакатта ўрин ажратилди.

Масалан IV асрнинг ўрталарида йил давомидаги томошаларга 175 кун ажратилган. Улардан 10 куни гладиаторлар жангига, 64 куни цирк томошаларига, 101 куни театр томошаларига белгиланган. Нима учун галдиаторлар ва цирк томошаларига кам кунлар ажратилган деган савол туғилиши мумкин. Демак, билет нархи қиммат томошаларга нисбатан кам кунлар ажратилган. Кўриниб турибдики Италияда хам театр томошалари арзон бўлган. Эрамизнинг IV асрига келиб Римда христиан дини расмий тан олинди. Император Феодосии даврида (379 – 395 йиллар) христианлик давлат дини деб эълон қилинди. Хрестиан дини расмий тан олингандан бошлаб: мифлар ва диний мавзуларга таяниб ижод қиладиганлар; диний маросимларни пародия – масхараномус томошаларга айлантирадиган томошогохлар; пантомим вамимлар назоратга олинди. Черковлар мимлар томошаларни тўхтатиш учун бир қатор қарорлар чиқардилар. Империя худудида Теодарахе хукумронлиги пайтида, 493-526 йилларда хам мимлар томоша кўрсатган. Черковлар курашига қарамай 6-7 асрларда хам нураётган Рим империясининг чекка ўлкаларида мим томошалари давом этган. Диний мавзуларни эрмак қилишни бошлаган мим томошаларини тақиқлаш кучайди. 691 йили Турул черкови мимни – гунох тарқатувчи томоша деб расмий таъқиқланганлиги хақида маълумот бор. Қадимий Рим греклардан ўзлаштирган маданият натижасида ўзи хам адабиётда, драматургияда, театр санътида фалсафада, нотиқлик санъатида намуна бўладиган асарлар яратди. Саҳнада оммавий сюжетли жанглар кўрсатиш қудратига эга бўлди. Оммавий томошаларни мафкуравий таъсир кучидан унимли фойдаланди. Цицерон – бир актёр театри вакили Рим нотиқлиги ҳақида сўз кетганда, эрамиздан аввалги 106-43 йилларда яшаган Цицероннинг номи тилга олинади. Бунинг сабаби бор. Аристотель асосан назариётчи, Демосфен эса амалиётчи нотиқ бўлган.

Цицерон эса ҳар иккаласига хос хусусиятларни ўзида уйғулаштира олган, нотиқлик тараққиётига муносиб ҳисса қўшган машхур нотиқ саналган. Унинг нутқий маҳоратни эгаллашга бўлган интилиши Демосфен хаётига ўхшаб кетади. Цицерон ҳам машхур нотиқ бўлиб етушгунга қадар Демосфендан кам алам ва изтироблар тортган эмас. Хўш, у нотиқликнинг юксак зинопоясига қандай кўтарила олди? Марк Туллий Цицерон ўзига тўқ оилада дунёга келди. Отаси ёшлигидан унинг таълим – тарбияси билан қизиқа бошлади. Уни Римда ўз даврининг етук мураббийлари қўлида ўқитади. Цицерон уста нотиқлардан Лициний Красс, Марк Антоний кабиларнинг нутқларини тинглайди. Уларнинг сўз ва нутқ орқали тингловчиларга қандай таъсир этишини кўриб завқланади. Ана шундан кейин унинг дилига нотиқ бўлишлик ишқи тушади. У нотиқлик билан фалсафани узвий бирликда кўради. Ҳар иккаласи бўйича сабоқ ола бошлайди. Нотиқларнинг халқ олдига чиқишида сўз билан биргаликда турли харакатлар ва мимика ҳам муҳим аҳамият касб этишини англаб етади. Кейинчалик у машхур нотиқ бўлиш учун фақат таъсирчан сўз топа билиш ва кучли хулосага келади деган мантиқий фикрлашгина эмас, балки актёрлик маҳорати хам керак. Бу борада унга Эзоп ва Росций каби машҳур актёрлар ёрдам беради. Олдинига кичик давраларда нутқ сўзлашни машқ қилиб юрган Цицерон йигирма беш ёшида илк бор халқ олдида нутқ сўзлайди. Фуқаролик ва жиноий иш жараёни ҳақида маъруза қилади. Бу нутқ муваффақиятли чиқмасада, Цицерон учун синов вазифасини ўтади. У ўз ишидан асло қониқмасди. Умрининг сўнгигача жозибали нутқ имкониятларини, хилмахил услубларини кашф этишга интилди. Унинг яхши кўрган шиори “Киши шоир бўлиб туғилади, нотиқ бўлиб етишади”. Ишонч ва далилар Цицерон муваффақиятининг гарови эди. Унинг фикрича материални тўплаш нутққа тайёргарликнинг асосидир. Материални тўғри жойлаштириш – экспозицияга алохида эътибор беришдан бошланади. Жойлаштириш шундай бўлиши керакки, у тинловчининг ўзлаштириб олишига имконият яратсин. Бунинг учун нутқни аниқ қисмларга бўлиш зарур. Ҳар қандай мавзудаги нутқнинг маваффиқияти нотиқнинг сўз

