Ўрта асрлардаги Европада томоша шакллари Мистериялар - Искусство - Рефераты

Ўрта асрлардаги Европада томоша шакллари Мистериялар

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

112.5 KB

Ўрта асрлардаги Европада томоша шакллари Мистериялар Режа: 1. Европадаги диний томошалар 2.Мистерия катта шаклдаги сирли томошалар. 3.Моралитте катта шаклдаги ахлокий томошалар. 4.Фарс томошани уйин билан тулдириш.

VII асрларга келиб Рим қулдорлик империяси батамом харобага айланди. Қулдорлик тузуми ўрнини аста секин ерга эгалик қилувчилар- крепастнойлар эгаллади. Булар ўз даврининг хукумронлик қилувчилар синфини яратди. Бу шаклдаги хукмронлик VI асрдан то ХVII асргача давом этди. Европага тобора ёйилиб бораётган хрестианлик VII асрдан бошлаб барча томоша турларини ўз назоратига олди. Шунга қарамай халқ бахор келишини ва куздаги хосил байрамларидаги урф-одат, анъаналарини, ўйинкулгуларини давом эттираверди. Одамлар маъбудларга бўлган эхтиромларини оммавий сайилларда, байрамларда рақс, қўшиқ ва бадихагўйлик мусобақаларида намоён қилдилар. Бундай тадбрларда Европанинг барча мамалкат халқларини ўз ижодий имкониятларида хазилмутойибага майиллик кучли эканини кўрсатдилар. Ўйин кулгулар черковлар таъқиб ва тазийқларига қарамай байрамларда ҳар бир миллатнинг ўзига хослигини ифодаларди. Масалан: Швейцарияда қишни – пўстин кийган йигит, баҳорни-кўйлак кийган қиз; Германияда баҳор байрамига бағишлаб махсус кийимлар тикдирилган ва кийим-кечаклар карнавали ўтказилган; Ангилияда баҳор шарафига ва халқ қахрамони Робин Гуд хотирасига - оммавий рақс ва қўшиқ мусобақалари ўтказилган; Италияда бахор байрами бахона халқнинг ижодий куч- қудратини намоён қиладиган барча тадбирларга шароит яратиб берилган. Бу феодализмнинг илк даври бўлиб, Европада натурал товар алмашуви – бартердан, товар – пул муносабатларига ўтганча, яъни ХI асргача бўлган даврни ўз ичига олади. Бу даврдан бошлаб қишлоқ хўжалиги ва хунармандчилик алохида соҳага ажралиб, шахарларни ривожланишига шароит яратиб берди. Чунки, хунармандлар шахарларга келиб ўзларининг хусусий ишларини бошладилар. Шахарларда ахолини кўпайиши, савдо муносабатларини – хунар эгалари орасидаги муомала усулини янги босқичга олиб чиқди. Қўшиқ, рақс ва бадиий ижоднинг кичик шаклдаги турлари қишлоқдагилар учун хавас ва кўнгил очиш воситаси эди. Ривожланган шахарларда энди

қўшиқ, айтиш рақсга тушиш, шеър ёзиб нашр қилиш, драмалар ёзиш даромад манбаига айланди. Чунки, улар меҳнатига хақ белгиланди. Лекин томошага хақ тўлаш ва ижодкорни улуғлаш қадимги Римда хам, ўрта асрдаги Европада хам қадимги Греция даражасига кўтарила олмади. Энди ўрта аср ижодкорлари олдида хунарлари учун юқори даражасида ҳақ тўлаш белгиланган ижод йўналишларини – санъат даражасига олиб чиқиш вазифаси турар эди. Қишлоқлардан шахарларга пул ишлаш учун келаётган ижодкорлар кун кўриш учун ўзларини серққира бадиий имкониятларини намоё қилишга мажбур эдилар. Шунинг учун бу даврдаги томоша турлари ижодкорлари серққира ижодкорлар бўлиб, улар – соз чалиш, қўшиқ айтиш, рақсга тушиш, бадихагўйлик ва хикоя айтишни эплай оларди. Шароит тақоза қилганда улар серқирра хунарини кўрсата олиши билан бирга яна қизиқчилик борасида ҳам илғор бўлса, у – гистирон яъни профессионал қизиқчи деб юритилган. Бу талаб ўрта аср ижодкорларини ва томоша санъатини янги бадиий босқичга олиб чиқди. Серқирра ижоди билан турли томошалар кўрсата олганларни: Францияда – жанглёрлар; Германияда – шпйльманлар; Полшада – франталар; Болгарияда – кукералар; Россияда — скоморохлар; Ўрта Осиёда – масхарабозлар деб аташган. ХII асрга келиб ижодкорлар сони кўпайиб кетди. “Қашшоқ кўпайса машшоқ кўпаяди” дейди доно халқимиз. Файласуфлар эса бу жараённи сон ўзгариши сифат ўзгаришига олиб келади дейишади. Шундай бўлди, энди гистиронлардан — ҳар хил томоша турларини эплаши билан бирга уларни санъат даражасида бажара олиши инобатга олинди. Ижодкорга бундай муносабат томоша турларини табақалашувига олиб келди. Томоша турларини табақалашуви энди – созанда, рақс, қўшиқ, масхарабозлик, қизиқчилик, цирк йўналишларидаги энг зўр номерларни бир жойга— концертга жамлай бошлади. Бу, томоша турларини хунардан – санъат даражасига кўтарди. Концерт — лотинча курашиш, айтишу, яъни

