Ўрта асрлардаги Европада томоша шакллари - Искусство - Рефераты

Ўрта асрлардаги Европада томоша шакллари

Загружено в:

25.04.2023

Скачано:

0

Размер:

92.5 KB

Ўрта асрлардаги Европада томоша шакллари Режа: 1. Кичик томоша турлари эволюцияси 2. Миракль – диний мавзудаги томошалар 3. Мистерия – катта шаклдаги сирли томошалар 4. Моралите – катта шаклдаги ахлоқий томошалар. 5. Фарс – томошани “ўйин билан тўлдириш” 6. Байрамлардаги томоша турлари

Кичик томоша турлари эволюцияси VI асрларга келиб Рим қулдорлик империяси батамом харобага айланди. Қулдорлик тузуми ўрнини аста секин ерга эгалик қилувчилар- крепастнойлар эгаллади. Булар ўз даврининг хукумронлик қилувчилар синфини яратди. Бу шаклдаги хукмронлик VI асрдан то ХVII асргача давом этди. Европага тобора ёйилиб бораётган хрестианлик VII асрдан бошлаб барча томоша турларини ўз назоратига олди. Шунга қарамай халқ бахор келишини ва куздаги хосил байрамларидаги урф-одат, анъаналарини, ўйинкулгуларини давом эттираверди. Одамлар маъбудларга бўлган эхтиромларини оммавий сайилларда, байрамларда рақс, қўшиқ ва бадихагўйлик мусобақаларида намоён қилдилар. Бундай тадбрларда Европанинг барча мамалкат халқларини ўз ижодий имкониятларида хазилмутойибага майиллик кучли эканини кўрсатдилар. Ўйин кулгулар черковлар таъқиб ва тазийқларига қарамай байрамларда ҳар бир миллатнинг ўзига хослигини ифодаларди. Масалан: Швейцарияда қишни – пўстин кийган йигит, баҳорни-кўйлак кийган қиз; Германияда баҳор байрамига бағишлаб махсус кийимлар тикдирилган ва кийим-кечаклар карнавали ўтказилган; Ангилияда баҳор шарафига ва халқ қахрамони Робин Гуд хотирасига - оммавий рақс ва қўшиқ мусобақалари ўтказилган; Италияда бахор байрами бахона халқнинг ижодий куч- қудратини намоён қиладиган барча тадбирларга шароит яратиб берилган. Бу феодализмнинг илк даври бўлиб, Европада натурал товар алмашуви – бартердан, товар – пул муносабатларига ўтганча, яъни ХI асргача бўлган даврни ўз ичига олади. Бу даврдан бошлаб қишлоқ хўжалиги ва хунармандчилик алохида соҳага ажралиб, шахарларни ривожланишига шароит яратиб берди. Чунки, хунармандлар шахарларга келиб ўзларининг хусусий ишларини бошладилар. Шахарларда ахолини кўпайиши, савдо муносабатларини – хунар эгалари орасидаги муомала усулини янги босқичга олиб чиқди.