юритилаётган соҳани чуқур билиши билан алоқадордир. Цицерон нутқий фаолиятида худди ана шу йўлдан борди ва нотиқлик назариясига муносиб ҳисса қўшди. Цицерон нотиқлик нутқининг композицион қурилиши бошқа нотиқларникидан кескин ажралиб турмасада, у ўзига хос фикр етказиш йўсинига амал қилгани дархол сезилади. У ўз нутқида қуйидаги тартибга қатиъан риоя қилган. 1. Кириш 2. Ишнинг моҳиятини баён қилиш. 3. Планнинг кейинги қисмларини ифодалаш. 4. Далилларни нутқнинг энг муҳим қисми деб ҳисоблаш. 5. Мавзунинг асосий мазмунини таъкидлаш. 6. Хулоса яъни якун ясаш. Цицероннинг Хизматларидан яна бири у нотиқлик санъатининг турли усулларини яратди ва уларни юқори поғонага кўтарди. Булар риторик савол, хитоб ва мурожатдир. У ритмга, паузага эътибор қилиб сўзланган нутқни ёқтирган ва унинг назарий асосларини ўз китобига киритган. Ундан кейин яшаб ўтган нотиқлар учун Цицерон мактаб ролини ўтаган. Квинтилин ундан кўп хусусиятларни ўзлаштирган. Нотиқ учун билим ва ахлоқий тарбияни биринчи ўринга қўйган. Унинг таъкидлашича, нотиқ шундай гапирсинки, уни хар бир киши тушуна олсин, унинг хотираси ва бекаму кўст талаффузи нутқига жило берсин. Бу талаблар Цицерон ҳаётининг мазмунига айланган эди. Унинг минбарга чиқишдан тортиб, нутқ сўзлаб минбарни тарк этгунига қадар ўзини тутиши, оммага муносабат билдириш услуби, фикр юритиши, барча-барчаси ибратлидир. Шунинг учун Цицерон назария ва амалиётни ўз фаолиятида уйғулаштира олган, илмига тўла амал қила олган нутқ соҳиби бўлиб тарихга кирди.

Хулоса Инсоният хурсандчилигини ёки қайғусини – сўз, куй, қўшиқ, ўйин ёки рақсда ифодалай олган. Табиат офатларига қарши биргаликда худоларга илтижо қилиш натижасида – хор пайдо бўлди. Хор ижросидаги илтижолар бир мавзуни якунлгунча вақт ўлчови жихатдан кўпроқ миқдорда харакат сарф қилинган. Натижада катта шаклдаги томошалар пайдо бўлган. Демак инсонният азалдан кичик ёки катта шаклдаги томошалар билан ошна экан. Худоларга қилинган илтижолар мазмунан турлича мавзуларга ажралиши натижасида орттирилган тажриба ёзма шаклдаги драматургия – мавзусига асосланиб ғояни ифодалайдиган воқеалар тартибини, томоша учун мўлжаллаб ёзма равишда кўриб чиқиш харакати пайдо бўлди. Шундай қилиб томоша тури икки шаклга ажради. Бу ният ва туйғуларни куй, қўшиқ рақс ва ўйинларда ифодалайдиган – кичик шаклдаги томошалар ёки кўпчилик бирлашиб, мавзуга асосланган ғояни ифодалайдиган хор – катта шаклдаги томошалардан иборат эди. Томошанинг ҳар иккала шакли хам байрамларнинг моҳиятини очишга хизмат қилган. Аввало худоларга мурожат қилган хор илтижолари ижро қилинган, сўнгра хурсандчилик – куй, қўшиқ, рақс ва ўйинлар билан байрамлар якунланган. Томошанинг катта шакли асосида инсониятни ғоявий тарбияси учун хизмат қиладиган трагедияларда – худолар ўртасидаги муносабатлар оқибатида келиб чиқадиган фожиалар ифодаланди. Натижада инсонларни – илохий, ғоявий, мафкуравий, ахлоқий, тарбиялаш учун хизмат қиладиган трагедияларни намойиш қиладиган жой, катта томоша шаклини кўрсатадиган – театр пайдо бўлди. Ривожланиш ва қарам қилиш сиёсати натижасида йирик давлатларни пайдо бўлиши – унга мафкуравий хизмат қиладиган театрга катта

эътибор беришини тақозо этди. Инсонларнинг қалби ва онгига маълум ғояларни сингдириш орқали давлат мафкурасига хизмат қилдириш учун театр – томоша узликсиз хизмат қилиши мумкинлиги маълум бўлди. Шундай қилиб Қадимги Юнонлар катта шаклдаги томошаларнинг амалий ва назарий асосларини, жанрларини аниқлади. Улар трагедия, комедия, драма номи билан, оммани ғоявий ва мафкуравий тарбиялаш мумкин бўлган катта томоша шаклларини давлат миқёсида ривожлантиришди. Лекин инсонларни орзу – умидларини, хис – туйғуларини ифодалайдиган музика қўшиқ рақс ва ўйин – кичик шаклдаги томошалар омма томонидан ривожлантирилиб инсоният учун хизмат қилишда давом этаверди. Кичик шаклдаги томошаларнинг мафкуравий жихатдан халққа хизмат қиладиган бадиий, ғоявий, рухий, қудратига Европада – концерт деган тушунча пайдо бўлгандан кейин ахамият берилди. Кичик шаклдаги томоша турларини бир жойга жамлаш – концерт ташкил қилиш, мазмунан ва ғоявий жихатдан бирбирига номерларини мафкурага хизмат қиладиган шаклга олиб келди. Назариётчилар уни томошалар тизимида – трагедия, комедия, ва драмадан кейин “эстрада” деб номлади. Унинг жанрлари белгиланди. Амалиётчилар эса уни томоша тури: театр, цирк, опера, ва балет қаторида – “эстрада санъати” – деб белгилади. Юқорида биз бу санъаттури қандай жараён босиб ўтганини бир тизмига солиб кўриб чиқдик.

Похожие

Ўрта асрлардаги Европада томоша шакллари

Рим театри

Рим театри

Антик давр режиссураси

Ўрта асрлардаги Европада томоша шакллари Мистериялар