томошабин олдига якка туриб томошабинни эътиборини қозониш учун курашиш маносини билдиради. Содда қилиб айтгандла концертдаги бошқа иштирокчиларга қараганда кўпроқ чапак – файз олиш учун курашдир. Табақалашиш томоша турларига қараб: цирк санъати йўналишидаги масхарабозлар – буфонлар; эртакчилар, қўшиқчи ва созандалар – жанглёрлар; шеър, баллада, рақс ва қўшиқ тўқиб ижро қилувчилар – трубадурларга ажради. Қишлоқлардан келиб шахарларда ижод қилаётганлар, шу ерлик хунармандларнинг исёнкор руҳини тез юқтириб олардилар. Натижада, уларнинг ижодларида ижтимоий турмушга муносабат пайдо бўларди. Бундайлар доим рухонийлар ва шахар хокимияти томонидан назоратга олинарди. Тўсиқлар гистиронларни ижодий уюшмаларга бирлаштирди. Уюшмалар ижодкорларни ўз табақаларига қараб химоя қиларди. Касбига қарата химоялаш кейинганиб профсоюз касаба уюшмаси деб номланди. Шундай қилиб кичик шаклдаги томошалар ижрочилари серқирра ижодкордан – яъни ҳамма нарсани эплашдан – битта номерни такрорланмас даражада – санъатга айлантириш жараёнини бошидан кечирди. Миракль-диний мавзудаги томошалар . Черковлар оммани дин таъсирига кўпроқ тортиш ва назорат қилиш учун томошаларни ибодатхона ичкарисига олдилар натижада, фақат диний мавзудаги томошаларга кенг йўл очилди. Диний ақидаларнинг халқни қалби ва онгига сингдириш мақсадидаги “черков драмалари” ўрта асрларда катта шаклдаги томоша турларининг бири бўлиб тарихга кирди. Бадиий ижодни, ижрони ўз назоратларига олган рухонийлар, ўзлари драматург, ижро шартларини белгилайдиган режисссёр, ролларни ижро қилувчи актёрларга айландилар. Бу қарор натижасида халқ орасидаги ижодкорлар ишсиз қолди. Диндорлар назорати маълум вақтгача жуда ривожланган халқ ижодини бўғиб қўйди. Руҳонийлар ижроси лотин тилида бўлганлиги учун кўп англашилмовчиликларни пайдо қилди. Кейинчалик “черков драмалари” да чўпонлар ўз кийимларида пайдо бўлиши ва шевасида гапириши, Исо

пайғамбарни воқеа содир бўлган жой ахолиси шевасига қараб муносабатда бўлиши - ижро санъатига бир қатор янгиликларни олиб кирди. Диний мўжизаларни театр эффектлари билан амалга оширилиши катта шаклдаги томоша санъатига янгича ёндошиш мумкинлигини асослади. Черковлар театр томошасини ривожлантира олишига кўзи етмади. Чунки, мавзуни чегараланган, илохий мўжизаларни намоён қилиш имкониятини хам чегараланаётганлигини улар англаб етдилар. Натижада, улар ибодатхона ичидаги томошаларни ташқарига - майдонларга олиб чиқдилар. Бу хам одамларни кўпроқ диний ақидаларга жалб қилиш мақсадида амалга оширилган режа эди. Ибодатхоналардан ташқарига чиққан томошаларни шахар аҳли қувонч билан кутиб олди. Энди томошалар байрам кунларидан кейинги ҳам – дам олиш кунлари, бозор майдонларида, одамлар тўпланган жойларда кўрсатиларди. Майдон томошаларига шаҳар ахлининг – томошабинларининг талаби кўпроқ сингиб борар эди. Чунки, бу катта шаклдаги томошаларга энди рухонийлардан ташқари одатдагидай халқ орасидаги ижодкорлар ҳам аралашган эди. ХIII асрга келиб диний мавзу ўрнига халқ хаёти ва унинг ижодкорлик рухини ёритган “Шийпондаги ўйин” номли пьеса яратилди. У аввал Парижда, сўнг Италияда намойиш қилинди. Умуман диний мавзудан холи бу асар халқ орасида тезда машхур бўлиб кетди. Лекин, черковлар хам бу курашда бўш келмади. Улар хам ўз мақсадаларини амалга ошириш учун диний мавзудаги ижодини давом эттирдилар. Уларга жавобан халқ орасидаги хажвий йўсиндаги фарслар ижодкорлари эса жарчилар, лўттибоз хакимлар, сўқир етакловчи тамагирлар ифодаланган образларда хаётий воқеаларни намоён қилиб турди. Миракл жанри пайдо бўлиши комедияни анча ховиридан тушириб қўйди. Миракл лотинчада “мўжиза” деган маънони англатади. У диний маслахатларни шеърий ифодалаган драма бўлиб, ХIII асрда Францияда ривожланган. Бу жанр ўз замонида ривожланиб кетган ялпи жабр – стам,