Қўшиқ, рақс ва бадиий ижоднинг кичик шаклдаги турлари қишлоқдагилар учун хавас ва кўнгил очиш воситаси эди. Ривожланган шахарларда энди қўшиқ, айтиш рақсга тушиш, шеър ёзиб нашр қилиш, драмалар ёзиш даромад манбаига айланди. Чунки, улар меҳнатига хақ белгиланди. Лекин томошага хақ тўлаш ва ижодкорни улуғлаш қадимги Римда хам, ўрта асрдаги Европада хам қадимги Греция даражасига кўтарила олмади. Энди ўрта аср ижодкорлари олдида хунарлари учун юқори даражасида ҳақ тўлаш белгиланган ижод йўналишларини – санъат даражасига олиб чиқиш вазифаси турар эди. Қишлоқлардан шахарларга пул ишлаш учун келаётган ижодкорлар кун кўриш учун ўзларини серққира бадиий имкониятларини намоё қилишга мажбур эдилар. Шунинг учун бу даврдаги томоша турлари ижодкорлари серққира ижодкорлар бўлиб, улар – соз чалиш, қўшиқ айтиш, рақсга тушиш, бадихагўйлик ва хикоя айтишни эплай оларди. Шароит тақоза қилганда улар серқирра хунарини кўрсата олиши билан бирга яна қизиқчилик борасида ҳам илғор бўлса, у – гистирон яъни профессионал қизиқчи деб юритилган. Бу талаб ўрта аср ижодкорларини ва томоша санъатини янги бадиий босқичга олиб чиқди. Серқирра ижоди билан турли томошалар кўрсата олганларни: Францияда – жанглёрлар; Германияда – шпйльманлар; Полшада – франталар; Болгарияда – кукералар; Россияда — скоморохлар; Ўрта Осиёда – масхарабозлар деб аташган. ХII асрга келиб ижодкорлар сони кўпайиб кетди. “Қашшоқ кўпайса — машшоқ кўпаяди” дейди доно халқимиз. Файласуфлар эса бу жараённи — сон ўзгариши сифат ўзгаришига олиб келади дейишади. Шундай бўлди, энди гистиронлардан — ҳар хил томоша турларини эплаши билан бирга уларни санъат даражасида бажара олиши инобатга олинди. Ижодкорга бундай муносабат томоша турларини табақалашувига олиб келди. Томоша турларини табақалашуви энди – созанда, рақс, қўшиқ, масхарабозлик, қизиқчилик, цирк йўналишларидаги энг зўр номерларни бир

жойга— концертга жамлай бошлади. Бу, томоша турларини хунардан – санъат даражасига кўтарди. Концерт — лотинча курашиш, айтишу, яъни томошабин олдига якка туриб томошабинни эътиборини қозониш учун курашиш маносини билдиради. Содда қилиб айтгандла концертдаги бошқа иштирокчиларга қараганда кўпроқ чапак – файз олиш учун курашдир. Табақалашиш томоша турларига қараб: цирк санъати йўналишидаги масхарабозлар – буфонлар; эртакчилар, қўшиқчи ва созандалар – жанглёрлар; шеър, баллада, рақс ва қўшиқ тўқиб ижро қилувчилар – трубадурларга ажради. Қишлоқлардан келиб шахарларда ижод қилаётганлар, шу ерлик хунармандларнинг исёнкор руҳини тез юқтириб олардилар. Натижада, уларнинг ижодларида ижтимоий турмушга муносабат пайдо бўларди. Бундайлар доим рухонийлар ва шахар хокимияти томонидан назоратга олинарди. Тўсиқлар гистиронларни ижодий уюшмаларга бирлаштирди. Уюшмалар ижодкорларни ўз табақаларига қараб химоя қиларди. Касбига қарата химоялаш кейинганиб профсоюз касаба уюшмаси деб номланди. Шундай қилиб кичик шаклдаги томошалар ижрочилари серқирра ижодкордан – яъни ҳамма нарсани эплашдан – битта номерни такрорланмас даражада – санъатга айлантириш жараёнини бошидан кечирди. Миракль – диний мавзудаги томошалар Черковлар оммани дин таъсирига кўпроқ тортиш ва назорат қилиш учун томошаларни ибодатхона ичкарисига олдилар натижада, фақат диний мавзудаги томошаларга кенг йўл очилди. Диний ақидаларнинг халқни қалби ва онгига сингдириш мақсадидаги “черков драмалари” ўрта асрларда катта шаклдаги томоша турларининг бири бўлиб тарихга кирди. Бадиий ижодни, ижрони ўз назоратларига олган рухонийлар, ўзлари драматург, ижро шартларини белгилайдиган режисссёр, ролларни ижро қилувчи актёрларга айландилар.

