ХХ аср мўъжизаси - Искусство - Рефераты

ХХ аср мўъжизаси

Загружено в:

27.04.2023

Скачано:

0

Размер:

368.5 KB

ХХ аср мўъжизаси Режа: 1. Телевидениенинг репродуктив функциялари ва унинг хусусиятлари 2. Телевидение ва унинг режиссёри 3. Телевидение ва унинг жанрлари 4. Телевидение дастурларида публицистик кўрсатувларни ташкил қилиш 5. Режиссёр сценарийси 6. Миллий телесериал ва унинг илк тажрибалари

Минглаб йиллар давомида ер юзида одамзод яшаб, доимо янгиликларга, ихтироларга интилиб келган. ХХ аср - агар вақт эталони нуқтаи назаридан ўйлаб қарайдиган бўлсак, тарих китобидан бир варақасини эгаллайдиган аср. Онгнинг юксалиши даражасида қабул қилинадиган бўлсакчи, шу қисқа вақт ичида одамзод ҳали шу пайтгача хаёлига келтирмаган янги-янги кашфиётлар очди, ўша юксак даражадаги технологияларни ҳаётга татбиқ этди. Одамзод яратган кашфиётларнинг бири «Телевидение» ва у билан боғлиқ бўлган воситалардир. Телевидениенинг ҳаётимизга кириб келиши инсониятнинг узоқ ўтмишдаги орзу-ўйлари, хаёлоти, афсонаю эртак тўқималари нуқтаи назаридан қараганда ниҳоятда табиий жараён ҳисобланади. Кишилар ўзини ва борлиқни англашни ўрганишга интилган давриданоқ хаёлан узоқ яқин юртларни, масофаларни кўришга, ҳис қилишга уринганлар. Турли халқларнинг оғзаки ижодидаги сеҳрли кўзгу жоми жамшид, ойнаи искандарий, қолаверса “вақт машинаси” кабилар замонавий телевидениенинг рамзий тимсолларидир. А.Навоийнинг “Фарҳод ва Ширин” достонида Фарҳод Лайлини илк бор ойнаи жаҳонда кўради. Курраи заминда яшовчи ҳар бир инсон ҳозир хонадон бурчагида турган ҳамда кундалик эҳтиёжга айланган музлаткич, кир ювиш машиналари, телевизор қутисини дунёда содир бўлаётган воқеалардан воқиф қилувчи, янгиликларни етказувчи яқин телемарказдан ёки ер йўлдошдан қабул қилувчи маиший электр асбоби ўрнида кўраётганини кузатиш оддий бир ҳолга айланган. Кўпинча биз эътибор бермайдиган бу ҳолат аслида ХХ аср мўъжизаси, унинг буюк кашфиёти эканлигини ўйлаб ўтирмаймиз. Телевидениени ким, қачон ва қаерда ихтиро қилган? Аслида тасвирни бир манзилдан бошқа манзилга узатиш ишлари Х1Х аср ўрталаридаёқ олиб борилган. “Телевидение” атамаси дастлаб 1890 йилда Парижда ўтказилаётган халқаро анжуманда янграган. Унда рус инженер электриги К.Д.Перский ўз маърузасида “Электрли телевидение” сўзини ишлатган. Телевидение асосида уч физик жараён ётади: ёруғлик энергиясини

электр сигналга айлантириш, уни телетармоқлар орқали узатиш, қабул қилиш ва сўнгги жараён электр сигналини оптик тасвирга айлантириш. Мана шу мураккаб жараённи Х1Х аср ўрталаридан бошлаб рус, инглиз, немис олимлари жиддий муаммога айлантирдилар ва шу соҳада изланиш олиб бордилар. Оптик сигнални электр нурларига айлантириш асосида фотоэффект содир қилиш ётади. Нурнинг электрга тўғридан-тўғри таъсири биринчи бор немис олими Г.Герцга электр зарраларини тебраниш тажрибаларини ўтказаётган жараёнида аён бўлган. Герц ультрабинафша ранг нурлари билан озиқланган ўтказгичларнинг электр зарраларининг тебраниш кучи узоқлашганда камайиши, мусбат ва манфийнинг яқинлашув оралиғидан электр нурларининг кучайишини аниқлаб берган. Бу ҳодисаларни Герц ўз мақолаларида 1887-88 йиллари эълон қилган. Аммо нима учун шундай бўлаётганини, унинг физик табиатини асослаб беролмаган. Нурнинг ҳаракати ва зарра тебранишларини немис физиги Гольвакс ҳам Италия физиги Ригь ҳам, инглиз физиги Лодж ҳам тажрибаларида тўғри асослаб беролмаган. Ҳодисанинг кимёвий табиатини тахминлардагина айтишган холос. Фақат 1897 йилдагина физик Жозеф Томсон бу ҳодисанинг электрон эканлигини кашф қилади. Бироқ унгача 1888 йили 26 феврал куни рус олими А.Столетов ўзининг ажойиб тажрибасида нур ва электр қувватидан ҳосил бўлган чақин фотоэлемент эканлигини намойиш қилган. Ҳодисанинг ҳақиқий ташқи табиатини, нурнинг электрга таъсир характерини кўрсатиб берган. А.Столетовнинг оддий электроскопда ўтказган дастлабки тажрибалари ижобий натижалар беради. Бу фан ва техника оламида тан олиниб синаб кўрилган асбоблар жаҳонда биринчи марта яратилагн фотоэлементлар эканлиги қайд этилади. Ҳозирги замон фотоэлементлари эса кўриниши ва ҳажми билан фарқ қилади холос. А.Столетов яратган фотоэлемент ультрабинафша рангларни ўтказувчи кварцли шиша идиш бўлиб, унинг ичига нурга таъсирчан электродлар жойлаштирилган ва ҳавоси чиқарилган асбоб эди. Бу фотоэлемент батареяда қувватнинг кўплигига қараб нур

тарамларининг фотоқувватга боғлиқ эканлигини аниқлаб берган. А.Столетов томонидан ихтиро қилинган фотоэлемент – актино электр қуввати деб аталган. Фотоэлементнинг электрон табиати 1899 йили Ж.Томсон томонидан кейинчалик 1900 йили Ленард томонидан намойиш қилинади. Фақат 1905 йилдагина Альберт Эйнштейн Квант назарияси асосида фотоэлементга тўла аниқлик киритиб беради. Замондошлари нурга таъсирчан фотоэлементни “электрли кўз” деб атай бошлашди. “Электрли кўз” ҳозирги замон телевизорига айлангунга қадар жуда катта тараққиёт йўлини босиб ўтди. Бунинг учун мураккаб техникавий имкониятларни яратиш керак эди. Ёруғлик энергиясини электр сигналга айлантириш тасвирни узоқ масофаларга узатиш ва уларни қайта қабул қилиш тизимларини бунёд қилишдек мураккаб вазифалар турарди. Инсоният бу машаққатли жараённи уддасидан чиқа олди. Фотоэлемент ҳодисасининг кашф этилиши ёруғлик энергиясини электр сигналга айлантириш масаласини ҳал қилиб берди. Энди тасвирни масофага узатиш унинг кетма-кетлилигини таъминлаш керак эди. Бу муаммо устида кўп олимлар бош қотиришган. 1817 йили машҳур кимёгар швед олими Якоб Барцелиус селен элементини ихтиро қилади. Орадан ярим аср ўтгач инглиз муҳандиси К.Мэй селенда фотоўтказгич хоссасини кузатди, кейинчалик инженер У.Смитт эса унинг хоссасини тушунтириб берди. Селенда асосий хусусиятларидан бири - ёруғлик нурининг электр қаршилигида ўзгарувчанлиги, селен пластинкасига тушган нур ёруғлиги қанча кучайса, электр қувватини шунча осон ўтказилиши қайд этилган. Бу ихтиро ва лойиҳалар ечимини амалга ошириш осон бўлмаган. Уларни амалга оширишда техникавий база етишмас, моддий қийинчиликларга дуч келинар эди. Х1Х аср охирига келиб тасвирни масофага узатиш тизими устида кўпгина мамлакат олимлари ўз лойиҳа ва таклифларини эълон қила бошлади. АҚШ дан Керри, Герберт Айвис, Англиядан Кэмпбелл Суинтон, Жон Берд, Олмониядан Дикман, Шретер, Португалиядан де Пайва, Италиядан Костилин, Россиядан Б.Л.Розинг, П.И.Бахметьев ва бошқалар бу

лойиҳаларни амалга оширишда катта изланишлар олиб бордилар. 1875 йили америкалик олим Жорж Керри кўз тузилишига ўхшаш содда, тасвир узатувчи ва қайта тикловчи тизим таклиф қилади. Узатувчи ва қабул қилувчи томонлар тўр шаклида жойлаштирилиган фотоэлементлардан ташкил топган бўлиб уларнинг ҳар бири сим билан туташтирилган эди. Тўр устига туширилган оптик тасвир фотоэлементлар орқали элементларга ажратилади. Керри биринчи бўлиб оптик тасвирни алоҳида элементларга ажратишни таклиф қилди. Назарий жиҳатдан бу фикр бебаҳо эди. Рус олими П.И.Бахметьев, француз олими К.М.Сенлек ҳам тасвирни кетма-кет узатишнинг асосий моҳиятини очиб беришга ҳаракат қилдилар. Улар тасвир элементларини бир вақтда эмас, балки бирор вақт оралиғида кетма-кет узатиш йўлини изладилар. Тасвирни қабул қилувчи томонида яхлит тасвирни тиклаш имкониятини ҳосил қилади. Бу лойиҳалар мукаммал бўлмагани ва моддий техник таъминланмаганлиги боис уларнинг бирортаси ҳам амалга оширилмади. Тасвир элементларини кетма-кет узатишнинг амалий ечими олмон фуқароси польяк П.Нипков томонидан 1884 йилда унинг оптика механик қурилмали лойиҳасида амалга оширилди. У фанда “Нипков доираси” номи билан маълум. Бу қурилма ёруғлик ўтказмайдиган катта диаметрли доирадан иборат бўлиб, унда Архимед спирали бўйича кичик тешиклар жойлаштирилган. Бу тешикларнинг жами тасвир элементларининг ўлчамини аниқлайди. Ҳар бир тешик ўлчами тасвир элементини белгилайди ва радиуси бўйича олдинги тешикка нисбатан диаметрига баробар марказга силжитилган. Тешикли доира олдида чегараловчи ром ўрнатилган. Ромнинг баландлиги, кенглиги тешикларнинг масофаси билан ўлчанади. Доира айлантирилганда тешик ром ичида ёй бўйича ҳаракатланади. Ҳар бир тешик бир сатрни чизади ва тасвирни ёювчи сатрлар сони тешиклар сонига тенг бўлади. Доиранинг бир айланишида тасвирнинг ҳамма элементлари узатилади. Нипков таклиф этган фикрнинг амалга оширилиши ўта соддалиги билан ажралиб турар эди. Дастлабки

телевизион узатишлар ўттиз сатрли, 180 сатрли, кейинчалик техник томондан мукаммалроқ имкониятларга эришилиб, 375 сатрли тасвирни ёювчи оптик механик тизимлар яратилди. Тасвирни элементларга бўлиш сони ошган сайин тизимнинг сезгирлиги кескин камайди, ҳосил бўлган сигнал ёруғлик оқимининг ўтиши натижаси эди. Телевидение кашф этилиш даврида электрон телевидениени амалга оширишнинг техник имконияти йўқ эди. 1907 йили Б.Л.Розинг электрон найча пардасида тасвирни тиклашни таклиф қилди ва уни ихтиро сифатида патентлади. Розинг таклиф қилган электрон най тасвирни люминофор парда юзида навбатма-навбат ёйиш вазифасини бажарди. Нур оқимини бошқарувчи элемент киритилганлиги билан Розингнинг най электрони аввалгиларга қараганда тубдан фарқ қиларди. 1907 йили Борис Львович Розинг развёртка учун бундан 10 йил аввал немис физиги Карл Браун томонидан кашф этилган ва осциллографларда қўлланган катодлик-нурли трубкани ишлатиш таклифини киритди. Бу трубка туфайли муаллақ электрон нурини “қаторлар” бўйлаб тасвирни “югуриб ўтишига” катта тезлик билан эришиш мумкин эди. Петербург Технология институтининг ўқитувчиси бўлган Борис Львович Розинг электрик сигналларнинг электрон нурли трубкада тасвир кўринишида қайта шаклланишини тавсия этган ҳолда “катодлик телескопия” системасини патентлади. 1911 йилнинг 9 май куни Розинг ўз ихтиросини касбдошларига намойиш этди ва тез орада Россия техника жамоасининг Олтин медали билан тақдирланди. Розингнинг патенти замонавий телевидениенинг пайдо бўлишида асосий ўринни эгаллаганини америкаликлар ва телевидение тарихчилари биргаликда тасдиқлайдилар. Унинг моҳияти эса бутун жаҳонда тан олинган. Розинг ихтиро этган катодлик трубканинг ишлаш жараёни кўрсатувлар тасвирининг янада замоналаштирилган воситаларида кашф этиш учун асос бўлди. Розинг аввалдан билганидек, бу трубкада механик дискнинг ўрнига, тасвир сифати юқори даражага олиб чиқиш имконияти бўлмаган, яъни

экранда қаторлар сони электрон нурида қўлланилган бўлиб, у керакли масофага электрон нурини чайқатувчи электрод-катодлар системаси орқали йўналган. Жуда кам вақт оралиғида ва катта аниқлик билан нишонни нур билан ёритишга имкон беради. Кўп ажойиб россиялик интеллигентларнинг қисмати буюк олим, профессор Розингни ҳам четлаб ўтмади. У 1931 йилда Сталин давридаги “тозалаш” вақтида ҳибсга олинган ва 3 йилга Архангельскга сургун қилинган эди. Бироқ олим жазо муддати тугагунча яшамади, миясига қон қуюлиб, 1933 йилда вафот этди. Унга ўйлаб қўйган фикрларини амалга ошириш ва ишини охиригача етказиш насиб этмади. Бироқ, буни унинг шогирди Владимир Зворикин АҚШ да рўёбга чиқарди. Зворикиннинг ҳаёти кутилмаган воқеа-ҳодисаларга жуда бой. Владимир Козьмич 1889 йили 30 июлда Муромда, илк гильдиянинг савдогари, кўзга кўринган кемалар эгаси Козьма Алексеевич Зворикин оиласида туғилди. 1906 йилда ўрта билим юртини тугатиб, Петербург университетига ўқишга кирди. Бироқ у отасининг маслаҳати билан Технология институтига ўқишини ўтказди. Профессор Розинг бу талабанинг иқтидори ва махоратига эътибор бериб, унга бирга ишлашни таклиф қилди. 1912 йилда ёш кашфиётчи институтни аъло баҳоларга битириб, машҳур физик олими Поль Ланжевенда Парижга College de France деб номланган коллежга ўқишини давом эттириш учун борди. 1919 йилда АҚШга етиб келди. Анчадан буён Америка Зворикиннинг эътиборини жалб қилганди. Айнан шу ерда у Розинг бошчилигидаги бошланган ишини давом эттира олишини тушуниб етганди. Зворикин катта қийинчиликлар билан Петербургдаги Westinghouse Electric фирмасининг лабораториясига ишга жойлашди ва электрон телевидениесининг ғояларини амалга ошириш ишларини бошлаб юборди. 1923 йилда узатиб берувчи оригинал трубка ускунасини ишлаб чиқарди, бироқ у ҳали у қадар тараққий этмаган ва фирма раҳбарларининг эътиборини жалб этмаган. Унга “фойдали иш билан шуғулланинг”-деб айтишган.