бебошлик, талон – тарож, зўрликка қарши қаратилган ва тавба тазаруга олиб келувчи воқеалар ифодаси эди. Бунга мисол қилиб “Иблис Роберт хақида миракл” номли асарни келтириш мумкин. Робертни дунёга келишини ўзи бир мўжиза эди. Онаси кўп йиллар фарзанд кўрмайди. Худога кўп илтижолар қилади, лекин шайтонга бир марта мурожат қилганда мўжиза рўй беради. Уни фарзанд кўриши аниқ бўлиб қолди. Роберт хаммага азоб берадиган, хеч нарсадан қайтмайдиган, қизларни зўрлаб, ибодатхоналарни талайдиган бўлади. Уни тавбага чақирганларни бир кўзини ўйиб олади. Бу эпизодлар замондаги тартибсизликлар намунаси эди. Асар ғояси шу тартибсизликлардан кейин очилади. Роберт тавба-таззаруга етиб келади. Хорлик ва зорлик, гадолик, асирлик азобларини тортади. Барча айиблари учун чеккан азоблари эвазига покланади. Бу жанр Италия ва Англияда хам ривож топади. Миракл жанри яратган асарлар ХХ асргача христианларни тавба тазаруга чақиришда намуна бўлиб хизмат қилиб келди. Мистерия – катта шаклдаги сирли томошалар. Европада ўрта асрларда кенг тарқалган яна бир драматургия жанри “Мистерия” деб аталган. Мистерия – лотинча “сирли”, “махфий” маъносини англатиб, ХIV асрда Библия ва Евангия асосида ёзилган драмалардир. Мистерия драматургияси у туркумига бўлиниб, улар: Библияга асосланган - “Қадимги Ахд”; Исо пайғамбарга бағишланган “Янги Ахд”; пайғамбарлар хақидаги “Ховорийлар” дан иборат бўлган. Сирли оламни англашда Аллоҳ, фаришталар, Одам ато, Момо ҳаво ва Иблисга бағишланган мавзулар бу жанрга асос қилиб олинган. “Уқубатлар мистерияси” номли тўрт қисмдан иборат томоша 4 кун сурункасига намойиш қилинган. Унинг қахрамонлари Исо пайғамбар, Биби Марям ва гунохкор Иуда бўлган. Илоҳий мўжиза ва сирларни саҳнада кўрсатишга интилиш томоша техникасини, сахна жихозларини такомиллаштириб юборди. Сахнада энди бемалол – тун, кун, ойдин, ёмғир, қор, чақмоқ, мамақалдироқ, ер қарига

кириб кетиш, осмонга рухни чиқиб кетиши, денгиз, охир замон, жаннат, дўзах, Нух пайғамбар кемасини намойиш қилиш имконияти пайдо бўлди. Мистерия яна диний томошаларнинг оммавий сахналарида юзлаб кишиларни қатнаштириб, сахна кўриниши талаб қилган рухиятни яратишга ўргатди. Сахнавий эффект ва трюкларни хисоблаб чиқадиган ва аниқ режага оширадиган махсус пастановкачилар гурухлари пайдо бўлди. Бу хам томошани – санъат даражасига кўтаришга интилиш эди. Сахна техникасини ривожланиб кетиши, мистерия томошаларида хам кулги қидирадиганлар учун қўл келди. Мистерия жанри хақида танқидий фикрларни кўпайиши диндорларни ташвишга сола бошлади. 1548 йил Францияда мистерияни сахналаштирш ман қилинди.Қироллик шахардаги барча эркин чиқишларни ман қилди. Мистерияни сахналаштиршида иштирок этадиган цехлар ёпиб қўйилди. Шундай қилиб, сахнадаги илохий мавзуларга оддий ёндошишни олди олинди. Моралите – катта шаклдаги ахлоқий томошалар. Мистериянинг изланишлари ва тақиқлари навбатдаги босқичига “маралите” пайдо бўлишига шароит яратди. Маралите – лотинча ахлоқлилик маъносини англатиб, инсон қалби учун курашадиган драмадир. ХVI аcрга келиб бу жанр Европада кенг тарқалди. Марлите христиан дини ахлоқларини тарғииб қилса хам диний сюжетлардан ҳоли эди. Унинг яна бир ютуғи хаёт хақиқатига мосланган тўқнашув-конфликтлар асосида ёзилган драматургиясида эди. Лекин, бу тўқнашувлар рамзий: яхшини – ёмон билан; хотомтойни – хасис билан; ақллини – ахмоқ билан мунозарасига қурилар эди. Натижада, ақллилар тўғри йўлни топиб кетади, ахмоқлар эса шароит қурбони бўладилар. Бу жанр катта шаклдаги томоша санъхатини яна бир янги босқичга олиб чиқди. Хамда театрда эхтиросларни очиқ ишлатмасдан, қарама-қарши, зиддиятли воқеаларни таққослаш ва тахлил қилиш орқали хам инсонни қалбини, туйғуларини тушуниш мумкинлигини амалда исботлаб берди.