Бу қарор натижасида халқ орасидаги ижодкорлар ишсиз қолди. Диндорлар назорати маълум вақтгача жуда ривожланган халқ ижодини бўғиб қўйди. Руҳонийлар ижроси лотин тилида бўлганлиги учун кўп англашилмовчиликларни пайдо қилди. Кейинчалик “черков драмалари” да чўпонлар ўз кийимларида пайдо бўлиши ва шевасида гапириши, Исо пайғамбарни воқеа содир бўлган жой ахолиси шевасига қараб муносабатда бўлиши - ижро санъатига бир қатор янгиликларни олиб кирди. Диний мўжизаларни театр эффектлари билан амалга оширилиши катта шаклдаги томоша санъатига янгича ёндошиш мумкинлигини асослади. Черковлар театр томошасини ривожлантира олишига кўзи етмади. Чунки, мавзуни чегараланган, илохий мўжизаларни намоён қилиш имкониятини хам чегараланаётганлигини улар англаб етдилар. Натижада, улар ибодатхона ичидаги томошаларни ташқарига - майдонларга олиб чиқдилар. Бу хам одамларни кўпроқ диний ақидаларга жалб қилиш мақсадида амалга оширилган режа эди. Ибодатхоналардан ташқарига чиққан томошаларни шахар аҳли қувонч билан кутиб олди. Энди томошалар байрам кунларидан кейинги ҳам – дам олиш кунлари, бозор майдонларида, одамлар тўпланган жойларда кўрсатиларди. Майдон томошаларига шаҳар ахлининг – томошабинларининг талаби кўпроқ сингиб борар эди. Чунки, бу катта шаклдаги томошаларга энди рухонийлардан ташқари одатдагидай халқ орасидаги ижодкорлар ҳам аралашган эди. ХIII асрга келиб диний мавзу ўрнига халқ хаёти ва унинг ижодкорлик рухини ёритган “Шийпондаги ўйин” номли пьеса яратилди. У аввал Парижда, сўнг Италияда намойиш қилинди. Умуман диний мавзудан холи бу асар халқ орасида тезда машхур бўлиб кетди. Лекин, черковлар хам бу курашда бўш келмади. Улар хам ўз мақсадаларини амалга ошириш учун диний мавзудаги ижодини давом эттирдилар. Уларга жавобан халқ орасидаги хажвий йўсиндаги фарслар

ижодкорлари эса - жарчилар, лўттибоз хакимлар, сўқир етакловчи тамагирлар ифодаланган образларда хаётий воқеаларни намоён қилиб турди. Миракл жанри пайдо бўлиши комедияни анча ховиридан тушириб қўйди. Миракл – лотинчада “мўжиза” деган маънони англатади. У диний маслахатларни шеърий ифодалаган драма бўлиб, ХIII асрда Францияда ривожланган. Бу жанр ўз замонида ривожланиб кетган ялпи жабр – стам, бебошлик, талон – тарож, зўрликка қарши қаратилган ва тавба тазаруга олиб келувчи воқеалар ифодаси эди. Бунга мисол қилиб “Иблис Роберт хақида миракл” номли асарни келтириш мумкин. Робертни дунёга келишини ўзи бир мўжиза эди. Онаси кўп йиллар фарзанд кўрмайди. Худога кўп илтижолар қилади, лекин шайтонга бир марта мурожат қилганда мўжиза рўй беради. Уни фарзанд кўриши аниқ бўлиб қолди. Роберт хаммага азоб берадиган, хеч нарсадан қайтмайдиган, қизларни зўрлаб, ибодатхоналарни талайдиган бўлади. Уни тавбага чақирганларни бир кўзини ўйиб олади. Бу эпизодлар замондаги тартибсизликлар намунаси эди. Асар ғояси шу тартибсизликлардан кейин очилади. Роберт тавба-таззаруга етиб келади. Хорлик ва зорлик, гадолик, асирлик азобларини тортади. Барча айиблари учун чеккан азоблари эвазига покланади. Бу жанр Италия ва Англияда хам ривож топади. Миракл жанри яратган асарлар ХХ асргача христианларни тавба тазаруга чақиришда намуна бўлиб хизмат қилиб келди. Мистерия – катта шаклдаги сирли томошалар Европада ўрта асрларда кенг тарқалган яна бир драматургия жанри “Мистерия” деб аталган. Мистерия – лотинча “сирли”, “махфий” маъносини англатиб, ХIV асрда Библия ва Евангия асосида ёзилган драмалардир. Мистерия драматургияси у туркумига бўлиниб, улар: Библияга асосланган - “Қадимги Ахд”; Исо пайғамбарга бағишланган “Янги Ахд”; пайғамбарлар хақидаги “Ховорийлар” дан иборат бўлган. Сирли оламни