Зворикин бунга бўйсунишига тўғри келган. Лекин у ўзини қизиқтирган ғоялари устидан яширинча ишлашни давом эттирган ва 1929 йилда қабул қилувчи электрон-нурли трубка, ҳозирга қадар телевизион приёмникларда асосий қирраларни сақлаб қолган 9,5 дюймлик (тахминан 24 см) диагоналликдаги кинескопни патентлади. 1924 йили у Америка фуқаролигини олиб, икки йилдан сўнг Питербург университетида докторлик диссертациясини ҳимоя қилди. 1929 йилда эса унга яна омад кулиб боқди. Унинг ишини ёқтириб, юқори баҳо берган инсон Дэвид Сарновни учратди. Дэвид Зворикиндан икки ёшга кичикроқ бўлиб, уларнинг иккиси ҳам рус тилида сўзлашар эди. Минскдаги Узляна деган ердан ота-онаси 9 ёшлик Дэвидни Америкага олиб кетишган. 1906 йилда Дэвид радиооператор бўлиб ишлаб, машҳур радио ихтирочиси Гулиельмо Маркони билан танишди ва унга ёрдамчи бўлди. “Титаник” фожеавий ҳалокатидан сўнг, Дэвид Сарновнинг номи жуда машҳур бўлиб кетди. “Сарнов афсонаси” пайдо бўлди, яъни айнан Сарнов 1912 йил 14 апрель кечки вақтда чўкаётган кемадан биринчи бўлиб ҳалокат сигналини қабул қилган ва 72 соат давомида ахборотларни қабул қилиб, уни етказиш учун аппаратлар ёнида қолган эди. Аслида эса, Сарнов ҳалокат ҳақидаги хабарни содир этилган куннинг эртасига эрталаб эшитган. Бироқ ҳақиқатни бошқалардан, аввал унча қувватга эга бўлмаган радиостанциялардан қабул қилиб, тирик қолган йўловчи пассажирлар ҳақида газетага информация етказиб турган. “Титаник” ҳалокати радиони, шунингдек мени ҳам оммага машҳур қилди” – деб айтган эди кейинчалик Сарнов. Дэвид Сарнов карьераси тезкорлик билан кўтарилиб борди. У 1919 йили тижорат менеджери бўлиб ишлаган, сўнг қайта яратилган Radio Corporation of America (RCA) радиосининг бош менежери этиб тайинланган. Дэвид Сарнов радиога таъриф бераркан: “радио нафақат алоқа воситаси “симсиз телеграф”, балки муҳим билим берувчи ва кўнгил очар воситаси бўлиб хизмат қилиши керак”. “Менда бир режа бор” - деб ёзганди, “у, худди

пианино ёки фонограф каби радиони ҳам фойдали уй жиҳозидек қилиб қўйиши мумкин... радиоприёмник оддий радиомусиқий кўринишида шакл олиб, турли хил тўлқинларга созланиши мумкин”. Лекин Американинг Европадаги урушга аралашуви туфайли бу ғояни амалга оширишни кечиктиришга тўғри келган. Орадан вақт ўтиб Сарнов ғоясини амалга оширишда унга радиотехникада етакчи кашфиётчилардан бири ҳисобланган Эдвин Армстронг ёрдам берган. Уларнинг танишуви 1914 йилда бошланган. Армстронг American Marconi компаниясининг ёш хизматчисини ўзининг лабораториясига таклиф этган. У аввал наушникларни тақиб олишни тавсия қилиб, аппаратини ёққан. Ҳайратланган Дэвид Гонолулу – Нью-Йоркдан минг километр нарида бўлган нотаниш радиотелеграфчи сигналидан “морзянка” ни тиниқ тинглаган. Сарнов шу заҳотиёқ Армстронг томонидан ихтиро қилинган “мавжуд бўлганлар орасида энг ажойиб қабул қилиш системаси” – регенеративлик приёмник хақида ҳукуматга маълум қилади. “Мусиқий қути” техник томондан ҳар тарафлама тараққий этган бўлиб, биргина тингловчи - фойдаланувчини бунга қизиқтириши, унинг эътиборини жалб қилиши лозим эди. Бу учун эса ҳар бир америкаликнинг хаёлида: “ҳа, уйда бундай техникага эга бўлиш жуда яхши”- деган фикрни уйғотиш лозим эди. Сарнов америкаликларнинг феъл-атворини аъло даражада билгани учун бу муаммонинг “ечим” ини топди. У икки боксчилар - америкалик Джек Дампси ва франциялик Жоржем Карпентье орасида бўлиб ўтадиган матчининг кенг миқёсда радиотрансляциясини ташкил қилди. Бу ўйинда америкалик ғолиб чиқиш баробарида Сарнов ҳам ғолиб бўлди: кейинги 3 йилликда RCA корпорацияси миллиондан ортиқ радиоприёмникларни сотди. Армстронг эса янада янги ажойиб ихтирони қўлга киритди. Тўлқинларнинг модул тизими (ФМ). У турли қаршиликлардан овозни тозалашга қодир бўлиб модул амплитуда системасига хос бўлган, АМ дан ФМ га ўтганимизда, ҳозир ҳам биз радиоприёмникларимиздан чиқаётган

овоз сифатининг фарқини аниқ ҳис қила оламиз. Армстронг ФМ системасида радиоузатишнинг келажагини кўра билган ва радиостанциянинг қурилишидек катта бир ишга, ёлғиз ўзи уддалай олмаслигини тушуниб етган ҳолда ёрдам учун - дўсти Дэвидга мурожаат қилган. Бироқ Сарнов бу масалада унга ёрдам бермади: сабаби, унинг бутун эътиборини янги қизиқиш – телевидение қамраб олган эди. Ҳозиргача Америка кимни “телевидение отаси” деб ҳисоблашда баҳслашмоқда ва кўпчилик фикрига кўра, бу номга Дэвид Сарнов лойиқ деб топилмоқда. У Зворикинга RCAга ўтишини таклиф қилди. Ва Зворикиннинг розилиги билан уни илмий текшириш лабораториясининг раҳбари этиб тайинланди, унга қулай имкониятлар яратиб берилди. Бош менеджер, бир йилдан сўнг эса RCA президенти - Сарнов хар доим Нью-Джерсига, Зворикин лабораториясига келиб турарди. Зворикиннинг қабул қилувчи найчаси – кинескоп – қониқарли даражада ишласа-да, лекин ўтказувчи найча билан бирга муаммолар юзага келар эди. Унинг қийин томони шунда эдики, нурли қаторларда тасвирни узатаётган вақтида чироқ ёғдуни сезувчи қатламга жуда қисқа вақтда таъсир этарди, – бу сониянинг миллиондан бир лаҳзаларига тўғри келарди. Ундаги қўзғатувчи қувват жуда кичкина миқдорда бўлиб, унинг кўрсатув учун зарур бўлган кучини юқорига кўтариш жуда қийин иш эди. Зворикин қувватни йиғиб, тўлдирадиган найча ихтиро этишни ўзига мақсад қилиб қўйди ва 1931 йилда шундай найча пайдо бўлди. Бу масалада Зворикинга яна бир муҳожир, Григорий Оглоблинский ёрдам берди. У ҳам айнан шу масала бўйича Парижда ишлаётган эди. Зворикин уни Америкага таклиф қилди ва улар биргаликда мозаиклик ёғдуни сезувчи нишонларда электр қувват тўлдирувчи электрон - нурни узатувчи ускуна ғоясини амалга оширдилар. Кашфиётчи уни грек сўзидан “икон” – “тимсол” ва “скоп” – “кўрмоқ” - “иконоскоп” деб номлади. Иконоскоп ва кинескоп телевидениедаги ишчан электрон тизимнинг асосий боғламлари бўлиб қолди. Бу вақтда Сан-Францискода Файло Тэйлор Фарнсуорт исмли бошқа бир америкалик кашфиётчи электрон телевидениеси бўйича ишлаётган эди.

У 1906 йили Ютеда, руҳонийлар оиласида дунёга келиб болалигиданоқ кашфиётчи бўлишга аҳд қилганди. У овоз каби, тасвирни ҳам радио орқали узатишни орзу қилган эди. Калифорния штатига ўтиб, телевизион системани яратиш учун маблағлантирувчи бир неча банкирларнинг розилигини олди. 1927 йилда ёш кашфиётчи узатувчи электрон-нурлик трубка “тасвир анализатори” ни (image dissector) ишлаб чиқди ва уни мавжуд бўлган қабул килувчи ускунага улаб, банкирларни таклиф қилиб, телевидение мўъжизасини намойиш этди. Лекин буларнинг бари оч фондаги қувватсиз тасвир учбурчаги эди. Банкирлар бундан ҳайратланмаган бўлсалар-да, бу ишга улар катта маблағ ажратдилар. Улар бу системани қачон сотиб, қачон ундан фойда кўриш мумкинлигини билишни хоҳлар эдилар. Улардан бири - “Биз қачондир экран орқали ҳеч бўлмаса долларни кўра оламизми?” деб сўради. Бир неча ойлардан сўнг, Фарнсуорт долларнинг аниқ тасвирини уларга кўрсатди, кейинроқ эса бош ролларни Мэри Пикфорд ва Дуглас Фербенкс ижро этган Шекспирнинг “Қайсар қизнинг қуйилиши” пьесасининг кинематографик талқинини намойиш этди. 1930 йилда Фарнсуортнинг олдига Зворикин ташриф буюрди. Меҳмонга ўзининг ихтироси - анализаторни намойиш этгандан сўнг, Зворикин Фарнсуортнинг ажойиб ихтиросини маъқуллади ва унга тасаннолар айтди. Бироқ натижада Фарнсуортнинг ихтиросида тасвирнинг ўта яхши ёрқинлигига қарамай, анализатор иконоскопга қараганда камроқ сезиши, анализатор зарядни етарли даражада тўплай олмаслигига амин бўлиб, Зворикиннинг ишлаб чиққани уникидан кўра, минг бора яхшироқ эканлигини мардларча тан олди. Шунга қарамай, RCA корпорацияси Фарнсуортни рақиб деб билиб, патентлик ҳуқуқини сотиб олиши мумкинлигини унга таклиф қилдилар. Фарнсуорт қарзга ботиб кетгани учун лицензиясини сотишга мажбур бўлди. Икки узатувчи найчалар ҳам узоқ вақт мобайнида телевизион системаларда қўлланилди: иконоскоп – кинофильмлар кўрсатувларида, анализатор –саноатда. Фарнсуорт ўзининг радиотелевизион компаниясини

ташкил қилиб, ўз ишларини тараққий этишда давом этди. Бироқ RCAдек йирик компанияга тенг келишга унинг кучи етмади. Кичик ёшлик ўғлининг ўлимидан сўнг бир неча йил ўзини тиббиёт учун электрон ускуналарни ишлаб чиқишга бағишлади. Кейинороқ эса электроника бўйича консультант бўлиб ишлади ва атом энергиясининг илмий текширишлари билан шуғулланди. Уруш тугаётган вақтда эса ўзининг мормонлик авлодлари ёнига қайтиб, Ютада қолди. 1928 йилда W3XK “радиовизионлик” узаткич намойиш этилди ва Англиядан кўчиб келган Дженкинс томонидан ташкил этилган Jenkins Laboratories фирмаси, 2 июлдан бошлаб АҚШнинг шарқий томонидаги шаҳарларда биринчи доимий “радиофильмлар” кўрсатувлари бошланди. Шу йилнинг ўзида Германияда Нипков ўтказгичлари орқали биринчи тасвир кўрсатувини рўёбга чиқарди. Икки йилдан сўнг эса ихтирочи Берлиндаги кўргазмада уларсиз ҳам ишини намоён қилди. Бироқ Буюк Британия аҳолиси узоқ вақт давомида Бэйрдга ўз садоқатларини сақладилар. 1928 йилда у биринчи трансатлантик телевизион кўрсатувини ўтказди, ВВС узатиш корпорацияси келаси йилнинг сентябридан бошлаб эса Бэйрднинг узаткичларини қўллаб, доимий телекўрсатувлар кўрсатишни бошлади. 1911 йилнинг май ойида Розинг ўз қурилмаси орқали ҳаракатдаги оддий геометрик шаклларни намойиш қилиб кўрсатди. Шу вақтда Англияда Суинтон томонидан телевизион қурилма лойиҳаси эълон қилинди. Унда узатиш ва қабул қилиш учун электрон нурли найни қўллаш таклиф қилинган. 1912 йили электрон телевидение схемаси эълон қилинди. Шундан бери С.М. Розинг адолатли равишда электрон телевидение асосчиси, К. Суинтон эса амалга оширилмаган тўлиқ электрон телевизион тизим лойиҳасининг муаллифи ҳисобланади. Бу мураккаб илмий-техникавий муаммони ҳал қилиш, яъни электрон телевидениенинг тўла мажмуини яратиш тошкентлик ихтирочи Ўрта Осий давлат университети физика лабораторияси ходими Б.П.Грабовскийга насиб этди.