Шекспирнинг “Қиш эртаги” асарини шу жанрда талқин қилиш мумкин. Қолганлари эса бу жанр ўз даври учун хизмат қилиб бўлганлигини асослайди. Маралите – актёрларни содир бўлаётган ходисага ўз муносабатини билдиришга бадиий воситаларни топишга ва ифодалашга ўргатди. Рамзий ифода воситалари катта шакл томошаси театрни умумлашган хулосалар чиқаришга ундади. Бу жанрни шартлилиги уни ривожлантиришга йўл қўймади. Фарс – томошани “ўйин билан тўлдириш” Бадиий имконияти жуда кенг бўлган “Фарс” жанри барча диний , маслахатгўй, рамзий томошалар ўрнини олди. Фарс – лотинчада “тўлдириш” “қўшимча” маъносини англатиб, у мистерия бағрида камол топган эди. Мистерия ижодкорлари маълум саҳналарни ёзма ифодалаганда - бу ерда “фарс” ўйналади, деб ёзган – яъни актёрлар бадихагуйлик ва кулгули саҳналар тўқиб шу ерни тўлдиради, деб белгилаб қўйган. Бадихагўй - фарс ижодкорлари учун мавзу чегараланмаган эди. Улар зодогонлар ва рухонийлардан тортиб, ижтимоий хаётнинг барча қатламини ўз асари қахрамонига айлантира олар эди. Фарс ўзининг халқчиллиги, демократик руҳи хамда инсонни, олийжаноб фазилатларини улуғлаши билан кенг оммага маъқул бўлди ва тарихда ўз изини қолдирди. Бу жанрни давомчилари бутун Европа бўйлаб ижтимоий комедиялар ёзиб ўз миллати ривожига тўсиқ бўлаётган иллатларни фош этиб, унинг маданиятига улкан ҳисса қўшдилар. Ўрта асрларга катта шаклдаги томошалар эстрада билан боғлиқ унсурларни кўриб чиқдик. Энди бу даврнинг оммавий байрамларидаги эстрада элементлари эволюциясини кузатамиз. Байрамлардаги томоша турлари Ўрта асрларга келиб байрамларнинг ғоявий юки ва эстетик тамойиллари яна ўзгарди. «Римлик дам олувчи шахс» диққат-эътибори энди черковларда

ташкил қилинадиган 115 га яқин диний байрамларга қаратилди. Черковларнинг иқтисодий даражаси бу байрамларни тантанали, зебу – зийнатли қилиб нишонлаш имконини яратди. Бундай тадбирлар диннинг тантановор улуғворлигини намойиш қилиш воситасига айланди. Диний ғояларни халқ онгига синдиришга бўлган бундай ҳаракат, қонуний равишда кенг оммада унга қарама-қарши бўлган «очиқ майдон томошалари» - халқ сайилларини қайта тиклаш заруриятини кун тартибага қўйди. Бу ҳаракат эса ўрта аср Европа байрамлар тарихига “Тентаклар тантанаси” номи билан кирди. “Тентаклар тантанаси” – ҳуқуқлари чегараланган халқнинг озодлик ва эркинлик ҳақидаги орзу-умидлари рўё эканлигини билдирадиган, заҳарханда, ижтимоий – оммавий тадбирлар сифатида юзага келди. Қувноқ ўйин- кулгулардан иборат майдон-сайил томошалари, йиллар давомида исканжада сақланган оммавий байрамларга нисбатан бўлган қаттиқ қўлликка - мистериячиларга қарши билдирилган ижтимоий муносабат эди. Халқ сайиллари ҳамда байрамларининг қалби бўлган қизиқчилар, скоморохлар, масхарабозлар томоша кўрсатиш учун одамлар тўпланган жойга етиб келадиган, ҳаракатдаги саҳна – педжент дейилган. У томоша кўрсатадиган, аҳоли тўпланган жойда театр пайдо бўлар эди. Аммо, бу театр кичик шаклдаги томоша – номерлар кўрсатиларди. Шундай қилиб, кўчиб юрувчи саҳна - байрам тадбирларининг асосий иштирокчисига айланган. Шаҳар аҳолисини кўпайиши муносабати билан педжентлар кўчиб юрадиган, энг қулай кичик шаклдаги томоша кўрсатиш мосламаси бўлиб қолди. Шунинг учун, пенджентлар – байрам кунлари энг сермазмун ва сермаҳсул хизмат кўрсатадиган, байрам драмтургиясини ҳамда унинг ижро шаклини шаҳарма-шаҳар кўчиб юришига, оммавий тадбирларнинг ғоявийбадиий такомиллашишига, халқнинг эстетик тарбиясига катта ҳисса қўшган кўчма театр бўлган дейиш мумкин. Байрамларнинг навбатдаги бадиий – эстетик ривожи, эволюциясига, дворянларнинг тўқликка - шўхлик шаклидаги, ҳ арбийлашган, рицарлар

турнирини ўтказиш борасидаги, жуда пухта ўйланган сценарийлари асос бўлди. Юқори савияда ташкил қилинган бундай томошалар шаҳарликлар учун энг қизиқарли байрамга тадбирлар айланди. Бу шаклдаги театрлаштирилган ҳарбий спорт мусобақаси, махсус кийим бош, қуроласла ҳ а, отлар, махсус майдон ва унинг ўзига хос безаклари билан оммавий томоша турини янада бойитди. Уйғониш даври мутафаккирлари – «дворянларниг олиб жисмоний куч – томоша асосини ташкил қилади» деган ғояси ўрнига, «оммавий байрамлар - инсонни маънавий бойитишга хизмат қилиши лозим» лиги ҳақидаги ғояни олиб кирдилар. Бу илғор ғоя байрам томошаларнинг такомиллашиш жараёнидаги навбатдаги босқич эди. Энди байрам томошалари – жамиятнинг намунавий турмуш тарзи ифодасига айланиб, унда иштирок этганлар ўзларининг энг гўзал ва улуғвор фазилатларини намоён қилишга харакат қила бошладилар. Кишиларнинг бир-бирига эстетик муносабатларини энг ёрқин кўринишларда намоён қилувчи бундай байрамлар, жамият учун идеал – намуна шаклини ўзида жамлаб, инсонларнинг маънавий бойишига хизмат қила бошлади. Шунинг учун, уйғониш даври, байрамга – “инсон онги ва табиатига ҳамоҳанг демократик турмуш тарзининг юксак ахлоқийлик намунаси”, деб баҳо беради. Бу байрамларнинг жамият маънавий ҳаётида тутган ғоявий ўрнига тўғри тушуниш, унга берилган юксак эстетик баҳо эди. Байрамлар эволюциясининг навбатдаги босқичи француз революцияси бўлиб, у оммавий тадбирларни халқ ва давлат ғоялари билан бирлаштириб, умумхалқ тантанаси даражасидаги бадиий-эстетик босқичга кўтарди. Бунга, жамият сиёсий ҳаётидаги ҳар бир ўзгариш, халқнинг мақсади ва орзуумидларини, юксак бадиий даражада, пухта ўйланган байрам тадбирлар воситасида амалга оширишга интилиш асос бўлган. Тантаналарда улар ўз ғоясини хор бўлиб ижро этишга 2,5 мингга яқин кишиларни жалб қилинган. Ғояни ифодолофчи хор махсус тайёргарликдан ва назоратдан ўтказилган. Бу ўз навбатида юксак тантанаворликни вужудга келтирган. Чунки, жамиятдаги