англашда Аллоҳ, фаришталар, Одам ато, Момо ҳаво ва Иблисга бағишланган мавзулар бу жанрга асос қилиб олинган. “Уқубатлар мистерияси” номли тўрт қисмдан иборат томоша 4 кун сурункасига намойиш қилинган. Унинг қахрамонлари Исо пайғамбар, Биби Марям ва гунохкор Иуда бўлган. Илоҳий мўжиза ва сирларни саҳнада кўрсатишга интилиш томоша техникасини, сахна жихозларини такомиллаштириб юборди. Сахнада энди бемалол – тун, кун, ойдин, ёмғир, қор, чақмоқ, мамақалдироқ, ер қарига кириб кетиш, осмонга рухни чиқиб кетиши, денгиз, охир замон, жаннат, дўзах, Нух пайғамбар кемасини намойиш қилиш имконияти пайдо бўлди. Мистерия яна диний томошаларнинг оммавий сахналарида юзлаб кишиларни қатнаштириб, сахна кўриниши талаб қилган рухиятни яратишга ўргатди. Сахнавий эффект ва трюкларни хисоблаб чиқадиган ва аниқ режага оширадиган махсус пастановкачилар гурухлари пайдо бўлди. Бу хам томошани – санъат даражасига кўтаришга интилиш эди. Сахна техникасини ривожланиб кетиши, мистерия томошаларида хам кулги қидирадиганлар учун қўл келди. Мистерия жанри хақида танқидий фикрларни кўпайиши диндорларни ташвишга сола бошлади. 1548 йил Францияда мистерияни сахналаштирш ман қилинди. Қироллик шахардаги барча эркин чиқишларни ман қилди. Мистерияни сахналаштиршида иштирок этадиган цехлар ёпиб қўйилди. Шундай қилиб, сахнадаги илохий мавзуларга оддий ёндошишни олди олинди. Моралите – катта шаклдаги ахлоқий томошалар. Мистериянинг изланишлари ва тақиқлари навбатдаги босқичига “маралите” пайдо бўлишига шароит яратди. Маралите – лотинча ахлоқлилик маъносини англатиб, инсон қалби учун курашадиган драмадир. ХVI аcрга келиб бу жанр Европада кенг тарқалди. Марлите христиан дини ахлоқларини

тарғииб қилса хам диний сюжетлардан ҳоли эди. Унинг яна бир ютуғи хаёт хақиқатига мосланган тўқнашув-конфликтлар асосида ёзилган драматургиясида эди. Лекин, бу тўқнашувлар рамзий: яхшини – ёмон билан; хотомтойни – хасис билан; ақллини – ахмоқ билан мунозарасига қурилар эди. Натижада, ақллилар тўғри йўлни топиб кетади, ахмоқлар эса шароит қурбони бўладилар. Бу жанр катта шаклдаги томоша санъхатини яна бир янги босқичга олиб чиқди. Хамда театрда эхтиросларни очиқ ишлатмасдан, қарама-қарши, зиддиятли воқеаларни таққослаш ва тахлил қилиш орқали хам инсонни қалбини, туйғуларини тушуниш мумкинлигини амалда исботлаб берди. Шекспирнинг “Қиш эртаги” асарини шу жанрда талқин қилиш мумкин. Қолганлари эса бу жанр ўз даври учун хизмат қилиб бўлганлигини асослайди. Маралите – актёрларни содир бўлаётган ходисага ўз муносабатини билдиришга бадиий воситаларни топишга ва ифодалашга ўргатди. Рамзий ифода воситалари катта шакл томошаси театрни умумлашган хулосалар чиқаришга ундади. Бу жанрни шартлилиги уни ривожлантиришга йўл қўймади. Фарс – томошани “ўйин билан тўлдириш” Бадиий имконияти жуда кенг бўлган “Фарс” жанри барча диний, маслахатгўй, рамзий томошалар ўрнини олди. Фарс – лотинчада “тўлдириш” “қўшимча” маъносини англатиб, у мистерии бағрида камол топган эди. Мистерия ижодкорлари маълум саҳналарни ёзма ифодалаганда - бу ерда “фарс” ўйналади, деб ёзган – яъни актёрлар бадихагуйлик ва кулгули саҳналар тўқиб шу ерни тўлдиради, деб белгилаб қўйган. Бадихагўй - фарс ижодкорлари учун мавзу чегараланмаган эди. Улар зодогонлар ва рухонийлардан тортиб, ижтимоий хаётнинг барча қатламини ўз асари қахрамонига айлантира олар эди.