1925-26 йилларда Б.Грабовский Розинг хулосалари асосида ўз тажрибасини бошлайди. У тасвир фақат электрон оқим ёрдамида узатилиб, электрон оқим ёрдамида қабул қилиниши керак деган қатъий хулосага келган эди. 1925 йилда у яратган электрон трубка “телефот” дея номланиб патент олади. Бундай мураккаб ишни давом этдириш учун давлат раҳнамолиги ва катта миқдордаги маблағ керак эди. Ихтирочилар дастлаб Санк- Петербургдаги “Светлана” заводига бориб буюртма берадилар. Аммо буюртма қабул қилинмади. 1928 йилда Тошкентда яратилган тажриба ускуналари расмий синовлар учун Москвага юборилади. Қутиларни жўнатишда қатъий эҳтиёт чоралари кўрилган бўлса-да Москвага шиша синиқларигина етиб борган холос. Содир этилган бу жиноятнинг айбдорлари топилмайди. Тошкентнинг Шайҳонтоҳур мавзесидаги Боламасжид кўчаси 74-уйда (ҳозирги Навоий кўчаси 199-уй) Юсуфхон ака ва Ҳамза опа Мирзамуҳамедовлар хонадонида истиқомат қилувчи Б.Грабовский ва И.Бельянскийлар дастлабки тажрибани мана шу уйда синовдан ўтказадилар. Бу уй Тошкентда электр сими тортилган хонадонлардан бири эди. Шу ерда 1928 йилда бир хонадан бошқа хонага телевизион тасвир узатилади. Ҳозирда Ўзбекистон давлат Марказий архивида сақланаётган ҳужжатларда кўрсатилишича дастлабки телевизор экранида хонадон бекаси Ҳамзахоннинг қимирлаётган бармоғи кўринади. 1928 йил 26 июлда Ўрта Осиё округ алоқа станциясида Тошкент 2телефоти” нинг синов тажрибалари бўлиб ўтади. Бунинг учун 18 метр баландликка антенна ўрнатилади. Нур тарқатувчи электрон трубка ёрдамида телетасвир узатилиб қабул қилинади. Экранда Белянскийнинг қиёфаси кўринади. У фуражкасини олиб қайта кияр эди. Сўнгра комиссия аъзолари тасвир узатувчи камера олдига бориб ўзларини бирма-бир кўрсатадилар. Лекин бу тасвирларда кишиларнинг ким эканлиги унчалик ҳам равшан кўринмайди. 4 август куни эса аппарат кўчага, “Хива” кинотеатри олдига ўрнатилган телемажмуада ўтиб кетаётган трамвай кўринади. Бу жаҳондаги кўчадан тўғридан-тўғри олиб кўрсатилаётган биринчи телерепортаж эди. Узатиш

тарафидаги электрон нурли най вакуумли шиша кўзачадан иборат бўлиб унинг ичида фотоэффект хусусиятига эга ишқор металлдан ясалган плёнка, электрон нурни шакллантирувчи ва оғдирувчи қурилма жойлаштирилган. Булар телевизион технологиянинг техник тажрибалар босқичи ҳисобланади. Москвада 1931 йил 29 апрелдан тажриба кўриклари бошланган ва 1 октябрдан доимий эфирга ўтилган. Дастлабки кўриклар ҳаракатсиз тасвирлардан иборат бўлиб у механик телевидение дейилар эди. Эфир узоққа эшиттирувчи радиостанция ёрдамида ўрта тўлқинларда узатилар эди. Кўрсатув объекти мамлакатнинг таниқли кишилари, артистлар портретларни кўрсатишдан иборат эди. Унинг фототелеграфдан деярли фарқи йўқ эди. Бу жараён 1932 йил 15 августгача давом этади ва у ҳаракатланувчи тасвирнинг ўзи бўлади. Уни телекино, кейинчалик телевидение деб атай бошлайди. Бу кўрсатувлар ҳаракатланувчи бўлса-да, лекин улар овозсиз эди. Фақат 1934 йил 15 ноябрдан бошлабгина овозли эфир узатишга муваффақ бўлинди. Механик телевидениенинг тасвирлари бор-йўғи гугурт қутисидан сал каттароқ бўлар эди. У конструкцияси ниҳоятда примитив бўлиб, ўрта тўлқинли радиони эшитувчи деярли барча жойда унинг тасвирини ҳам кўриш мумкин эди. Қизиқувчиларнинг кўплигидан бу тарздаги қутичалар ясаш кенг оммалашади ва 1939 йилга келиб 3000 га яқин шу тариқа телевизор ишлатилаётгани рўйхатга олинади. Бу пайтда Англия ва Америкада ҳам телевидение тараққиёти йўлида изланишлар олиб борилаётган, ишларида Попов ва Столетов каби рус олимларининг тажрибалари биринчи манба бўлмоқда эди. 1906 йилда Шабловка кўчасида жойлашган академик Шуховнинг лойиҳаси асосида қурилган радиоминорасида электрон системага асосланган телемарказ қурила бошланди. 1938 йил мартидан бошлаб телемарказда тажриба кўрсатувлари берила бошланди. 1939 йил март ойидан бошлаб доимий суръатда кўрсатувлар намойиш қилина бошланди. 1930 йилларнинг охирига келиб телевидение соҳасида тажрибалар тугаб ижодий изланишлар босқичи бошланади. Бунда техник тажрибалар тугалланиб телевидениеда ғоявий-бадиий изланишлар бошланади. Телевидениенинг

ўзига хос ифода воситалари, унинг йўналишлари, мақсад ва вазифалари белгиланади. Табиийки техник имкониятларни кенгайтириш ҳам давом этади. Бунда тасвирни тиниқлаштириш, унинг ҳажмини кенгайтириш каби ишлар амалга оширилади. Дастлабки телекўрсатувлар ижтимоий-сиёсий мазмундаги қисқа чиқишлар ва кичик концерт номерлардан иборат бўлар эди. Иккинчи жаҳон уруши бошланмасдан аввал Россияда кенг тарқалувчи электрон телевидение тизимини қуришга замин яратилган эди. СанкПетербургда яратилган 240 сатрли қурилма билан жиҳозланган, Москвада 343 сатрли қурилма билан жиҳозланган икки телевизион марказ 1937 йил қуриб битказилди. 1945 йил 7 майда Оврупода биринчи бўлиб Москва телемаркази ишлай бошлади. Иккинчи жаҳон уруши туфайли кўпгина мамлакатларда бу соҳадаги изланишлар орқага сурилди. Америка, Англия, Франция, Германия ва Россияда ҳақиқий телевидение, телевизион техниканинг ривожланиши авж олди. Кенг тарқалувчи рангли телевидениенинг жорий қилиниши телевидениенинг юксалиши учун муҳим босқич бўлди. 1967 йил 1 октябрдан бошлаб совет-француз SEKAM рангли телевидениенинг тизими доимий узатишни бошлади. Бу тизим 625 сатрли стандартда ишлар эди. Рус инженер-электриги А.А.Полумардвинов биринчи рангли телевизион тизим лойиҳасининг муаллифи ҳисобланади. У 1899 йили декабрда уч компонентлик рангни кўз қабул қилиш назариясига асосланган рангли телевидение тизими лойиҳасини таклиф қилди. Рангларни бир вақтда узатувчи тизим лойиҳасини эса О.А.Адамян 1907 йилда таклиф қилди. Биринчи таклиф қилинган лойиҳадан то замонавий тизимгача бўлган даврда рангли телевидение техникасининг юксалиши равон кечмади. Аввал тежамкор ва амалга ошириш осон бўлган уч асосий рангларни кетма-кет узатувчи телевизион тизим кенг ривожланди. Кенг тарқалувчи рангли телевизион тасвир биринчи марта 1953 йили АҚШда амалга оширилди. Бунда рангли тизим мавжуд оқ-қора тизим билан мослаштирилган бўлиб

унда икки айирма ранг сигналларни бир вақтда ёруғлик сигнали таркибида узатиш имконияти ёритилган. Бу тизим NTSC рангли телевизион стандарти номини олди. Кейинчалик бу стандарт Япония, Канада ва Америка қитъасининг бошқа давлатларига тарқалди. Иккинчи жахон уруши тугагандан сўнг рангли телевидение тасвирларини амалга оширишда жадал изланиш олиб борилди. 1954-56 йиллари Москвада рангли телевидение кўрсатувлари синовдан ўтказилди. П.В.Шмаков бошчилигидаги гуруҳ рангларни бир вақтда узатадиган мослаштирилган рангли телевидение устида илмий тадқиқот олиб борди ва уни рўёбга чиқарди. Шу йиллари SECAM телевизион стандартидан ташқари яна бир рангли телевизон тизим стандарти юзага келди ва у PAL номи билан атала бошланди. Бу тизимни Ғарбий Овропа, Австралия, Осиё ва Африка давлатлари қабул қилди. Натижада дунё миқёсини учта рангли телевидение стандарти юзага келди: NTSC, SECAM ва PAL. Бир стандартдан иккинчи стандартга ўтиш учун бугун транскодер ишлатилади. Фан ва техниканинг тараққиёти бир фаннинг иккинчи фанга сингиши ва бойитишида яққол кўзга ташланади. Ҳозир коинотни ўзлаштиришда телевидениенинг роли беқиёс. Натижада янги йўналиш - космик телевидение юзага келди. Космонавтиканинг юксалиши ва ернинг сунъий йўлдошлари телевизон дастурларни ретранслятсия қилишга ва кенг тарқалишига олиб келди. Ер юзини телевидение билан қоплаш амалга оширилди ва натижада яна бир йўналиш йўлдошли телевидение юзага келди. Телевизион техника коинотни ўрганишда катта ютуқларга эришди. 1959 йили октябрида тарихда биринчи бор Ойнинг тескари тараф тасвири ерга узатилди. Телевидение орқали Ойга туширилган “Лунаход” ни бошқариш имконияти бўлди. Бу телевизон тизимни рус олими Селиванов бошчилигида ўзбек олими Шокиржон Тожибоев ҳамкорлигида амалга оширилди. Бундан ташқари телевидение космонавтларнинг учиш жараёнида, очиқ коинотда ишлаганларида, вазнсизлик ҳолатларида, ҳаёт фаолиятларида кузатиш имконини берди. Телевидение коинотдаги илмий тадқиқотларга кўп миллионли кузатувчи аудиторияни яқинлаштирди. Бундай кузатишларнинг

оммавийлиги жуда катта. Коинот техникасининг юксалиши ҳамда сунъий йўлдош ҳосил этилиши ва уларда олиб узатилувчи радио алоқа тизимининг ташкил этилиши телевидениени “ойнаи жахон” га айлантирди. Инсон фаолиятида ишлаб чиқариш жараёнида, илмий тадқиқотларда автоматиканинг кенг қўлланилиши табиийки телевидениенинг ролини ошириб юборди. Телевидение энг оммавий тасвирий ахборот узатувчи воситадир. Ҳар куни телевидение дастурини дунёда миллионлаб, миллиардлаб одамлар томоша қилишади. Ахборотнинг таъсирчанлиги бўйича бошқа оммавий ахборот воситалари телевидениега тенг кела олмайди. Телевидение билим, янгилик, бадиий мусиқа, спорт, кўнгилочар ва бошқа кўрсатувларни томоша қилиш имконини беради. У тезкор воқеа ва ҳодисалардан томошабинни бевосита шоҳид қилади. Матбуот, радио ва бошқа ахборот воситалари воқеаларни телевидениедек тўлиқ ва тез намойиш эта олмайди. Телевидение юксалишнинг янги сифат поғонаси, рақамли техника телевидениенинг тараққиётига асос бўлди. Компьютер, техника ва радиоэлектрониканинг тез ривожланиши, саноатда янги технологик жараёнларнинг ижро қилиниши замонавий телевидение қиёфасини тубдан ўзгартирди. Кабелли ва йўлдош телевидение кенг ривожлана бошлади. Бугунги кунда халқаро майдонда рақамли телевизон стандартнинг уч тури мавжуд (ATSK DVB SDB). Интерактив телевидение секин-аста ривож топмоқда. Интернет ва телевидение тасвир тармоқлари бир-бирини тўлдириб, интеграл тармоқ ташкил қилиш эҳтимоллари ҳам бор. Телевидение технологиясининг тараққиёти бошқа санъат турларига ҳам ўз таъсирини ўтказмай қолмади. Хусусан, ХХ асрда кино санъати ҳам катта йўлни босиб ўтди, ХХ1 асрда кино санъатига рақамли технология кириб келди. Кино ижодкорлар кинотасмадан кўра рақамли видео тасмаларни афзал кўра бошлади. Тасвир юқори сифатли, камхарж, монтаж услублари осонлиги билан ажралиб туради. Рақамли технология киноиндустриянинг асосини ташкил қилиб қолди. Америкада, Европада, Россияда кинофильмлар шу технология асосида

ишлаб чиқарила бошлади. Рақамли технология жаҳон кино ишлаб чиқаришида бадиий фильм, телесериаллар, ҳужжатли фильмлар, клиплар яратилишида асосий техника воситаси бўлиб хизмат қилмоқда. HD = High Detintion = кино маҳсулотнинг арзонлиги билан ажралиб туради. HD кассетаси 35 ммли кодак кинотасмадан 30 баробар таннархи кам бўлиб, чироқ нурларини кам сарфлайди. Тасвирга олинган кадрни шу заҳоти кўриш имконияти мавжуд. Унда чексиз дубль олиш мумкин, сифати мижозни 100 фоиз қаноатлантиради. Рақамли телевидение стандартларига тўла жавоб беради. Ҳар хил эффектлар, трюклар кўрсатиш имкониятига эга. 24, 25, 30 кадрни секундига бера олади. Рангли кинотасмада қандай тасвирга олинганини билиш учун авваллари негатив тасмани позитивга айлантириб сўнг сифатини кўриш мумкин эди. Бу эса кўп вақти оларди, лекин бу жараён рақамли телевидениеда осон кечади. Рақамли телевидениеда қоралама, тоза монтажларда кадрларни рапид қилиш, бир-бирига қориштириш, ҳар хил шаклларга солиш, автоматик тезкор равишда амалга ошириладиган бўлди. Рақамли телевидениеда титрларни ёзиш, компьютер графикасидан фойдаланиш кўлами жуда кенгайди. Техник имкониятлари кинога қараганда кўпайди. Ҳажмли рангли телевидениенинг яратилиши вертуал муҳитни вужудга келтиришда катта рол ўйнаши керак. Телевизион тасвирнинг юксалиши билан бир қаторда амалий телевидение тез ривожланиб бормоқда. Фан ва ишлаб чиқаришда янги-янги имкониятларни яратиб бермоқда. Видео ахборотларни ёзиб олиш, уларни сиқиш, тасвирда керакли маълумотни танлаб ажратиш, ахборотни узоқ сақлаш ва бошқа кўп масалалар ўз ечимини топмоқда. Телевидениенинг репродуктив функциялари ва унинг хусусиятлари ХХ аср мўъжизаси, телевидение ва радионинг ҳаётимизда тутган ўрни беқиёс. Оммавий ахборот воситалари ичида газета, журнал ва бошқа ахборот

турларига нисбатан жуда катта мавқега эга. “Тўртинчи ҳокимият” деб нисбат берилиши бежиз эмас. Телевидение ва радио жуда қисқа фурсат ичида бошқа саньат турларига қараганда техник имкониятлари жиҳатидан, ижодий изланишлар кўлами жиҳатидан жуда кенг, оммавий, тезкор ва жонли санъат воситаси эканлигини намойиш этди. Телевидение ва радио ҳаёт муаммолари ечимини топишда, халқ дардини ошкора этишда, инсон қалби ва тафаккурининг камол топишида янгидан-янги услуб ифода воситаларини ўзида кашф этди. Минг йиллардан бери ўз функцияларини бажариб келаётган театр санъатини, унинг имконият даражасини янада кенгайтирган кино санъатини телевидение ва радио ўзида мужассамлаштирган ҳолда давом эттирди. Инсоният тафаккурининг ривожига ижтимоий ҳаётимизнинг тараққиёти даражасига, турмуш тарзимизга инқилоб бўлиб кирди. Бу сиёсий, ҳам мафкуравий, ҳам техник, ҳам ижтимоий, ҳам информацион-электрон инқилоб эди. Тафаккурда инқилоб бўлди. Телевидение ва радио санъати ишлаб чиқаришнинг, ҳарбий ва алоқа соҳаларига, қишлоқ хўжалиги ва тиббиёт, илмий текшириш ва маориф, маънавий ва маиший ҳаёт тарзимизга информацион технологияни олиб кирди. Электрон ва компьютер кундалик ҳаётимизнинг узвий бир дастурига айланди. Инсон унга чамбарчас боғланди. Ўз навбатида электрон технология янги-янги қирраларни намойиш қилмоқда. Телевидение ва радио ўзининг репродуктив функцияларини очмоқда. Биз уни илғашимиз, ўрганишимиз, фаолиятимизда дастуриламал қилишимиз зарур. Бу соҳани ўрганишда қатор мавзулар, электрон инқилобнинг ўзига хос тарихи, репродуктив функцияларнинг бошқа санъат турларига нисбатан тафовути мавжуд. Телевидение ҳақида сўз юритишдан аввал бир таниқли ёзувчининг у ҳақидаги сўзларига қулоқ солсак: «Шом тушиши билан, белгиланган вақтда, шаҳар, қишлоқ ва умуман, одам истиқомат қиладиган ерда қандайдир сирли куч пайдо бўлади. У бетон девор, темир эшик, маҳкам беркитилган деразалардан хавф-хатарсиз, тақиллатмасдан барча хонадонларга кириб боради.