барча кучларни бир ғоя атрофида бирлашиши, ниҳоятда улуғвор бўлган “омма қудрати” ни пайдо қилар эди. Байрам ғоясининг ифодавий рамзи - бадиий образини топилиши ва уни оммавий тадбирларда қўлланилиши, келгуси тантаналарнинг ғоявий - бадиий ривожига асос бўлди. Бунга мисол қилиб, “Ақл-идрок” тантанасига бағишланган байрамда: “Ҳаёт”, “Меҳнат”, “Фан”, “Илм нури” номли гўзал ва улуғвор тушунчалар ифодасини ўзида жамлаган рамзий фигура - жиҳозларнинг тантанали намойишларини кўрсатиш мумкин. “Ақл-идрок” рамзи ўрнатилган майдонга, танатана иштирокчилари бўлган - парижликлар тўпланишади. Рамзий фигура усти “қора мато” билан қопланган. Байрам иштирокчилари “қора матони” тортиб тушуриб “Ақлидрок”ни эркинликка чиқаради. “Ақл-идрок” ялтираб, нурлар таратиб тантана иштирокчиларига завқу-шавқ бағишлайди. Улар қафас рамзи бўлган “қора мато” ни ёқиб юборадилар. Бу рамзий х атти-ҳаракат байрам иштирокчиларининг эҳтиросли ҳайқириқлари остида содир бўлади. “Ақлидрок” ғалабасига гувоҳ бўлганлар уни атрофида қўшиқлар айтиб, рақсга тушадилар. «Ақл – идрок» ғалабаси натижасида пайдо бўлган завқу-шавқни, гўзаллик ва улуғворлик тантанасини, бадиий – эстетик туйғунинг жамият ҳаётини янгилашдаги аҳамиятини англаб етиш мумкин. Байрамларни нишонлашда инсоният орттираётган ғоявийлик тажрибаси ва унинг бадиий-эстетик, рамзий шакли катта шаҳарлардаги турмуш тарзининг кескин ўзгаришлари билан боғлиқ ҳолда содир бўлмоқда эди. Шундай қилиб байрамлар – кичик шаклдаги томоша турларини ўзида сақлаб, ғоявий бойитиб, янги босқичга олиб чиққан тадбирлари билан инсониятга хизмат қилишни давом этирмоқда эди. ХV – ХVIII асрлар Европада томошани инсонпарварлик учун кураши Уйғониш даври томошалари ХV асрга келиб Европа шаҳарларидаги майда хунармандлар бирлашиб йирик ишлаб чиқаришни барпо этишга киришиб кетди. Натижада, саноат

капитали – яъни катта маблағни ишлаб чиқарувчи қўлида йиғилиши, деган тушунчани пайдо қилди. Бу - феодализмни емирилиши, йирик миллатлар, миллий давлатлар, йирик ишлаб чиқариш саноати хукумронлигининг бошланиш даври эди. Бундай ривожланиш черковларнинг хукумронлик мавқеини заифлаштириб, илм – фан, санъат, иқтисодиёт ва сиёсатда бурилиш даври хисобланди. Юксалиш учун олиб борилган умумий кураш - халқини ўз куч - қударатига ишонишга, ўз хуқуқи ва шаънини химоя қилишга даъват қиладиган – гуманистлар, яъни инсонпарварлар ғоясини олға сурди. Бу давр Ренессанс – французча “уйғониш” атамаси билан инсоният тарихига кирди. Европа Уйғониш даврининг дастлабки палласида инсонпарварлар ўз ғояларини рўёбга чиқишига камоли ишонч билан қарар эдилар. Янгидан шаклланаётган жамият ва унинг одамлари эзгуликка - инсонпарварлик ғоясига хизмат қилади деб ўйладилар. Улар ўз ғояларига инсониятнинг “олтин даври” – юнон демократияси донишмандлари ва Рим тарққиёти яратган юксак идеаллар, қадриятларни маънавий асос қилиб олдилар. Бу силжиш тўсиқлар исканжасида қолиб кетган инсоннинг яратувчилик салохиятини қайта уйғотгани, ақл-заковатни жўш уришга, уйғонишга шароит яратиб бергани учун бутун Европанинг уйғониш даври деб қаралди. Гуманистлар антик давр яратган тушунчаларни худди ўзлари учун айтилган ўгитдек қабул қилдилар. Натижада, заковатли, яратувчан, фаол инсон – энг шарафли киши бўлиши керак, деган қарашлар пайдо бўлди. Бу йўналишдаги фикрлар мажмуаси – уйғониш даври мафкурасига айланди. Бу мафкурага асосланган томоша, театр ва санъат мавзуси инсоний фазилатларни улуғлаш, худбинликни фош этиш ва қабохатга қарши кураш бўлиб белгиланди. Энди саҳналар – улуғвор ғоялар, теран фалсафий томошалар, хазил – мутойиба ва завқ-шавқни, умумхалқ дардини минбари бўлиб қолди. Уйғониш даври томошаларининг бош қахрамони камоли етуклиги, ўзига хослиги билан ажралиб турувчи шахс эди. Бундай қахрамон хар қандай тўсиқ ва курашда ўз эзгу ниятига бўлган ишончни йўқотмайди. Бу давр