Фарс ўзининг халқчиллиги, демократик руҳи хамда инсонни, олийжаноб фазилатларини улуғлаши билан кенг оммага маъқул бўлди ва тарихда ўз изини қолдирди. Бу жанрни давомчилари бутун Европа бўйлаб ижтимоий комедиялар ёзиб ўз миллати ривожига тўсиқ бўлаётган иллатларни фош этиб, унинг маданиятига улкан ҳисса қўшдилар. Ўрта асрларга катта шаклдаги томошалар эстрада билан боғлиқ унсурларни кўриб чиқдик. Энди бу даврнинг оммавий байрамларидаги эстрада элементлари эволюциясини кузатамиз. Байрамлардаги томоша турлари Ўрта асрларга келиб байрамларнинг ғоявий юки ва эстетик тамойиллари яна ўзгарди. «Римлик дам олувчи шахс» диққат-эътибори энди черковларда ташкил қилинадиган 115 га яқин диний байрамларга қаратилди. Черковларнинг иқтисодий даражаси бу байрамларни тантанали, зебу – зийнатли қилиб нишонлаш имконини яратди. Бундай тадбирлар диннинг тантановор улуғворлигини намойиш қилиш воситасига айланди. Диний ғояларни халқ онгига синдиришга бўлган бундай ҳаракат, қонуний равишда кенг оммада унга қарама-қарши бўлган «очиқ майдон томошалари» - халқ сайилларини қайта тиклаш заруриятини кун тартибага қўйди. Бу ҳаракат эса ўрта аср Европа байрамлар тарихига “Тентаклар тантанаси” номи билан кирди. “Тентаклар тантанаси” – ҳуқуқлари чегараланган халқнинг озодлик ва эркинлик ҳақидаги орзу-умидлари рўё эканлигини билдирадиган, заҳарханда, ижтимоий – оммавий тадбирлар сифатида юзага келди. Қувноқ ўйин- кулгулардан иборат майдон-сайил томошалари, йиллар давомида исканжада сақланган оммавий байрамларга нисбатан бўлган қаттиқ қўлликка - мистериячиларга қарши билдирилган ижтимоий муносабат эди.

Халқ сайиллари ҳамда байрамларининг қалби бўлган қизиқчилар, скоморохлар, масхарабозлар томоша кўрсатиш учун одамлар тўпланган жойга етиб келадиган, ҳаракатдаги саҳна – педжент дейилган. У томоши кўрсатадиган, аҳоли тўпланган жойда театр пайдо бўлар эди. Аммо, бу театр кичик шаклдаги томоша – номерлар кўрсатиларди. Шундай қилиб, кўчиб юрувчи саҳна - байрам тадбирларининг асосий иштирокчисига айланган. Шаҳар аҳолисини кўпайиши муносабати билан педжентлар кўчиб юрадиган, энг қулай кичик шаклдаги томоша кўрсатиш мосламаси бўлиб қолди. Шунинг учун, пенджентлар – байрам кунлари энг сермазмун ва сермаҳсул хизмат кўрсатадиган, байрам драмтургиясини ҳамда унинг ижро шаклини шаҳарма-шаҳар кўчиб юришига, оммавий тадбирларнинг ғоявийбадиий такомиллашишига, халқнинг эстетик тарбиясига катта ҳисса қўшган кўчма театр бўлган дейиш мумкин. Байрамларнинг навбатдаги бадиий – эстетик ривожи, эволюциясига, дворянларнинг тўқликка - шўхлик шаклидаги, ҳарбийлашган, рицарлар турнирини ўтказиш борасидаги, жуда пухта ўйланган сценарийлари асос бўлди. Юқори савияда ташкил қилинган бундай томошалар шаҳарликлар учун энг қизиқарли байрамга тадбирлар айланди. Бу шаклдаги театрлаштирилган ҳарбий спорт мусобақаси, махсус кийим бош, қуроласлаҳа, отлар, махсус майдон ва унинг ўзига хос безаклари билан оммавий томоша турини янада бойитди. Уйғониш даври мутафаккирлари – «дворянларниг олиб жисмоний куч – томоша асосини ташкил қилади» деган ғояси ўрнига, «оммавий байрамлар - инсонни маънавий бойитишга хизмат қилиши лозим»лиги ҳақидаги ғояни олиб кирдилар. Бу илғор ғоя байрам томошаларнинг такомиллашиш жараёнидаги навбатдаги босқич эди. Энди байрам томошалари – жамиятнинг намунавий турмуш тарзи ифодасига айланиб, унда иштирок этганлар ўзларининг энг гўзал ва улуғвор фазилатларини намоён қилишга харакат қила бошладилар. Кишиларнинг бир-бирига эстетик муносабатларини энг ёрқин кўринишларда намоён