Бир зум ичида кўчалар, театр ва чойхоналар, кутубхоналар бўшаб қолади. Куни бўйи мудраб юрган қариялар бирдан жонланиб қолади, эркаклар газета ўқишдан, аёллар таом тайёрлашдан тўхташади, тинибтинчимаган болалар эса ўз-ўзларидан тинчиб гапга кирадиган бўлиб қолишади. Хуллас милион-милион одамлар бир-бирини кўрмасдан, билмасдан туриб бир вақт ичида бараварига кулишади, дардлашишади». Дархақиқат қандайдир 50-60 йил ичида телевидение деярли бутун дунёни қамраб ишғол қила олди. Телеприёмникларнинг технологик даражаси эса кундан кунга юксалиб ўзининг сехрли кучи билан оламнинг турли минтақаларига кириб бормоқда, тарқалмоқда. Биринчи телеприёмник билан ҳозирги электрон телевизорнинг орасидаги фарқ жуда катта. Аввалги телеприёмниклар фақат лупа шишалар ёки глицерин орқали тасвирга эга бўлиб, уларнинг овози ҳам бўлмаган. Бугунги кундаги телевизорнинг техник жиҳатдан қанчалик илгарилаб кетганига бир назар ташлайлик. Ранг-тасвирнинг бойиши, силлиқ экранга ўтиш, тасвирнинг юксак даражадаги қабул ва узатувчи имкониятлари, (Trinitron), масофали бошқарув телевизор экранини 1 метргача кенгайиши, ундан ташқари лампали системадан воз кечиб, у ўтказувчи ва ярим ўтказувчи платолар билан жиҳозланди. Ҳатто янги кашфиётлардан бири биотелевизорлар яратилган. Тасвирни кассетага ёзиб олиш, яьни қачондир содир бўлган воқеани, намойиш этилган фильм, умуман, сьёмкани видеокамерага тушириб, кассета орқали уни хоҳлаган вақтда телевизорга улаб кўриш мумкин. Бу ҳам техник жихатдан аудиовизуал коммуникация тармоғини юксалтиришдан далолатдир. Хўш, бу сирли куч ўзига қандай тармоқларни қамраб олган экан? Бу саньат сохаси асосан, яьни кино, концерт, театр, эстрада, ахборот воситалари, янгиликлар, сиёсий-иқтисодий воқеаларни ёритишдан иборатдир. Ундан ташқари телевидение орқали биз олис масофадаги мамлакатларни, яьни кашфиётлар, табиат манзаралари, ҳайвонот оламини

кўздан кечириб сайр қиламиз. Масалан, уйда ўтириб телевизор орқали биз денгиз сатҳи оламини томоша қиламиз ёки ўрмон манзараларидан дилимиз баҳраманд бўлади. Ҳатто коинотдан туриб ерни кўздан кечиришимиз хам мумкин. Ушбу хаётни биз фақат экран орқали томоша қилишимиз имкони бор, яьни содир бўлаётган воқеаларни иштирокчиси бўла олмаймиз, фақат четдан туриб уларни кузатамиз. Ҳозирги замон телевидениеси эса ўзининг юқори технологик хусусиятлари билан бизни томошабинларга айлантириб, онгимизни қамраб олган. Бу эса телевидение ва жамиятнинг муаммосидир. Буларнинг орасида қандай боғлиқлик ёки зиддиятлар мавжуд? Социологик тадқиқотларга кўра телеэкран олдида ўрта ҳисобда 5-6 соат ўтказар эканмиз. Телевизор инсонни уйга қамаб, ўзининг кичик дунёсига мужассамлантириб қўйди. Хўш телеэкран кишиларни бир-биридан узоқлаштириши, уларни хар бирини алохида хонадон қутиларига бўлиб қўйиши мумкинми? Албатта, Ҳа! Уйларнинг томларида хоч антенналарни кўпайиши жамиятни ажралиб боришидан далолатдир. Ота-оналаримиз яқин-яқинларда ҳам театр, кино, концерт, стадионларни тўлдиришиб юришарди. Кечалари ҳам шаҳар кўчаларида жўшқинлик хукм сурарди. Инсоният пайдо бўлганидан бери доимо ҳар биримизнинг олдимизда шундай саволлар туғилади. Мана улар: «Хаётнинг мазмуни нимадан иборат?», «Севги нима у?», «Дўстлар. атрофдагилар, жамиятдаги ўрним қандай?». Бу саволлар бизни айниқса ёшлигимизда ҳаяжонлантиради. Хўш, мана шу саволларга бирор бир киши шу пайтгача тўла-тўкис жавоб бераолганмикан? Изоҳлар, талқинлар кўп аммо аниқ илмий формула топилмаган. Чунки бу муаммолар инсониятнинг доимий йўлдошидир.

Ҳар бир янгиликни албатта ижобий ва салбий томонлари бор. Телевидениенинг ижобий ва салбий томонларини тарозига қўйиб бўлмайди. Биз бу оламни фақат қабул қилишимиз мумкин. Фараз қилайлик икки дўст бир футбол ўйинини томоша қилаяпти. Фақат бири ўйинни телевизор орқали, иккинчиси эса стадионда. Ўйин тугади, у жуда қизиқарли эди. Икки дўст бир неча вақтдан сўнг учрашиб бир-бири билан таассуротлар ҳақида сухбатлашаяпти. Хўш, суҳбат қай тарзда бўлади, буни билиш қийин бўлмаса керак. Биринчиси: - «Мазза қилдим, бақир-чақир, хуштаклар, роса енгиллашдим. Унинг устига бизникилар ҳам бўш келишмади, кўрдингми?». Иккинчиси: - «Албатта, охирги голини чиройлилигини айтмайсанми, ўзиям қайта-қайта бир неча жойдан олиб кўрсатганиничи. Умуман яхши ўйин бўлди». Мана кўриб турибсизки изоҳга ҳожат йўқ. Стадионда минглаб томошабинлар йиғилишган, улар бўлаётган воқеани муайян гувоҳларидир. Содир бўлаётган воқеалар кўз олдиларидан ўтаяпти. Худди шу томошабинларга яна миллионлаб телетомошабинлар қўшиляпти. қўшилган томошабинлар албатта ниманидир иштирокчиларга нисбатан йўқотганлар. Байрамона, кўтаринки холати. Атрофдагилар билан бирликни (олқишлар, шовқин-сурон). Нихоят ранг тасвирнинг бутун борлиқни эгаллаган, хажм чексизлигини, лекин телетомошабиннинг қулайликларини ҳам назардан четда қолдирмаслик керак. Йирик план (бир зумда қахрамоннинг юзини, қўлини, кўзини, унинг руҳий ҳолатини кўриш). Моддий тарафи (билет учун ур-сур, ҳам пул тўламайди). Томоша тугаганида шаҳарнинг у четидан бу четига судралмаслиги, бошқа чет жойда яшаса-чи? Умуман намойиш ёқмаса, пульт тугмачаси орқали у ердан бир

зумда чиқиб кетади. Ниҳоят бир неча миллион томошабинни ҳеч қаерда бир вақтда йиғиб бўлмайди. Энди телевидениенинг яна бир хусусиятини таҳлил қилиб чиқсак. Яна мисол келтирайлик. Театр - саҳнада спектакл ижро этиляпти. Актёрлар пьеса қаҳрамонлари ҳаётини кечиришяпти. Томошабин бутун саҳнани яққол кўриб туради. Телевидение тилида бундай холат умумий кўриниш, яьни умумий кадр деб аталади. Театрда режиссёр мизансаҳна залга қай тарзда кўринишига қараб туради, актёрлар ўз кечираётган холатларини яққолроқ билдиришлари учун харакатларини эркин тарзда ўтказадилар. Умуман пьеса тўхтовсиз «бир нафасда» ўтади. Воқеалар тўхтовсиз, кетма-кет содир бўлади. Бўлган ҳаракатлар бошқа худди шу тарзда қайтарилмайди. Худди шу спектаклнинг телевизион шакли қандай кўринади. Ҳар бир саҳна бир неча нуқтадан туриб тасвирга туширилади. Актёрлар ҳар бир саҳнадаги воқеани бир неча маротаба ижро этадилар. Уларнинг айни шу пайтдан томошабинлари студия ижодкорлари ва жонсиз камераларнинг шиша кўзларидир. Демак томошабинларга спектакль айнан телережиссёрнинг нуқтаи назаридан туриб кўрсатилади. Мабодо актёрнинг ёрдамчи ҳаракатлари экранга, кадрга тушмаса, кетган меҳнатининг ўзи зоедир. Демак режиссёр воқеаларни томошабин залига қараб эмас балки кадрга қаратиб кўради. Намойиш этилаётган кадр бизга содир бўлаётган воқеаларни қай тарзда кўринишини етказиб туради. Мана аста-секин биз телевидение ва тасаввур муаммосига етиб келдик. Экранда алмашиб тураётган кадр кўринишлари бизнинг ўрнимизга тасаввур қилиб ва айнан шу кўринишни бизга нимойиш этади. Мана бир кичик мисол: Қайси биримиз Абдулла қодирийнинг «Ўтган кунлар» романи асосида суратга олинган фильмни кўрмаганмиз?

Энди шу романнинг ўзини қўлга олиб ўқишни бошлайлик. Сатрлар орасида кўз олдимизга айнан шу фильм қахрамонлари келмайдими? Романда ифодаланган кўчалар, қаҳрамонлар кийган кийимлар, умуман, атроф мухитни фильмдан эсда қолган тасаввуримизни бойитади. Лекин шу билан ҳар биримизнинг, умуман олганда, жамиятнинг тасаввур кучи йўқоладими? Инсоният ҳач қачон изланишда толиқмайди, ҳар дақиқа дунёнинг у ёки бу чеккасида қандайдир янги кашфиёт туғилади ва яшин тезлигида оммага тарқалади, яьни инсониятга хизмат қилишни бошлайди. Компютерлар ва улар билан боғлиқ бўлган воситалар телевидение ва кинонинг бугунги кунидир. Индувидуал компютерлар бугунги кунда ҳажми билан оддий китобдан фарқ қилмайди. Биз компютерлар ёрдамида тасаввуримизни керакли мақсадга йўналтиришимиз мумкин. Компютерлар ёрдамида бугунги кунда телевидение ва кино сохасида янги ижобий ўзгаришлар юзага келмоқда. График компютерлар ёрдамида биз ўз тасаввурларимизни жонлантири шимиз мумкин. Бу эса ички дунёмизни янада бойитишга катта ёрдам беради деб ўйлайман. Телевидение ҳаётимизда авваламбор оммавий ахборот воситаси сифатида катта ўрин эгаллайди. Замонамизни «Космик аср» деб аташлари бежиз эмасдир. «Ер» деб аталмиш диёримизда кун эмас, балким ҳар дақиқада у ёки бу чеккасида доимо турли хил воқеалар содир бўлади. Бу воқеалар хушли ёки хушсиз бўлишидан қатьий назар, улар бизга ахборот сифатида етиб келади. Ушбу ахборотларни биз турли Оммавий Ахборот Воситалари ичида энг илғор ўринни телевидение эгаллаган, деб ҳисобланади. Нима учун? Авваламбор телевидение бизда хар қандай ахборотни визуал ҳолатда етказиб беради. Бу эса телевидениени қолган ахборот воситаларини ичида энг оммавийлиги ва улардан устуворлигини далолатидир. Бу борада биз социологик савол-жавобларга мурожаат қиладиган бўлсак натижалар телевидение фойдасига ҳал бўлганини гувоҳидирмиз.