ижодкорлари – ишончи бор шахснинг куч-қудрати жамият тўсиқларини енгишга қодир, деган ғояни олға сурдилар. Улар ижоди хаётбахшлиги билан қадрли ва улуғ эди. Бундай ғояни илгари сурган улуғлар ўзларини инсоният учун абадул-абад дахлдор идеалга мурожат қилаётганлигни била туриб ижод қилганлар дейиш мумкин. Инсонни улуғлашга бағишланган Италия театри трагедиялари, айниқса, комедиялари илк бор бутун Европага намуна бўлди. “Сандиқ хақида комедия” номли интермедияларга бой томошада иштирок этадиган хизматкорлар – уч қувноқ йигит, танафус вақтида ҳам саҳнани тарк этмай ичак узди хангомалар айтишган. Қадимги юнон ва грек комедияларидан намуналар олиниб Италия хаётига мослаштириб қайта ёзилиш натижасида “Ғалабалар”, “Афсунгарлар”, “Қўшмачилар” номли халқчил томошалар яратилди. Сарой томошалари махсус тайёргарлик, безак, жихозлар талаб қилган бўлса, комедиялар боғларда, майдонларда махсус жихозланган саҳналарда, очиқ хавода намойиш қилинган. Айниқса, бу борада “Комедия дель арте” – италиян “профессионал комедия театри” намуна бўлди. Профессионал актёрлар бадихагўйликка – ипровизацияга мойил ижодкорларни тўплаб ижодий гурухлар туза бошладилар. Бу ташаббус томоша санъатидаги эстрада элементларини янги ривож босқичга олиб чиқди. Ташаббускор актёрлар ўз гурухлари томошаларини очиқ сахнада – декорация, трюк ва эффектларсиз, парда ва жихозларсиз намойиш қилишганда, улар томоша кўрсатиш жараёнида янги – янги ифода воситаларини ярата бошладилар. Халқ севиб қолган сўзамол - хушчақчақ хизматкор йигитлар иштирок этган томошалар тобора кўпроқ мухлис йиға бошлади. Испанияда - Лопе де Вега, Англияда - Шекспир инсонни улуғлаш бўйича намунавий ижод қилдилар. Уйғониш даври ғояларини бу улуғлар чўққига кўтардилар. Булар Аристотел очган ижод қонунларига амал қилиб, устози аввални улуғлаб, ўзалари эса буюклик даражасига кўтарилиб, кейинги авлодга устози мутлақ бўлиб қолдилар.

ХVI асрдаги дворянлар – ер эгалари ва буржиазия – ишлаб чиқариш эгалари ўртасидаги низолар, христианлар ва католиклар ўртасидаги бахслар – Франция, Италия ва Испанияда барча томоша турларини махсус қонунлар асосида ман этди. Англияда эса пуританлар инқлоби натижасида барча томоша турлари назоратга олинди. Уйғониш даври ўзининг ибратли ғоясидан қатъи назар инқирозга юз тута бошлади. Францияда абсалют монархия - мутлақ хокимият шакли бўлиб, сиёсат майдонига чиқди. У ижтимоий хуқуқларни чегаралаб қўйди. Абсалютизм – мутлақ хокимият куч-қудратини, марказлашган бошқарувни, давлат қудратини улуғлади. Давлатни - ижтимоий бирлик, ишлаб чиқариш ва ривожланишнинг таянчи деган ғояни илгари сурди. Бу даврда Францияда классицизм – “юқори даражада улуғлаш” назарияси пайдо бўлди. Бу назарий асосларни Никола Буало ўзининг “Шоирлик санъати” асарида 1674 йилда ифодалади. У борлиқни барча жихатини эмас, унинг энг зарур мохиятни улуғлаш, уни кўтаринки рухда, идеалаштириб ифодалаш ғоясини илгари сурди. Мутлақ хокимият – абсалютизмга классицизм услуби, яъни “хавоий бахолаш” қўл келди ва уни ўз манфатларига буйсиндирди. Уйғониш даври ўз қахрамонига замона ақл-идроги бўлишини, хар қандай қийнчиликларни енгишга ишонадиган шахс даражасига кўтарилишини талаб қилди. Классицизм яна бундай қахрамон фақат давлат манфаати учун фаол хизмат қиладиган ва шу ғоя учун жонини тикан бўлиши кераклигини қўшиб қўйишни таъкидлади хамда бундай қахрамон фақат трагедияларда – катта шаклдаги томошаларга намоён бўлиши мумкинлигини уқтирди. Натижада, императорлар, лашкарбошилар, сиёсат ва давлат арбоблари, фақат давлат мафкурасига ва унинг ривожи учун фидоийларча хизмат қиладиганлар трагедия қахрамонларига айланди. Комедия ўз навбатида кундалик турмушни ва тўпори одамларни кўрсатгани учун, давлат мафкурасига аралашмаслиги белгилаб қўйилди.