қилувчи бундай байрамлар, жамият учун идеал – намуна шаклини ўзида жамлаб, инсонларнинг маънавий бойишига хизмат қила бошлади. Шунинг учун, уйғониш даври, байрамга – “инсон онги ва табиатига ҳамоҳанг демократик турмуш тарзининг юксак ахлоқийлик намунаси”, деб баҳо беради. Бу байрамларнинг жамият маънавий ҳаётида тутган ғоявий ўрнига тўғри тушуниш, унга берилган юксак эстетик баҳо эди. Байрамлар эволюциясининг навбатдаги босқичи француз революцияси бўлиб, у оммавий тадбирларни халқ ва давлат ғоялари билан бирлаштириб, умумхалқ тантанаси даражасидаги бадиий-эстетик босқичга кўтарди. Бунга, жамият сиёсий ҳаётидаги ҳар бир ўзгариш, халқнинг мақсади ва орзуумидларини, юксак бадиий даражада, пухта ўйланган байрам тадбирлар воситасида амалга оширишга интилиш асос бўлган. Тантаналарда улар ўз ғоясини хор бўлиб ижро этишга 2,5 мингга яқин кишиларни жалб қилинган. Ғояни ифодолофчи хор махсус тайёргарликдан ва назоратдан ўтказилган. Бу ўз навбатида юксак тантанаворликни вужудга келтирган. Чунки, жамиятдаги барча кучларни бир ғоя атрофида бирлашиши, ниҳоятда улуғвор бўлган “омма қудрати”ни пайдо қилар эди. Байрам ғоясининг ифодавий рамзи - бадиий образини топилиши ва уни оммавий тадбирларда қўлланилиши, келгуси тантаналарнинг ғоявий - бадиий ривожига асос бўлди. Бунга мисол қилиб, “Ақл-идрок” тантанасига бағишланган байрамда: “Ҳаёт”, “Меҳнат”, “Фан”, “Илм нури” номли гўзал ва улуғвор тушунчалар ифодасини ўзида жамлаган рамзий фигура - жиҳозларнинг тантанали намойишларини кўрсатиш мумкин. “Ақл-идрок” рамзи ўрнатилган майдонга, танатана иштирокчилари бўлган - парижликлар тўпланишади. Рамзий фигура усти “қора мато” билан қопланган. Байрам иштирокчилари “қора матони” тортиб тушуриб “Ақлидрок”ни эркинликка чиқаради. “Ақл-идрок” ялтираб, нурлар таратиб тантана иштирокчиларига завқу-шавқ бағишлайди. Улар қафас рамзи бўлган “қора мато” ни ёқиб юборадилар. Бу рамзий хатти-ҳаракат байрам иштирокчиларининг эҳтиросли ҳайқириқлари остида содир бўлади.

“Ақлидрок” ғалабасига гувоҳ бўлганлар уни атрофида қўшиқлар айтиб, рақсга тушадилар. «Ақл – идрок» ғалабаси натижасида пайдо бўлган завқу-шавқни, гўзаллик ва улуғворлик тантанасини, бадиий – эстетик туйғунинг жамият ҳаётини янгилашдаги аҳамиятини англаб етиш мумкин. Байрамларни нишонлашда инсоният орттираётган ғоявийлик тажрибаси ва унинг бадиий-эстетик, рамзий шакли катта шаҳарлардаги турмуш тарзининг кескин ўзгаришлари билан боғлиқ ҳолда содир бўлмоқда эди. Шундай қилиб байрамлар – кичик шаклдаги томоша турларини ўзида сақлаб, ғоявий бойитиб, янги босқичга олиб чиққан тадбирлари билан инсониятга хизмат қилишни давом этирмоқда эди.