«Геллон» инглиз социологик марказининг тадқиқотларига кўра вояга етган аҳолининг 45-55 фоизи кун мобайнида 1-2 соатни газета ва журналларни кўздан кўриб чиқишга ажратади, радиони эса 30-35 фоиз ва ниҳоят буларнинг ҳаммаси яьни 70-75 фоиз аҳоли телевизор олдида 2-3 соат вақтларини ўтказадилар. Буларнинг ичида яна вояга етмаган телемухлис- ларни қўшадиган бўлсак, натижа бошқача бўлади. Театр ва кинога ўхшаб телевидение ҳам синтетик санъат ҳисобланади. Бошқа санъат турларидан афзаллиги ҳар ерда ҳозирлигидир. Истаган жойда, истаган вақтда намойиш қила олади. Томошабинга етказа олади. Кино бадиий образларни кўрсатиш хусусиятига эга бўлса, телевидение ахборотни оғзаки етказиш, оммавий тадбирларни кўрсата олиш имкониятига эга. Хабарларни саралай олади, изоҳлайди, телевидение атроф-муҳитни ўрганишда, тушунишда қудратли қурол ҳисобланади. Воқеа ва ҳодисаларни шу заҳоти, шу тобда содир бўлиш вақтида тўғридан-тўғри ҳозиржавоблик билан ишонарли қилиб ҳақиқатни далил асосида намойиш қилади. Томошабин дастурларни танлай олади, шахсий манфаатидан келиб чиқиб танлайди, ҳар томонлама қулайлиги бор. Театр, кинога битта томошани кўриш учун, пардозу андоз қилиб борасиз. Телевидение кўрсатувларининг йўналиши, манзили аниқ мўлжалланган томошабини бор. Жамоатчилик фикри ўрганилади, ҳисобга олинади. Томошабиннинг маълумот даражасига, ёшига, вақтига қараб кўрсатувлар дастурланади. Кўрсатувларни томоша қилиш, идрок қилиш икки тарафлама: бир кишига ва миллионлаб томошабинга мўлжалланади. Бошқа санъат турларига қараганда телевидение бирваракайига бир неча жойдан намойиш қила олади. Ойнайи жаҳонда ижрочининг, сухандоннинг шахси, истараси муҳим рол ўйнайди. Кутилмаган ҳолатлар, ҳужжатлилик томошабин кўз олдида содир бўлади. Режиссёр нимани мақбул кўрса, томошабин шуни кўради. Кинодаги каби телеэкран ҳам ясси, кичик форматли, хонага мўлжалланган. Шунинг учун ҳам телевидение йирик план санъати ҳисобланади. Театр, кинога нисбатан телевизорни хонадон мезбони

сифатида томоша қила оласиз. Ҳозирги кунда рақамли телевидение ривожланганда тасвир сифатига катта эътибор берилади. Телевидениени кинога нисбатан олиб кўрадиган бўлсак, ўзига хос репродуктив хусусиятларига қуйидагилар киради: Кинода актёрнинг камерага қараши тақиқланса, телевидениеда камерага қараши шарт, чунки томошабин билан мулоқотда бўлади. Кинода томошабин содир бўлаётган воқеаларнинг кузатувчиси бўлса, телевидениеда ўша жараённинг иштирокчиси, жим ўтирган қатнашчиси ҳисобланади. Кинода томошабин кўлами кенг, аудитория катта, телевидение уйда, оилада сирдош. Телевидениеда соатлаб ҳикоя, суҳбат қуришингиз мумкин, кино узоқ суҳбатга тоқатқилолмайди. Кино бирданига, шу заҳоти жамоа фикрини туғдиради, телевидениеда жамоа фикрини эртасига эшитасиз. Воқелик ифодасини фақат телевидениеда шу заҳоти томоша қиласиз, кинода кечикиб ўтган воқелар шоҳиди бўласиз. Телевидение театр ҳам эмас, китоб ҳам эмас, миллионларга бирваракайига таъсир қилиш кучи театрдан ҳам, китобдан ҳам кўп. Хатти-ҳаракат, юз ифодаси, йирик пландаги афт кўринишлари хонадон экранигагина хос. Асл ҳақиқат ва ҳужжатлилик фақат телевидениега хос. Кундалик воқеликни шу заҳоти бетакрор илғайсиз. Кўп қисмлиликни мунтазамлилигини фақат телевидениеда кўриш мумкин. Кинода воқелик “тозаланади”, сараланади. Телевидениеда ишонарли, ҳақиқий асл ҳужжатлиликни кўрасиз. Кинода муҳрлаб қўйиш лозим бўлса, телевидениеда муҳрлашдан ташқари жонлилик хос. Кинозалда танлаган фильмингизни томоша қиласиз, телевидениеда уйда танлаб, саралаб томоша қиласиз.

Телевидение кино, театр санъатлари ифода воситаларидан фойдаланибгина қолмай, ўз имкониятларини кашф қилди. Адабий театр, бир актёр театри, ток-шоу, турли-туман мулоқотлар ва бошқа кўп жанрдаги кўрсатувлар телевидение туфайли пайдо бўлди. Кўп серияли фильмлар, телевизион фильмлар, роман ва қиссаларнинг телевизион адаптацияси, эпик асарлар, кўп камерали тасвирга олишлар телевидение туфайли рўёбга чиқди. Монтаж техникаси кинога нисбатан юксак даражада ўзгариб кетди. Ҳеч қандай химикатларсиз, жисмоний аралашувсиз монтаж усуллари пайдо бўлди. Булар ўз навбатида телевизион режиссёрдан муаллиф, актёр ва бошқа ижодий жамоа билан ишлашдан ташқари янги телевизион технологияни ўрганишни, унинг имкониятларидан унумли фойдаланишни вазифа қилиб қўйди. Телевидение жамоаси ижодий маҳсул беришдан ташқари катта ташкилотчилик қобилиятларига эга бўлиш хислатларини кўрсатди. Телевидение ва унинг режиссёри Телевидение ўзининг тезкорлиги, таъсирчанлиги, оммавийлиги ва самимияти билан шуҳрат қозонди. Илм-фан, маданий ва ижтимоий ҳаётда «дунё даричаси» эканлигини намойиш этди. Инсонни шахс сифатида камол топтириш, ижтимоий муаммо ва қарама-қаршиликлар олдида онгини шакллантириш, жамият тақдири олдида инсон масъуллигини тарбиялаш телевидениенинг асосий ижтимоий вазифаларидан бирига айланди. Айниқса, телевидение кишини ҳар томонлама эстетик тарбиялашда кучли қурол воситаси эканлигини қайд қилиш керак. Шундай экан, бу даргоҳда ишлайдиган юксак малакали кадрларни тайёрлаш, замон талабларига жавоб берадиган мутахассисларни етказиш алоҳида аҳамият касб этади. Мамлакатимиз раҳбари, телевидение равнақига, унинг техник имкониятларига, ижодий ходимлар малакасига махсус эътиборини қаратган, фармон ва қарорлар қабул қилаяпти. Кўпмингли журналистлар қатори, режиссёрлар ижоди ҳам миллий мафкурага узвий

боғлиқдир. Жамиятда шаклланаётган мафкура, режиссёрлар ижодида ўз ифодасини топиши керак. Режиссёрнинг дунёқараши, жаҳон тараққиёт қонунлари, табиат ва инсоннинг сир-асрорини чуқур тафаккур қилиши ижод мазмунини ташкил қилади. Режиссёр ўзидан аввал ўтган буюк саньаткорлар, рассомлар, ёзувчилар, бастакорлар ижодини яхши ўрганган, услубиятлари, ўзига хос хусусиятларини идрок қилган бўлиши керак. Жаҳон ва миллий маданият анъаналари давомчиси бўлиб шаклланиши лозим. Телевизион режиссёрнинг ғоявий-бадиий камоли - ихтисослигининг назарий ва амалий томонларини, техник имкониятларини чуқур билганлигида аниқланади. Телевизион режиссёр адабиётни, театр, кино санъатини, мусиқа, тасвирий санъат, журналистикани тушунган баркамол инсон, ҳар томонлама етук шахс бўлиши керак. Телевидение ўз табиатига кўра синтетик санъат турига киради. У барча санъат турларини ўзида бирлаштирган ҳолда, техникани ҳам ўзида мужассамлаштирган санъатдир. Айниқса, кейинги йилларда рақамли телевизион техника тараққиёти илгарилаб кетди. Унинг имкониятлари кучайиб ижод учун катта шароитлар яратилди. Телевидение - жамоа санъати. Телевизион дастурларни яратилишида фақат биргина режиссёргина эмас, муаллиф, муҳаррир, тасвирчи, рассом, бастакор, овоз режиссёри, чироқчи, видео ва техник муҳандислар иштирокидан сўнггина телевизион асар рўёбга чиқади. Телевизион кўрсатувни тайёрлашда маслакнинг бирлиги, ғоявий бадиий йўналиш, ижодий услубнинг яқинлиги, тартиб-интизом муҳим рол ўйнайди. Бир ёқадан бош чиқариш, бир мақсад йўлида ҳаракат қилиш катта аҳамият касб этади. Телевидение режиссёри ана шу ижодий жамоанинг ғоявийбадиий раҳбаригина эмас, балки тарбия қилувчи раҳнамоси ҳамдир. Телевизион кўрсатувларнинг ғоявий-бадиий йўналиши, унинг сифати, ҳаққонийлиги, ҳаётни тўғри ва аниқ акс эттиришида режиссёр шахсан масьулдир. Телевидение режиссёрининг диққат-эътиборида инсон, унинг

кечинмалари, шахсияти, ички дунёси, мақсад ва интилишлари ҳар томонлама назарда бўлиши керак. Режиссёрнинг бутун фикру-зикри, ижодий изланишлари инсонни ўрганишга, экран олдидаги шахс тадқиқотига қаратилиши керак. Режиссёр киши руҳининг тадқиқотчиси ҳисобланади. Шунинг учун ҳам инсоннинг шахс сифатида шаклланиши тараққиёт жараёнларини бўй-басти билан рўй-рост телевизион асарларда очиб бериш керак. Телевизион режиссёр ижоди илк бор телесценарий билан дуч келади, шу боис тележурналистикани, теледраматургияни, унинг ғоявий-бадиий йўналишларини, муаммо ва сир - асрорларини чуқур ўзлаштирган бўлиши керак. Телевизион драматургия қисқа муддат ичида бошқа санъат драматургияларига нисбатан ўзига хос хусусиятларини, янги-янги қирраларини кашф қилди. Телевизион дастурни қабул қилишда томошабин муносабати, фаол иштироки бу санъат турини янада юқори поғонага кўтарди. Кино ва театрга нисбатан томошабин аудиторияси олдида телевидениенинг чексизлик хислатларидан бири сирдошлиги, инсон шахсининг ички дунёсини кенг кўламда очиб бериши теледраматургияда катта имкониятлар туғдирди. Драматургиянинг янги-янги жанрлари публицистик ҳужжатли драма, ижтимоий очерк ҳар хил томоша жанрлари пайдо бўлди. Бадиият билан ҳужжатлилик бир-бири билан телевидениеда чамбарчас боғланиб кетди. Бу ўз навбатида иштирокчи-актёрлар олдига ҳам, бошқаларга ҳам янгича талабларни қўйди. Берилган ҳолатларда имкон борича табиийликни, самимийликни, ифода воситаларида лўндаликни, кутилмаган ҳолатларда яратувчиликни туғдирди. Ҳозир телевидение кирмаган хонадон, тўлқинлари янграмаган жой йўқ. Тўртинчи ҳокимият, деб бекорга айтилмайди. Телевидениенинг мўъжизакорлигини, унинг имкониятларини бутун жаҳон тан олди. Бизга маьлумки, театр саньати минг йиллик тарихга эга. Ёзилган саҳна асарларини драматурглар, ижрочи-актёрлар саҳналаштириб келган. Ҳақиқий саҳналаштириш, том маьнода саҳна асарини яратиш яқин юз йиллар

атрофида юзага келди. Драматург ҳам, актёр ҳам учинчи бир шахсга - бошқарувчига мурожаат этадилар. Бу ҳам давр эҳтиёжи, замон талаби. Бошқарувчи бу ҳозирги замон тилида режиссёр деб аталади. Режиссёр ижодий жамоани бошқарибгина қолмай, ташкилотчилик қилади. Театр режиссёрларининг ўз хислатлари, фазилатлари бор. Кино режиссёри ҳам ўзгача ишлаш услубиятига эга. Телевидениеда ишловчи режиссёр эса бошқача, ҳар иккала касбнинг уйғунлигидан, омухталигидан келиб чиқиб бошқача хислатларни ўзида касб этади. Телевидениеда ишлайдиган режиссёрлар алоҳида тоифадаги одамлар бўлиши керак. Дунёни сув босса тўпиғига келмайдиган, тепса тебранмас ёки ўта шошқалоқ, “ўпкаси йўқ” одамлар ишлаши мумкин эмас. Бу даргоҳда ўта сезгир, зукко, ҳозиржавоб инсонлар ишлаши лозим. 1960 йилларда телевидениенинг адабий-драматик таҳририятида театр соҳасида кўп йиллар хизмат қилган Юрий Пуртов деган режиссёр бор эди. У пайтда телевидениенинг барча кўрсатувлари жонли кетар, алоҳида ёзиб олинмас эди. Пуртов ҳаётда анча ўзини тутиб олган, бамайлихотир, етти ўлчаб бир кесадиган ижодкор эди. Ўзи тайёрлаётган кўрсатувларни эфирга узатаётган пайтда 4-5 тасвирдан бирини томошабинга ҳавола қилиш вақтида айни урғу берадиган кадрлар кечикиб узатилар, тасвир кучи йўқолгандан кейин эфир юзини кўрар эди. Бўш - баёв, ҳеч кимга озор бермайдиган бу режиссёр зуваласи телевидение учун йўғрилмаганлигини сезиб театрга кетиб қолди. Машҳур кинорежиссёр Қамара Камолова ҳам ўз фаолиятини телевидениеда бошлади, лекин кўп ўтмай иқтидорини кинода топди. Дастлаб телевидение даргоҳида иш бошлаган театр режиссёрлари Армуғон Муҳаммедов, Бобо Хўжаев, Викторина Райкова, Музаффар Асадуллаев, Мақсуд Юнусов, Ҳайбат Алиев, Акмал Ҳайдаровлар ҳам аср мўъжизасининг сир-асрорларини билиб олгунга қадар анча қийналганлар, қўрққанлар. Атак-чечак қилаётган бола кўп йиқилгандай, булар ҳам адашганлар, довдираб пультда нима қиларини билмай қолганларига кўп гувоҳ бўлганмиз. Улар фақат тажриба ва изланиш туфайли ўз иқтидорини кейинчалик телевидениеда кўрганлар.