Классицизм уч бирлик қоидасига амал қилди. Демак, Аристотель ва Гораций назарий қарашларига асосланган трагедия ва комедия аввало – хатти-харакат, яъни воқеа бирлигига; сўнгра, замон бирлиги, яъни воқеа бир кеча-кундузда бўлиб ўтишига; ниҳоят, макон бирлиги, яъни воқеа бир жойда содир бўлиши каби шартларга амал қилиши таъқиб қилинган. Лекин, классицизм ривожининг кейинги босқичида ижобий ўзгаришлар содир бўлди. У ижтимоий хаётдаги ўзгаришларга, халқчил томошалардаги демократик ифода усулига асосланиб – “олий комедия” яратди. Бу эса драматург ва актёр Мольер фаолияти билан боғлиқ бўлди. Мольер драматургияси халқ комедияси анъаналари билан инсонпарварлик ғояларининг бирлашган жойида вужудга келган эди. Молеьр комедияларининг қудрати кулги орқали ижтимойи хаётнинг иллатларини фош этганида, ўз замонасидаги ривожланишга тўсиқ бўлаётган зиддиятларни келтириб чиқариётган кирдикорлар мохиятини оча олганлигида эди. Яна, замонавий камчиликларга қаратилган танқидий қарашлар ўз ифодасини топганлигини алохида таъкидлаш мумкин. “Олий комедия” ўз танқидий қарашларида, иллатлар устидан кулиш жараёнида - ақл-идрок қудратига, инсоннинг топқирлигига, унинг зехнини ўткирлигига таянади. Танқидий фош этиш – кулги рухига бой, ажойиб ва ғаройиб воқеаларни бошидан кечирадиган, ўта чаққон, беғараз хизмат қиладиган ёш хизматкор йигитлар ва қизлар орқали амалга оширилади. Бу комедиялардаги ифода воситалари - томоша санъатида ғояни Мольерона ифодалаш номи билан из қолдиради. Унинг доно ва айёр қахрамонлари худбин ва хасис кимсаларнинг пасткашликларига қарши тура оладиган зарур бўлганида уларни фош эта оладиган қудратга эга. Халқ орасидан чиққан хушчақчақ ва топқир Мольер қахрамонлари томошабинни ижтимоий хаётдаги тўсиқларни енгишга ўргатиши, хаётбахшийлик руҳига бойлиги билан омма хурматига сазовор бўлди. Комедия орқали иллатларни фош қилиш, разолатга қарши курашиш – соғлом идрокни, юксак ахлоқийликни, инсоф ва диёнатни қадрлайдиган

ғояларни намоён қилади. Шуниси билан бундай комедиялар хаётбахш ва халқчил хисобланган. Классицизм услубдорлари Корнель ва Расин каби ижодкорларнинг фожиалари, Мольернинг комедиялари мумтоз саҳна асарлари қаторидан ўрин олиб, барча халқлар қатори ўзбекларнинг хам севимли томошаси бўлиб келмоқда. ХVIII асрга келиб Маърифатпарварлик ғояси Европанинг барча мамлакатларини эгаллади. Лекин бу жараён, турли шароитларда, турли даражада кечди. Ишлаб чиқаришни шиддат билан ривожланиши, йирик капитал эгаларини пайдо бўлиши, уларнинг саноати ривожланган шахарларда кўпайиши ва бир-бирини қўллаб қувватлаши ўз замонасининг ижтимоий – сиёсий хаётини хам ўзгартириб юборди. Саноатни шиддат билан ривожланиши – шахснинг эркинлигини тобора чегаралаётганлигини ва унинг маънавий камол топишга тўсиқ бўлаётганини англаб етган зиёлилар маърифатга кучли зарурат сездилар. Улар замон ривожининг кейинги босқичи маърифатпарварлар ихтиёрида бўлишини орзу қилдилар. Маърифатпарварлар Уйғониш даврининг шахс хурлиги ва унинг эркин маънавий камолати хақидаги фикрларини ўзларига ғоявий асос қилиб белгиладилар. Бу - мафкура учинчи табақа яъни иш берувчи ва ишчидан кейинги табақа ижодкорлар манфаати, орзу – умидларини ифода этган давр бўлиб тарихга кирди. Шахсининг эркинлиги нимага хизмат қилиш лозим? - деган саволга маърифатпарварлар - эзгуликка деб жавоб бердилар. Чунки, улар Уйғониш даврининг энг буюк намоёндаси бўлган Шекспир ўз асарларида – агарда шахс эркилиги ёвузликкага хизмат қилса инсоният бошига қанчалар фожиалар олиб келиши мумкинлигини бир қатор асарларида ифодалаганлигига гувоҳ бўлган эди. Маърифатпарварлар бундай хавф – хатар инсониятни тарк этмаганини анлаб етиб, зиёлиликни – ишбилармонлик ва фуқорилик бурчлари билан