Хулоса Инсоният хурсандчилигини ёки қайғусини – сўз, куй, қўшиқ, ўйин ёки рақсда ифодалай олган. Табиат офатларига қарши биргаликда худоларга илтижо қилиш натижасида – хор пайдо бўлди. Хор ижросидаги илтижолар бир мавзуни якунлгунча вақт ўлчови жихатдан кўпроқ миқдорда харакат сарф қилинган. Натижада катта шаклдаги томошалар пайдо бўлган. Демак инсонният азалдан кичик ёки катта шаклдаги томошалар билан ошна экан. Худоларга қилинган илтижолар мазмунан турлича мавзуларга ажралиши натижасида орттирилган тажриба ёзма шаклдаги драматургия – мавзусига асосланиб ғояни ифодалайдиган воқеалар тартибини, томоша учун мўлжаллаб ёзма равишда кўриб чиқиш харакати пайдо бўлди. Шундай қилиб томоша тури икки шаклга ажради. Бу ният ва туйғуларни куй, қўшиқ рақс ва ўйинларда ифодалайдиган – кичик шаклдаги томошалар ёки кўпчилик бирлашиб, мавзуга асосланган ғояни ифодалайдиган хор – катта шаклдаги томошалардан иборат эди. Томошанинг ҳар иккала шакли хам байрамларнинг моҳиятини очишга хизмат қилган. Аввало худоларга мурожат қилган хор илтижолари ижро қилинган, сўнгра хурсандчилик – куй, қўшиқ, рақс ва ўйинлар билан байрамлар якунланган. Томошанинг катта шакли асосида инсониятни ғоявий тарбияси учун хизмат қиладиган трагедияларда – худолар ўртасидаги муносабатлар оқибатида келиб чиқадиган фожиалар ифодаланди. Натижада инсонларни – илохий, ғоявий, мафкуравий, ахлоқий, тарбиялаш учун хизмат қиладиган трагедияларни намойиш қиладиган жой, катта томоша шаклини кўрсатадиган – театр пайдо бўлди. Ривожланиш ва қарам қилиш сиёсати натижасида йирик давлатларни пайдо бўлиши – унга мафкуравий хизмат қиладиган театрга катта

эътибор беришини тақозо этди. Инсонларнинг қалби ва онгига маълум ғояларни сингдириш орқали давлат мафкурасига хизмат қилдириш учун театр – томоша узликсиз хизмат қилиши мумкинлиги маълум бўлди. Шундай қилиб Қадимги Юнонлар катта шаклдаги томошаларнинг амалий ва назарий асосларини, жанрларини аниқлади. Улар трагедия, комедия, драма номи билан, оммани ғоявий ва мафкуравий тарбиялаш мумкин бўлган катта томоша шаклларини давлат миқёсида ривожлантиришди. Лекин инсонларни орзу – умидларини, хис – туйғуларини ифодалайдиган музика қўшиқ рақс ва ўйин – кичик шаклдаги томошалар омма томонидан ривожлантирилиб инсоният учун хизмат қилишда давом этаверди. Кичик шаклдаги томошаларнинг мафкуравий жихатдан халққа хизмат қиладиган бадиий, ғоявий, рухий, қудратига Европада – концерт деган тушунча пайдо бўлгандан кейин ахамият берилди. Кичик шаклдаги томоша турларини бир жойга жамлаш – концерт ташкил қилиш, мазмунан ва ғоявий жихатдан бирбирига номерларини мафкурага хизмат қиладиган шаклга олиб келди. Назариётчилар уни томошалар тизимида – трагедия, комедия, ва драмадан кейин “эстрада” деб номлади. Унинг жанрлари белгиланди. Амалиётчилар эса уни томоша тури: театр, цирк, опера, ва балет қаторида – “эстрада санъати” – деб белгилади. Юқорида биз бу санъаттури қандай жараён босиб ўтганини бир тизмига солиб кўриб чиқдик.

Похожие

Ўрта асрлардаги Европада томоша шакллари Мистериялар

Томоша ва товуш

Европада ўрта асрлар санъати готика, роман ва романдан олдинги варварлар санъати

Томоша ва овоз қатори

Қадимги Юнондаги томоша турлари