Режиссёрларнинг кейинги авлоди Мели Маҳкамов, Ҳамид Қаҳрамон, Мирсиддиқ Устабобоев, Мираббос Мирзааҳмедовлар бу ҳолатларни тез ўзлаштирди. Буюк театр режиссёри Тошхўжа Хўжаев ҳам умрининг сўнгги йилларида телевидениеда ҳамкорлик қилиб спектакллар саҳналаштирди: “Океанда етти фарёд”, “Ҳожи афанди уйланади” каби телевизион асарлар шулар жумласидандир. Лекин, шундай буюк шахс ҳам спектаклни эфирга жонли узатаётганда пультда ўтириб шошиб қоларди. Режиссёрлик пультида ўтириб кадр танлаш, жонли эфирда бадиий асар яратиш, уни бунёд қилиш ҳамманинг қўлидан келавермайди. Театрда режиссёр саҳнани меьёрига етмагунча такрор ва такрор, шошмасдан машқ қилаверади. Кинода тасвир ёқмаса қайтадан тасвирга тушириш мумкин. Телевидениеда бунга имкон йўқ. Барига ҳозир, шу тобда, шу заҳоти улгуриш шарт. Бўлмаса футболда урилган тўпни қайтариб бўлмайди, Наврўз байрамида илғаб олинган кадрни такроран қайтариб бўлмайди. Ёки бўлмаса митингда гапираётган одамга, қайтадан гапиринг биз олишга улгурмадик, деб айтолмаймиз. Тўғридан-тўғри олиб борилаётган ҳолатларда тезкор бир фикрга келиш шарт бўлганидек, телевидение режиссёри ҳам зудлик билан тўғри, ягона бир қарорга келиши керак. Томошабин олдидаги режиссёрнинг масьулияти ҳам шунда. Мана мен деган театр режиссёри ҳам, кино режиссёри ҳам телевизион пульт олдида довдираб қолади. Чунки, унинг ўзгача сеҳри бор. Миллион-миллион кўзлар режиссёр нигоҳига қараб тургандай, унинг идроки, билими, савияси синовдан ўтаётгандай. Кўп йиллар мобайнида зуваласи телевидениеда йўғрилган Қўзижон Ҳакимовнинг тўғридан-тўғри олиб берилган кўрсатувларини томошабинга узатганда юксак маҳоратига шоҳид бўлганмиз. Мустақиллик байрамларини, Наврўз тадбирларини, “Шарқ тароналари” ни, спорт универсиадаларини томошабинга узатганда унда алоҳида илҳом жўшиб турарди. Пультда ўтирганда ҳам ўзгача ҳолат касб этарди. Қаршисида турган 8-10та тасвирдан бошқа ҳеч нарсани кўрмасди. Ўша тасвирлардан ҳақиқий телевизион асарни ижод қиларди. Майдонда кечаётган томошадан, унинг режиссёри ўйлаган

режалардан устунроқ бўлган гўзал манзаралар, урғу берилган кадрлар, кутилмаган ҳолатларни илғаб олганини томоша қилардик. Қ.Ҳакимов ҳар бир машқни такрор ва такрор кузатар, ўзича қайдлар қилар, тасвирчилар билан олдиндан келишиб олар, пультда ўтирганда эса уни ҳеч ким таниб бўлмасди. Қўйилган аниқ мақсад, аниқ режалар амалга ошар, оддий имоишоралар билан кадрлар томошабинга узатилар эди. Режиссёр асиссентлари Гумар Нугаев, Комил Орипов Қўзижоннинг нигоҳига қараб турар, қўл ишораси, овоз оҳанги заргарона кадр танлашга имкон яратарди. Қўзижон Ҳакимов тўғридан-тўғри олиб бориладиган тадбирларнинг ҳадисини олган, ўзига хос интуицияга эга бўлган режиссёр эди. У ҳалол, покиза, талабчан, ўта масьулиятли, хуллас телевидениенинг виждони эди. Мураккаб воқеаларни шу заҳоти кўрсатишда профессионал маҳоратга эга бўлган режиссёр Қўзижон Ҳакимов телевизион режиссуранинг эталони бўлиб қолди. Телевидение бу - кичик экран саньати, йирик план саньати. Инсоннинг юзи, кўзи, кайфияти, руҳияти бизга қизиқ. Телевидение умумий, чексиз планларни унча ёқтирмайди, унинг кўлами, таьсири ўзгача. Катта экранда кўрилган жанг саҳналарининг таьсири кичик экранда кўрилган томоша таьсиридан фарқ қилади. Шундай экан, Наврўз томошаларини ҳам томоша қилганда турфа одамларнинг туриши, ҳолати, ўзини тутиши томошабинга қизиқ. У ёқдан-бу ёққа юрган, тинимсиз ҳаракатда бўлган камераларнинг имкониятини намойиш қилиш, чумолидай одамларнинг ҳаракатини томоша қилиш, узундан-узоқ бетаьсир тасвирларни кўриш одамларни чарчатади. Тўғри, ҳозир техник имкониятлар жуда кенгайиб кетди. Янгидан янги, илдам, тезкор камералар пайдо бўлди. Бу дегани ўшаларни кўз-кўз қилиш керак дегани эмас-ку. Ҳаддан зиёд эффектларга куч бериб режиссёр режасини, олдига қўйилган мақсадини, телевидение саньатининг бурчини унутиб қўймаяпмизми? Томошабин умумий планларни соғиниб кўрсин. Ҳозирги ўсиб келаётган ҳамкасбларимиз кекса авлод кўрмаган техникани кўришмоқда, катта имкониятлар яратилмоқда. Лекин, бундай техникадан унумли ва ифодали фойдаланишимиз керакка ўхшайди.

Мураккаб эффект воситаларини, монтаж усулларидан ўринсиз, бемақсад фойдаланмаслик керак. Бу нарсани шошма-шошарлик билан тайёрланган, бир-бирига ўхшаган клипларда, арзон гаров тайёрланган кўрсатувларда ҳам кўриш мумкин. Пайванд сирларини яхши ўрганган одамнинг ҳаммаси режиссёр бўлавермайди. Режиссуранинг ўз сир-асрорлари, қонун-қоидалари бор. Токи киши бу мактабни ўтамас экан, ҳар мақомга йўрғалайверади. Кўрсатув томошабинни ларзага солмас, жунбушга келтирмас экан, қилинган меҳнат, сарф қилинган харажат осмонга учди деяверинг. Жонли эфир пайтида бутун ижодий жараён сардори режиссёр ҳисобланади. Пультда унинг ёнида режиссёр асиссенти, қатор техник мухандислар, орқасида овоз созловчи режиссёрлар, студияда ёрдамчи режиссёр, тасвирчилар, чироқчилар ва кўп сонли иштирокчилар, қаршидаги қатор мониторларда камералардан келаётган саккиз-ўнта тасвирлар, уларни саралаш, кераклисини томошабинга узатиш масьулияти режиссёрдан кенг кўламдаги идрокни, ҳозиржавобликни, ақлий сафарбарликни талаб қилади. Бир масъул ходим телевидениеда режиссёр иккиламчи, бирламчи муҳаррир ҳисобланади, деб айтган эди. Бу бутунлай нотўғри фикр. Телевидение авваламбор бу томоша даргоҳи, томошани режиссёр тайёрлайди. Тўғри, информацион дастурда сўз биринчи ўринга қалқиб чиқади, лекин уни ҳам режиссёр кўримли қилади. Бадиий телевидениеда, шоу дастурларда режиссёр ўрни ва роли беқиёсдир. Ҳужжатли экранни ҳам ифода воситалари орқали режиссёр тайёрлайди. Муҳаррир масъулиятини инкор қилмаган ҳолда режиссёр иқтидори, унинг имкониятлари биринчи ўринга чиқади. Ҳозирги замон техника тараққиётида телевидениенинг жонли кўрсатувларини эфирга узатишда режиссёр масъулияти бениҳоя катта ва унинг истиқболи порлоқ. Телевидение ва унинг жанрлари Жанр бу ҳақиқий ҳаётни, бор воқеликни ифода қилишда маълум бир қолиплар эвазига, турғун бир белгиларга асосланган мазмун ва шакллар

бирлигини аниқловчи ижро, ижоддир. Ҳар бир мавзу ўз ифода шаклини, аниқ ва ўзига хос тасвирда ижрода ифода воситаларини топиши керак. Қадимдан бадиий адабиёт ўз жанрларига эга: роман, қисса, ҳикоя, ғазал, мухаммас ва ҳ.к. Театр санъатида асрлар давомида жанр шаклланди, мароми ва ифодасини топди. Фожиа, комедия, драма, опера, балет ва уларнинг ҳар хил турлари пайдо бўлди, ривожланди. Кино санъати ҳам қисқа давр ичида ўз жанрларига эга бўлди. Айниқса тарихий эпик асарлар, даҳшат фильмлари, триллерлар, кулгули комедиялар мелодраммалар пайдо бўлди. Матбуот телевидение, радио ва бошқа оммавий ахборот воситалари туфайли янгидан янги жанрлар вужудга келди ва оммалашиб кетди. Ахборот, публицистика ва бадиий жанрларнинг хилмахиллиги, мавзуни ёритишда ёндашув, аниқ нишонга олиш журналист маҳорати ва режиссурага боғлиқ бўлиб қолди. Режиссёр ва муаллиф кўрсатувни қайси аснода ечимини кўрсатмоқчи, мавзуни қандай услубда томошабинга етказмоқчи, мана шу йўлда аниқ ва равшан бир мақсадга келинмаса, мўлжал олинмаса мужмалликка йўл қўйилади. Қаерда даргумонлик бор экан, мавҳумлик мавжуд экан, томошабин аросатда, ижодкорлардан маънавий қониқиш ололмай ҳафсаласи пир бўлиб қолаверади. Сўнгги пайтда яхши ўйлаб топилган анчагина лойиҳаларнинг жанрлари аниқ бўлмаганлиги сабабли улар экрандан тез тушиб кетди. Телевидение ва радиода кўрсатувлар таркибини уч гуруҳга бўлиш мумкин: 1. Ахборот жанрлари. Содир бўлган воқеаларни ўз ҳолича олиб кўрсатиш, муҳрлаб қўйиш хусусиятларига эга. Воқеани қисқа ва лўнда томошабинга етказиш. Изчиллик, холислик ва ошкоралик бу туркум кўрсатувларнинг асосий мезони ва ўзига хослиги (“Ахборот”, “Янгиликлар”, “Давр”, “Пойтахт” ва ҳ.к.). 2. Публицистик жанрлар. Бу туркум кўрсатувлар драматургия қонунларига бўйсунган, тайёрланиш жараёнида режиссёр томонидан мавзуни бир мақсадга йўналтирган, режа асосида амалга оширилган бўлади.

(“Таҳлилнома”, “Юзма-юз”, “Инсон ва қонун” ва ҳ.к.). 3. Бадиий жанрлар. Муаллиф тасаввурида ўйлаб топилган, режиссёр томонидан саҳналаштирилган мавзулар, лойиҳалар. (“Оталар сўзи-ақлнинг кўзи”, телесериаллар ва ҳ.к.) Ҳаётий воқеликни умулаштириш, уларни сархил қилиб тартибга солиш, ҳар хил жанрларда томошабинга етказиш режиссёр ва журналистнинг маҳоратига боғлиқ эканлигини кўрамиз. Демак: ахборот - қайд қилаяпти, муҳрлаяпти, таъкидлаяпти; публицистик а - умумлаштираяпти, таҳлил қилаяпти; бадиий ижод - ифодалаяпти, яратаяпти. Телевизион жанрларнинг вужудга келиши икки манбага асосланади: Биринчиси: аввалги адабиётдаги анъанавий жанрларнинг телевидениега кириб келиши. Мисол: очерк - адабиётда ва телевидениеда. Иккинчиси: янги телевизион технологияларнинг кириб келиши туфайли пайдо бўлган жанрлар. Техниканинг ўзига хос хусусиятларидан, имкониятларидан вужудга келган. Масалан: кўчма телевизион станциялар; репортаж, намойиш, тўғридан-тўғри эфирга узатиш ва ҳ.к.). Ахборот жанрлари Ахборот жанрларидан асосий нуқтаи назар корхоналарга, муассасаларга, ишлаб чиқариш жараёнларига, маиший мавзуларга, тадбирларга қаратилган бўлади. Воқеаларни кўрсатишдан мақсад оммани бохабар қилиш, содир бўлган ҳодиса ва жараёнлардан воқиф қилиш. Ахборотда асосий мезон тезкорлик, тўғридан-тўғри олиб кўрсатиш, томошабин воқеалар шоҳиди бўлишини таъминлаш. Жойлардан репортажлар олиб бориш, воқеаларга шарҳлар бериш, иштирокчилардан интервьюлар олиш, суҳбатлар уюштириш ахборот асосини ташкил қилади.

Шарҳ - муҳим воқеаларга, ижтимоий-сиёсий ҳодисаларга, илмий маданиймаиший, спорт мавзуларига, тадбирларига шу соҳа билимдонининг чиқиши, шарҳ бериши, оммага тушунтириши (кадрда, кадр ортида). Интервью - бир киши ёки бир неча киши билан журналистнинг мулоқоти. Томошабин бу мулоқотнинг гувоҳи. Бу ерда бошловчи билан суҳбатдошнинг билим савияси, кенг қамровлилиги, қизиқтирувчи саволларига жавоб бера олиши, мавзуга алоқадорлиги муҳим аҳамиятга эга. Режиссёр ҳам, журналист ҳам шахс билан маъновий ва руҳий алоқани ўрната олиши керак. Интервьюда самимият, ҳозиржавоблик йўқолмаслиги керак. Кутилмаганда тўсатдан ташкил қилинган мулоқот томошабинга қизиқ. Прессконференция - кўпчилик билан мулоқот. Бунда режиссёр билан журналист катта тайёргарлик кўриши керак. Мавзу кўп қиррали, уни ҳар томонлама ёритиш лозим. Сценарий режаси, унинг композицион тузилиши, бериладиган саволлар кўлами муаммолар ечими, иштирокчилар билан мулоқот шакли ўйланган бўлиши керак. Репортаж - содир бўлаётган муҳим воқеани тўғридан-тўғри ўз ҳолича аниқ ва жўшқин кўрсатиш (концерт, футбол, мажлис, байрам ва ҳ.к.). Репортаж турлари 1. Тўғридан-тўғри репортаж - телевизион техника воситасида бирор бир воқеани изоҳсиз, иждкорнинг аралашувисиз, ишлов бермасдан кадрлаштириб узатиш, бевосита кўчириш, муҳрлаш тайёрлаш жараёни қуйидагиларни талаб қилади: а) мавзу ва жойни танлаш; б) техник имкониятларни ўрганиш; в) камералар жойлашадиган нуқталарни аниқлаш; г) воқеа дастури билан танишиш. Буларни амалга оширишда режиссёр билан операторнинг планларни танлаши, ифодали имкониятлардан фойдаланиши, руҳий мазмун бериши муҳим аҳамият касб этади.