уйғунлаштириб, уни жамият ривожига асос қилиб олдилар. Шахас уч бирлик уйғунлигига эришиши учун у эса албатта маърифатли бўлиш лозим деб хисобладилар. Улар маърифатли инсон – ўзининг худбинлик ва ёвузлик каби тубан хислатларини тийиб, хайрли шахсга айланишига ишонардилар. Натижада, бу ғоянинг маънавий ва фалсафий асоси яратилди. Уни инглиз файласуфи Жон Локк “Инсон ақл – идроки хақида тажриба” деб номлади. У инсонлар тасавурида шаклланган тақдир тушунчасини ўзгартирмоқчи бўлди. Инсон камолатида ташқи мухит, уни ўраб турган шароит ва унга таъсир ўтказаётган ғояларнинг таъсири хақида фикр юритди. Инсоннинг борлиқни ўзлаштириш лайоқати, янгиликни билишга интилиши хақидаги тушунчаларга асосланиб – комилика интилиш масалисига янгича муносабат билдирди. Локк таълимоти ўз даврида инсонни эзгуликка хизмат қилдирадиган дастурул амал бўлиб хизмат қилди. Яна бир инглиз файласуфи Франсис Бекон ўзининг “Янги органон” асарида инсон амалиётида синовдан ўтган фикрлар асосидаги назарий умумлашмалар орқали – илмга таяниб ривожланиши мумкинлиги хақидаги фикрини олға сурди. Унинг фикрича илмига таяниб ривожланиш – жамиятни ва инсон онгини уйдирма тушунчалардан тозалайди. Маърифатпарварлар илм – фан ривож олиб кетадиган тараққиётни ўз мафкураларнинг, ғоявий таянчи деб белгиладилар. Бундай интилиш табийки томоша санъатига ва унинг турларига хам ўз ижобий таъсирини ўтказди. Уларнинг бадиий асар қахрамонлари “дин ва ақл” бирлигига эришган инсонлар бўлди. Энди улар хис-туйғу билан ақлидрок ўртасидаги мутаносибликка эришган шахсни идеал қахрамон деб билдилар. Энди ақл идрок билан хис – туйғуни бошқариш масласини ифодалаган драма ва комедиялар томошалар яратилди. Маърифатпарварлар антик санъатни барча турларини сабот билан ўрганиб чиқдилар. Натижада, томоша турларининг айниқса театрнинг жамият хаётига тўғри йўналиш бера олиш қудратини, маънавий тарбиядаги чексиз ўрганини англаб етдилар. Улар қадимий юнонлар томошаларда ўз мафкураларини

оқилона намоён қилиб, инсонни эзгуликка йўналтиришда олий даражадаги намуна бўлганликларини билиб, ўзлари хам шу ишга бел боғладилар. Натижада, ўз даври томошларини тахлил қилиб, ўзларининг назарий қарашларида давр зиёлилари дунёқарашларини ифодалай бошладилар. Маърифатпарварлик ғоясини илгари сурган бетакрор сиймолар: Англиядан – Шеридан ва Гаррик, Франциядан – Вольтер, Дидро, Бомарше ва Лекен; Германияда – Лессинг, Гёте, Шиллер; Италияда – Гальдони ва Гоцци жахон маданиятига томоша санъати ривожига беқиёс ҳисса қўшдилар. ХIХ аср охирига келиб якка тартибда, кичик шаклда ижод қилиш бошланди. Драматург - пьеса, режиссёр - спектакль, актёр - образ яратади. Учала жараён бир кишида мужассам бўлиб, у кичик шаклдаги томоша яратса – номер деб аталди. Томоша – номер яратиш санъати ХХ асрдан бошлаб эстрада деб атала бошланди. Номер яратган ва уни санът даражасида намойиш қилган шахс эса эстрада актёри деб улуғлана бошлади. Эстрада деб ном олган саҳнада эса – парда, саҳна ортидаги “горизонт”, ёнидаги – кулис, саҳна сатҳини айлантирадиган машина бўлмайди. У шу жихати билан махсус жихозланган театр сахнасидан фарқ қилади. ХIХ асрга келиб йирик шахарларнинг кўпайиши ва саноатни ривожланиши шахарликлар маданиятини ўзгартириб юборди. Натижада, театр санъати турлари қаторида опера ва балет номи билан, актёрлардан юқори даражадаги тайёргарлик кўришни театрдан эса катта сарф – харажатларни талаб қиладиган катта шаклдаги томошалар юқори мақомга эга бўлди. Бу давр талаби эди. Чунки қорни тўқ, усти бут, ташвиши йўқ зодгонлар зериккан пайтида эрмак бўладиган, кўнгил очадиган томоша жойлари яратилди. Зерикканлар эхтиёжидан келиб чиқиб бадиий жихатдан “катта шаклда” ифодаланган театр спектакллари – уч актли, икки антрактли – танаффусли томошаларга айлантирилди. Икки марта томошадан танаффусга чиққан зодогонларга театр фоье ва буфетларида бир-бирлари билан сухбатлашишлари учун яратилаган шароит уларга маъқул бўлди.

Адабиётлар: 1. К.С.Станиславский «Актёрнинг уз устида ишлаши». 2. М.Кнебель «Педагогика поэзияси.» 3. Г.Товстаногов Сахна ойнаси» (Зеркало сцены) 4. Поломников «Режиссура как практическая психология»

Похожие

Ўрта асрлардаги Европада томоша шакллари

Томоша ва товуш

Европада ўрта асрлар санъати готика, роман ва романдан олдинги варварлар санъати

Томоша ва овоз қатори

Қадимги Юнондаги томоша турлари