Воқеани тўғридан-тўғри кўрсатувда монтаж жараёни ва унинг талқини муҳим рол ўйнайди (тантанали мажлислар, кўргазмаларнинг очилиши, фестиваллар, универсиадалар). Воқеий репортажлар - бу репортажлар бошловчи-сухандон томонидан шарҳланади. Бунда режиссёр томонидан журналистга катта талаблар қўйилади. Олиб борувчининг воқеадан бохабарлиги, кенг тушунчага эга эканлиги, хилма-хил ҳужжат ва манбалардан фойдаланиб томошабинга етказа олиши аҳамиятли. Бундай ҳолатларда режиссёр ва оператор журналист гапларини очиб бериши, тасвир билан тўлдириши, нозик томонларини илғаб олиши, унга улгуриши муҳимдир. Муаммоли, ташкил қилинган репортажлар – бундай репортажларда қатнашувчилар танланади, воқеалар содир бўлиш жойи аниқланади, олдиндан тайёргарлик режалаштирилади. Ёзилган сценарийга асосланиб режиссёр ва муаллиф-журналист муаммони кўтаради, таҳлил қилади, ечимини топади. Томошабинга ҳавола қилинади. Бундай репортажлар аввалдан ўрганилади ва машқлар қилинади. Публицистик жанрлар Бундай кўрсатувларнинг асосини аниқ ҳужжатлар, ҳақиқий ҳаётий лавҳалар ташкил этади. Муаллиф-журналистнинг муносабати ва бу воқеалар талқини, унинг нуқтаи назари муҳим ҳисобланади. Воқеа ҳужжатларини тўплаш, уларни танлаш, қайд қилиш ҳамда таҳлил этиш режиссёр ва журналист маҳоратига боғлиқдир. Телевидение дастурларида публицистик кўрсатувларни ташкил қилиш Оммавий ахборот воситалари ичида телевидение катта рол ўйнайди, айниқса сўнгги йилларда томошабин эътиборига хавола этилаётган бадиий, публицистик кўрсатувлар, ҳужжатли мавзуларга асосланган чиқишлар, томошалар телевизион дастурларнинг 70-80 фоизини ташкил қилиб, инсонларнинг маънавий камол топишида, унинг тарбиясида катта аҳамият

касб этмоқда. “Қишлоқ ҳаёти”, “Ҳаёт ва қонун”, “Таҳлилнома”, “Телемулоқот”, “Юзма-юз”, “Мувозанат”, “Муносабат”, “Тафсилот”, “Ҳиммат”, “Телемулоқот”, “Гап чиқди”, “Яхшилик” ва бошқа кўпгина кўрсатувлар теледастурларда мустаҳкам ўрин олиб томошабинга намойиш қилинмоқда. Шу ўринда кўрсатувларнинг тайёрланиши, эфирга узатилиши, сифати профессионал даражаси, журналистика ва режиссура ижоди қай йўсинда кечаяпти, телевидениенинг қонун ва қоидаларига қайси даражада жавоб беряпти деган саволлар туғилади, муаммолари ўртага ташланяпти. Бадиий ижоднинг ўз қонун қоидалари, сир-асрорлари бўлганидек телевизион публицистик кўрсатувларида ҳам драматургияни қонун-қоидаларига, композицион тузилишига, жанрига, тилига эътибор бериш, шу асосда сайқал бериш телережиссёр фаолиятига боғлиқдир. Ҳозирги пайтда кўрсатувларнинг шошма-шошарлик билан юзаки, аниқ режаланмаган ҳолда тайёрланаётганини кузатиш мумкин. Режиссёр хом-хатала, меъёрига етмаган, мендан кетгунча, эгасига етгунча қабилида тасвирга тушириб тез пайванд қилиб эфирга узатаётганини кўриш мумкин. На аниқ бир режа бор, на аниқ мақсад. Енгил-елпи тайёрлаш жараёнига ўтган ижодий гуруҳ, чала маҳсулни тамошабинга узатяпти, залворсиз тумтарақ гаплардан ташкил топган кўрсатувлар фавқулодда топилган тасвир ва манзаралар эфир вақтини тўлдириб ётибди. Бадиий ижодда талабчанликни сусайиши, профессионал кадрларни йўқлиги, мактаб кўрмаган кадрлар келиб қолганлиги туфайли ҳар мукомга йўрғаланаётгани кишини ўйлантириб қўяди. Қалб қўрисиз яратилган, лоқайд тайёрланган кўрсатув қандай қилиб томошабинни ларзага солиши мумкин. Дуч келган томонга отилган ўқ қандай қилиб нишонга тегиши мумкин, номига эфирга узатилаётган кўрсатув кимни ҳаяжонга солиши, лол қолдириши мумкин? Ҳозирги кунда сифат мезони биринчи ўринга чиққанда, бу жараён қачонгача давом этиши мумкин? Телевидение режиссурасида ижтимоий, сиёсий-публицистик кўрсатувларни тайёрлашда нималарда оқсоқланаяпти? Бу муаммоларнинг ечилишида менимча қуйидаги масалаларга эътибор бериш керак:

1. Режиссёрлик шунчаки амалиётчи касбигина эмас, балки дунёқараши шаклланган ижодкор шахс бўлиши керак. Театрда, кинода хақиқий санъат асарини яратадиган шахс бу режиссёр бўлса, телевидениеда ҳам кичик бир кўрсатувни хақиқий телевизион асарга айлантирувчи бу режиссёрдир. Телевизион тасвир кадрлардан иборат. Ҳар бир кадр маълум бир маънога эга бўлиши, мазмун кашф этиши зарур. Режиссёр шахс сифатида ўша кадрга юк бериши, кўрсатув залворли кадрлар атрофига қурилиши, бу унинг дунёқарашига, тафаккурига, идроқ кучига боғлиқ эканлигини унутмаслик керак. Авваламбор кўрсатувнинг пластик ечимини топиш лозим. Нега кўрсатувлар бир бирига ўхшаш, бир қолипдан чиққандай такрорланади, чунки хар бир кўрсатувнинг ўз пластик ечими топилмаганида, унинг ўзига хос образлик талқини етишмаганида режиссура нуқсонларини кўриш мумкин. Кўрсатувларнинг руҳий концепцияси, мором тузилиши режиссуранинг асосий негизларидан ҳисобланади. Кўпинча воқеаларнинг ҳар хил маромда кечишини, узуқ-юлуқ лавҳаларда кўриш мумкин. Мором, суръат, руҳий йўналиш экран образлилиги режиссёр маҳоратининг асосий омилидир. Бу топилмаларсиз режиссёр қанча уринмасин кўрсатув жозибали, қизиқарли чиқмайди. Режиссёр эътибор бериши керак бўлган яна бир томон бу овозлаштириш масаласидир. Овоз ва тасвирниниг уйғунлиги, бир-бирига мутаносиблиги, уларнинг руҳий ҳолати кўрсатувнинг шакли-шамойилини ташкил қилади. Базан сўз билан тасвир бири боғдан, бири тоғдан эканлигини кузатамиз. Бу ҳам режиссура ижодининг қирраларидан хисобланади. Қачонки сўз тасвирни тўлдирса, тасвир сўз замирини очиб берса. маъно мазмунни кашф этса тўлақонлик кадр бўлади, санъат асари даражасига кўтарилади. Кино ва театр асарларида мана шу ҳолатлар юксак даражага кўтарилган, телевидениенинг кундалик маҳсули ҳали бу имкониятларга эга бўлмаяпти. Режиссёр бунга интилиши: овоз ва оҳанг, тасвир ва сўз ифода воситаларининг ёрқин ҳолатларини топиши керак. Режиссёрнинг ҳужжатли публицистик мавзулар устида ишлаганида унинг саралаш имконига эътибор бериш керак. Ҳамма ҳужжат ҳам экран юзини кўриши керак деган гап келиб

чиқмаслигилозим. Саралаш, дид билан саралаш, воқеийликни очиқ ва ойдин, аниқ фактларда кўрсатувчи кадрлар билан саралаш режиссёр маҳоратининг қирраларидан ҳисобланади. Суратли лавҳалар, архив ҳужжатлари, репродукциялар ва бошқа ишларни тасвирий ифодасини топиш, томошабинни жумбушга келтирувчи ҳолатларни қидириш режиссёрлик санъатининг калитидир. Ўйланган мақсад ва режа асосида иштирокчилар билан ишлаш, меъёрига етказиб экранга узатиш, уларнинг ҳаммаси аввалдан режиссёр сценарийсида муҳрланган ҳолда бўлиши кераклиги ҳозирги телевизион режиссуранинг муаммоларидан бири эканлигини қайд қилиш лозим. 2. Телевизион режиссуранинг яна муаммоларидан бири бу монтаж масаласидир. Аввалам бор монтаж бу режиссёрнинг тили, мавзуни эфирга узатиш ифода воситаси, ўз нуқтаи назарини кадраштириш ҳисобланади. Кино санъатида бу услубдан моҳирона ва санъаткорона фойдаланган кўп асарларни, режиссёрларни биламиз, улар монтаж санъатини юксак даражага кўтарган. Телевидение ҳам бу санъат услубидан ўз фильмларида, кўрсатувларида ижодий ёндашиб моҳирона фойдаланиб келаяпти. Айниқса клип, роликларнинг пайдо бўлиши, компьютер техникани ривожи бу услубнинг кенг имкониятларни очиб берди. Монтаж услубининг замонавий шаклларини келтириб чиқарди, монтаж ёрдамида муаллиф ва режиссёр нуқтаи назари, фикри ифодаланиб яхлит маънавий таъсирга эга бўлди. Лекин бу имкониятлардан ҳозирги публицистик кўрсатувларда унумли ва тўғри фойдаланилаяпти деб бўлмайди. Кўрсатувни кадрлаштириш, унинг композицион тузилишига эътибор, монтаж услубиятлари пала-партишликдан иборат бўлиб колаяпти, изчиллик, монтаж суръати аниқ мақсад йўлида эмас. Нима учун, нега шу кадр эфир юзини кўраяпти, унинг тадрижий ривожи, якуни қандай мана шу саволларга жавоб топаолмайсиз. Деярли барча ижтимоий, сиёсий публицистик кўрсатувларда шу ҳолатни кўриш мумкин. Бир қолипга тушган, кўрсатувдан кўрсатувга такрор ва такрор бир хил кадрлар, зерикарли тасвирлар томошабинда бефарқлик, лоқайдлик

уйғотмоқда. Монтаж санъати томошабинни ларзага келтириши унда қизиқиш уйғотиши лол қолдириши керак. Биз кўпинча параллел монтаж, мажозий монтаж, харакатдаги монтаж, кадр ичи монтажи, кадрлараро монтаж, кесишма монтаж каби монтаж турларидан ўринли фойдаланмаймиз. Умумий, ўрта, йирик планларнинг махсус эффектларини ишлатмаймиз. Ҳатто овоз ва товуш планларни ҳам таъсир кучини, оҳанг ҳолатларини, сўз ва сўз замиридаги маъноларни образли кадрларда очмаймиз. Макон ва вақтнинг ифодасини санъаткорона кадрларда қидирмаймиз. Ўрнига саёз ва қуруқ кадрларни эфирга узатамиз. Монтаж санъатининг мактабини телевизион режиссёр ўтамас экан, у ҳар муқомга йўрғалайверади. Назариёт билан амалиёт бирлашиб омухта бўлмас экан, ҳақиқий телевизион асар юзага келмайди. 3. Яна энг муҳим масалалардан бири телевизион драматургия асослари ўзлаштириш муаммоси. Ҳозирги публицистик ижтимоий сиёсий кўрсатувларда кўпроқ журналист ва қаҳрамон чиқишини, интервью, суҳбат, репортаж, шарҳ шаклида кўрамиз, у мавзу драматургия қонунларига жавоб берадими йўқми ўйламаймиз. Муаллиф билан ишлаш, режиссёрнинг журналист ва бошловчилар билан ишлаши мавзуни такомилига етказиш энг асосий паллалардан ҳисобланади. Ҳар бир эфирга чиқиш фикрлар тўқнашувига, баҳслар, қарама-қаршиликлар асосига қурилса зерикарли бўлмайди, томошавийлиги ошади. Ҳар бир эфирга чиқиш композицион тузилишга эга бўлиб, ибтидоси, тадрижий ривожи интихоси - ечими бўлсагина кўримли бўлади. Телевизион режиссёр якка чиқувчилар билан ишлаганда ҳам, кўпчилик билан ишлаганда ҳам инсон қиёфасининг характерли ифодасини топа билиши, тасвирий таъсирчанлик йўлларини драматургия қонунлари асосида излаши керак. Театр ва кино драматургиясига нисбатан телевизион драматургия ўзига хос хусусиятларига эга эканлигини биз унутмаслигимиз лозим. Телеэкран бошқа санъат турларига нисбатан томошабинга сирдошлигини, кичик экран санъати ренгендай инсонни ички дунёсини очиб беришини, хар қандай ёлғон

телевизорда фош бўлиб қолишини – экран тилсими драматургия асосларини мана шунда эканлигини режиссёр ҳамиша эсда тутмоғи керак. Агар мана шу ҳолатлар режиссёрнинг қайдномаси сценарийда муҳрланмас экан, ўйланган режа акс этмас экан, кўрсатув телевизион асарга айланмайди. Ғоя, режа, мавзу, фикрий тортишув, мақсад, ният шу аснода кўрсатувни мағзи нимадан иборатлигини телевизион режиссёр аниқ билиши лозим. Информацион ахборот публицистикасида ҳам, таҳлилий публицистикада ҳам, бадиий публицистикада ҳам режиссёр унинг аник йуналишларини ажратиб олиши, очерк, портрет, эссе, фельетон, памфлет чизгиларни фарқлай олиши, репортаж, суҳбат, итервью, шарҳ ва таҳлилларни аниқ нишонга уриши телевизион режиссёрининг асосий вазифаларига киради. Телережиссёр бу кўрсатувларни қайси томошабинлар аудиториясига йўналтираяпти, таъсир доираси қандай, акс-садоси борми, кўрсатувнинг шакллантиришга, умри боқийлигига томошабин мулоқати эътибори етарлими мана шуларни ижтимоий тадқиқот қилиши – ижодий гуруҳнинг масьулияига киради. “Ўзбекистон” каналининг публицистик кўрсатувларида ранглар ва нур билан ишлаш, чироқ унинг ифодали усулларини топиш имкониятларини яратиш керак. Ҳозирги электрон технологиянинг айниқса компьютер техникасининг чексиз имкониятларидан тўғри фойдаланиш мақсадга мувофиқдир. Режиссёрнинг техника эффектларидан ўринсиз, бемақсад ишлатганлиги туфайли кўпинча кадр таъсирчанлиги йўқолаяпти, турли либос, турли ҳолат, турли жойларда тасвирга туширилган клип роликларда пайванд қилиниб сайқал берилишига қарамай режиссёр олдига қўйган аниқ мақсад очилмаяпти. Ўйин билмаган шогирд ҳар муқомга йўрғалар қабилида иш тутишяпти. Бу ҳолатларнинг асосий ечими мактабдир. Режиссёрнинг пойдевори мустаҳкам бўлмас экан у чуқур илм поғоналарини, зиё зарчашмаларини, техника сирларини мукаммал ўзлаштирмас экан хом холтала кўрсатувлар кетаверади. Аввалам бор оллоҳ берган иқтидор, сўнг меҳнат, меҳнат, тинимсиз меҳнатгига инсонни комилликка етказади, шахс сифатида очилади. Техник тараққиёт кетидан қувиб етиш ўзи бўлмайди. Ўз

устида тинимсиз ишлаш, билим ва амалиётни кундалик ҳаётни бош мезони қилиш сифатга эътибор бериш ҳар бир ёш телевизион режиссёрнинг асосий бурчи бўлиши лозим. Ҳозирги публицистик кўрсатувлар режиссурасида асосий муаммолар, уларнинг ечим калитлари мана шу. Режиссёр сценарийси “Биз ўз ғояларимизнинг образли ифодасини табиий изҳор қила олишимиз, асарларимизда маҳоратнинг амалий кўринишларини кўрсата олиш сир-асрорларини эгаллашимиз лозим”. Сергей Эйзенштейн Бошқа санъат турлари қатори телевидение ҳам турмуш тарзимизда мустаҳкам ўрин олди. Кўп йиллик тарих ва тажрибага эга бўлган театр ҳам, кино ҳам телевидениесиз, унинг имкониятларисиз яшай олмай қолди. Ўз ижодий маҳсулотларини ойнаижаҳон учун тайёрлайдиган бўлди. Бу эса ўз навбатида телевидение ходимлари олдига юксак вазифаларни қўйди. Телевидение томошабинларининг сони бошқа санъат турларига нисбатан беқиёс. Масалан миллий театримизнинг “Келинлар қўзғолони” спектаклини телевидениеда бир кечки байрам дастурида, шу театрнинг 80 йил давомида саҳналаштирган асарларини кўрган томошабиндан кўпроқ мухлис кўрар экан. (Айтайлик, 750 ўринли театр дам олиш кунларидан ташқари узлуксиз спектакл қўйганда 750х313х80қ18780000 бўлар экан). Бу рақамлар билан ҳисоблашмасдан илож йўқ. Ҳар куни миллион-миллион хонадон одамлар зангори экран атрофига навбатдаги дастурни кўриш учун тўпланишади, томоша қилишади. Шу ўринда кўрсатув масъулияти, томоша сифати биринчи ўринга қалқиб чиқади. Биз томошабинга нимани ҳавола қилаяпмиз, тайёргарлик даражаси қандай, томошабинни ўйлантираяптими, кулдираяптими, йиғлатаяптими ёки лоқайд, бефарқ қолдираяптими? Кейинги пайтларда аксарият кўрсатувлар бефарқ қолдираётгани аниқ. Янги-янги лойиҳалар, мавзу ва ғоялар шунчаки тезпишар кўрсатувлар номигагина

тайёрланиб эфирга узатилаяпти. Бу ерда режиссёр ва муаллиф малакаси, унинг савияси алоҳида мазмун кашф этади. Тўғри, театр бир спектаклни 3-4 ойлаб ишлайди, катта ижодий сафарбарлик эвазига спектакл рўёбга чиқади. Томошабинга ҳар томонлама ўйланган ижод маҳсули ҳавола қилинади. Кинофильмни ҳам ойлар мобайнида тасвирга туширилади, монтаж қилинади, меъёрига етмаган саҳналар қайта тасвирга олиниб, қўшилади. Кўп чиғириқлардан ўтгандан кейингина киномухлисларга ҳавола қилинади. Бу ҳақиқий ижод жараёнидир. Талаб ҳамма санъат турларига бирдай бўлиши керак. Телевидение ижодий маҳсулотлари ҳам бундан мустасно эмас. Театрда бу режиссёр экспликацияси дейилади, яъни режиссёр талқини. Шу асарда режиссёр нима демоқчи эканлиги ўз ифодасини топиши лозим. Кинода ҳам режиссёр сценарийси мавжуд. Бусиз кино тасвирга олинмайди, ишлаб чиқариш жараёнига туширилмайди. Режиссёр режасига кўп нарса боғлиқ. Режиссёр экспликациясини аллома режиссёрлар Станиславский, Мейерьхолд, Вахтангов, Товстоногов ва бошқалар театрда саҳналаштирган спектаклларнинг ибратли ажойиб намуналарини яратган. Машҳур режиссёр Анатолий Эфрос бир куни Лермонтовнинг “Замонамиз қаҳрамони” романи асосида фильм ишламоқчи эканлигини айтиб ва унинг режаси билан ўртоқлашган эди. Режага кўра Печорин - ёлғиз, нотавон, бошқа даврда туғилиб қолган инсон. “Бу замонга мен ортиқчаман” фикри-зикри бутун фильм давомида қизил ип бўлиб ўтади. Ёки “Гамлет” фожиасида “Дания зиндон” режаси бутун спектаклни қамраб олган. Кинода ҳам режиссёр режаси алоҳида ўрин тутади. С.Эйзенштейн, А.Довженко, С.Юткевич, М.Ромм ва бошқалар кинорежиссурада режанинг катта аҳамиятга эга эканлигини қайд қилишган. Яратилган биронта фильм йўқки режасиз бўлса. Янги санъат тури телевидениеда ҳам режиссёр режаси, унинг асосида қилинган режиссёр сценарийси давр эҳтиёжи эканлигини кўрсатмоқда.

Демак, телевидениеда ҳам ижоднинг зарур бўлган мана шу жараёни ўз ўрнини топиши, кундалик иш тарзига айланиши керак. Айримлар 24 соат эфирга маҳсулот узатиш ўзи бўладими, яна бир неча каналда, дейиши мумкин. Кўрсатув беш минут бўладими, бир соат бўладими, ижодга бўлган талаб мезони битта бўлиши керак. Кўпинча муаллиф ва режиссёр ўз ижодини, кўрсатув тайёрлашни тасвирга олиш майдончасидан бошлашади. Пала-партиш тасвирга тушириб, монтаж ҳолатида режалаштириб кейин лойиҳа қоғозга туширилади, сценарий ёзилади. Ижодий жараённинг тескари ҳолати юз беради. Аслида бунинг акси, муаллиф тайёрлаган сценарий асосида режиссёр ёзган, кадрлаштирилган, ижод изтиробларида ўйлаб топилган тасвирлар асосида туғилган режиссёр сценарийси кадрма-кадр тасвирга туширилиши лозим. Шундагина ҳар бир кўрсатув томошабинга таъсир қилади, маънавий озуқа беради. Театр ва кино сингари кичик экран санъати ҳам ўз ифода усулларини топиши, томошабин қалбига йўл олиши, назарига тушиши ҳақиқий санъат асарларини яратиши керак, бу эса режиссёр сценарийсига боғлиқдир. Ўз навбатида сценарийнинг тўлақонли кўрсатув бўлиши ўзига хос услубга эгалиги телевизион режиссёр маҳоратига боғлиқ. Режиссёр ва муаллиф маслаги, изланишлари муваффақият гаровидир. Телевизион режиссёр театр ва кинонинг бой тажрибасини синчковлик билан ўрганиб, унинг энг яхши анъаналарини, хислатларини кичик экранда ўзига хос тасвир йўлини топиши керак бўлади. Театр ва кино услубияти изланишларини кўр-кўрона кўчириш эмас, телевидениенинг ўз қонун ва қоидаларини, сир-асрорларини қидириш, янги санъат даражасига кўтариш ижодкорларнинг маҳоартига боғлиқ. Тўғри, кино ҳам дастлаб пайдо бўлганда изланган, ижод машаққатларини тотган, монтаж, йирик план, овоз, тасвирга олиш техникалари ҳам ибтидоий ҳолатда эди. Фақат йиллар ўтиб у санъат сифатида шаклланди. Кино қисқа вақт ичида юксак натижаларга эришди, энг оммавий санъат турига айланди. Телевидение ҳам мана шу даврни бошдан кечирди. Содда, ўта жўн техникавий имкониятлардан қисқа вақт ичида энг мураккаб электрон

империяга айланди, оммавий ахборотлар ичида энг пешқадами бўлди. Монтажнинг электрон услубларини топди, компьютер технологияси кириб келди, интернет деган жоду бутун жаҳонни ўргимчак уясидай қоплади. Кино ҳам, театр ҳам телевидение имкониятларидан фойдалана бошлади. Мана шу ҳолатда ижодкорлардан юксак маҳорат даражаси талаб қилинади. Телевидениенинг санъат бўлиб тараққий топишида режиссёр маҳорати асосий ўринлардан бирини эгаллайди. У ижоднинг маълум тартибларидан фойдаланибгина қолмай, ўз йўли, ўз сўқмоғини очиши, ҳаётнинг мураккаб томонларини илғаши, ижод деган заҳматнинг серқирра эканлигини, унинг изтиробларини топиши керак. Сценарийдан то эфиргача бўлган йўл узоқ, адабий асос, мазмун режиссёрнинг ўткир нигоҳи билангина нафис, жонли қиёфага айланиши, янги сифат даражасига кўтарилиши керак. Муаллиф ўйлаган сценарий-лойиҳани ҳамкорликда яратувчи режиссёр-санъаткоргина унинг чуқур талқинини, ёрқин ифодасини топа олади. Адабий сценарийнинг ғоявий йўналиши, мазмуни, образлари, зиддиятлари, услубий ва жанр хусусиятларини чуқур ўрганиш ва англаш натижасидагина режиссёр режаси туғилади. Режиссёр режасини рўёбга чиқариш жараёнидан тартибга тушган режиссёр сценарийси пайдо бўлади. Машҳур кинорежиссёр Сергей Юткевич “Режиссёрнинг контрапункти” китобида: “Режиссёр режасининг рангбаранглиги бу мизонсаҳналарга, фильмнинг нафис ифодавий кўринишларига, суръати ва наволарига ва энг асосийси инсон билан ишлай олишига, инсон ички табиатини, нозик кузатувчанлигини билиши, устознинг донолиги, сабртоқати ва иродасига боғлиқлигидадир” деган эди. Дарҳақиқат, режиссёрнинг дунёқараши, давр, замон руҳини чуқур ва аниқ англай олиши, юксак ғоявий йўналиши режиссёр режасига киради. Режиссёр режасининг ноаниқлиги туфайли пайдо бўлган кўрсатувларга миллионлаб томошабинлар бефарқ бўлиб қолаверади. Ҳақиқий маҳоратнинг йўқлигидан айрим режиссёрлар муаллиф фикрини бузиб кўрсатадилар, нотўғри урғу берадилар, натижада сийқа, кўримсиз, қуруқдан қуруқ гапга

қурилган маълумотга айланади. Демак режиссёр режасидан режиссёр сценарийси пайдо бўлар экан. Машҳур адиб А.Қодирийнинг “Меҳробдан чаён” асарининг телевизион талқинида ўз тажрибамдан мисол келтиришим мумкин: ёзувчи асари чуқур таҳлил қилиб чиқилганда аксарият қаҳрамонлар нафс бандаларидир. Уларнинг ҳар бир хатти-ҳаракати, муомаласи, бир-бирига бўлган муносабатларининг дастлабки лаҳзаларидаёқ, яъни Солиҳ Махдум учраган одамни ўз мактабига мойил қилиши, уй ишларида арзимаган нарсаларни қурумсоқлиги туфайли иқтисод қилиши, қизи Раънони ардоқлашдан мақсад, келгусида ҳузур-ҳаловатда яшаш ва ҳоказо нафс йўлида қилинган кирдикорларни кўриш мумкин. Бу ҳолат бошқа қаҳрамонларда ҳам мавжуд. Қуйида режиссёр сценарийсининг айрим саҳналарини келтирамиз: “Меҳробдан чаён” телевизион сериалининг 1-қисми режиссёр сценарийсидан лавҳа Т/р Кадр ҳажми Тасвирлар мазмуни Муаллиф матни Мусиқа , овозлар Суратга олинадиган жой 14 15 15с. ЎП. 10с. ЙП. Ўз иши билан кета ётган кишилар, таҳ- силдан қайтаётган муллаваччалар... Ёпинчиқли хотинхалаж. От минган миршаб... Яхши кийинган бек боласи. Бола қўл қо- вуштириб

Маҳдумга салом беради. 16 15с. ЎП. Махдум:-Ваалайкум. Нусратбекнинг ўғиллари Кўча. бўлсалар керак- а? Бола: -Шундоқ тақсир! Махдум: -Ҳабба, Мен дарҳол фаҳмладим-да. Дадангиз хўп саломатмилар? Бола: -Шукур. Ғишт кўприк. 17 10с. УП. Улар юришда давом этади. 18 19 20 10с. ЙП. 15с. ЙП. 15с. ЎП. Махдум: -Махдум поччам дуо қилдилар денг. Бола: -Хўп бўлади, тақсир. Махдум: -Хўш, ўқишингиз дурустми? Бола: -Бирмиён. Махдум: -Илми қофия ўқи- ғонингиз борми? Бола: -Йўқ. Махдум: -Ҳой...Форсий наҳву сарф? Бола: -Йўқ... Махдум: -Сизда айб йўқ, ўғлим, устозингиз Ғишт кўприк.

бироз шундайроқ одам... Хўб, хўб, бизнинг мактаб- ларга ҳам келиб туринг! 21 22 25с. УП. 20с. ЎП. Улар хайрлашиб йўлида давом этади. Камера узоқлашаётган Махдумни, ўткинчи- ларни бир-бир куза- тади. Китоб қўлтиқ- лаган муллаваччалар ўтиб боради. Ҳоким ойи мадрасасинин Бир отлиқ аъён Махдумга яқинлашиб келади. Улар тенгла- шиб баробар юра бошлайдилар. Камера улар билан бирга жилади. Иккови ўзаро суҳбатлашадилар: г олди. Аъён: -Ҳайтовур, ўғлимиз- нинг таҳсилидан кўнглимиз

23 24 15с. УП. 20с. УП. Улар йўлида давом этади. Камера ҳар хил планда уларни кузaтади. Бир неча муллаваччалар Махдумга салом бериб ўтадилар. Махдум алик олиб, отлиқ билан хайрлашиб йўлакка бурилади. тўлмай турибди-да, тақсир. Махдум: -Ҳабба... Домласи мулла Файзуллоҳми? Кўб болаларнинг умрини зайъи қилаябди, деб эшитаман... Шогирдларидан бир нечаси шикоят қилишиб менга келишкан эдилар... Қандай қилай, шогирдларим ўзим- дан етиб ортсалар ҳам умрлари заъйи бўлмасин, дедим. Хайр, бизнинг мак- табга юборсинлар, бажони- дил хизматларинда бўламиз. мусиқа 25 35с. УП. Махдум ҳовлисига Ҳовли. етиб келади. Мўъжазгина қўш тавақали эшик. Махдум ичкари киради. Камера ҳовли

бўлмаларини бир- бир кўздан кечиради. Муллаваччалар таҳсил кўрадиган жой, меҳ- монхона, машқхона, дарахтлар, сўри токла- ри, суфа... Ёз гуллари, райҳон, бошқа чечак- лар... Гуллик кигиз, кўрпачалар тўшалган, айвон... 26 10с. ЙП. Ҳуснихат машқ қилиб ўлтирувчи болалар... 27 10с. ЙП. Айвонда Нигоройим бешикдаги боласини эмизяпти. 28 20с. УП. Ҳовли чеккасидан ариқ ўтган. Сув бўйида Раъно укалари билан лой ўйини билан машғул.

Улар лойга беланган. 29 15с. ЙП. Махдум қўлида тугуни билан ҳовлининг ўрта- сига келиб уларни анча кузатади. 30 15с. ЎП. Раъно ўйин билан овора... Камера уни ҳар хил ҳолатда кузатади. 31 10с. ЙП. Махдум: -Балли, Раъно, ана жиннилик! Атлас кўйлак сенга ҳайф, сенга бўздан бошқаси албатта ҳайф! 32 10с. ЙП. Раъно ўрнидан туриб, уялиб лой қўлларини орқасига яширади. 33 15с. ЎП. Махдум: -Уят эмасми, юв қўлингни, юв! Укаларингни бола десам, сен улардан ҳам ошиб тушасан. Ишинг бўлмаса, китоб ўқи, ҳуснихат ол. Сен кулолнинг қизи эмассанки... Нигор: -Раънонинг ақли

тушсин... 34 20с. УП. Раъно қўлини ювгани югуради. Махдум гўштни айвонга қўйиб, зинадан чиқа бош- лайди. 35 10с. ЙП. Нигор:-Гўштни кўпроқ олиб- сизми? Анвар буюрганмиди? 36 15с. ЎП. Махдум: -Йўқ. Бир манти қилайлик дедим. Манти еганимизга кўп бўлди, валлоҳиаълам... 37 30с. ЎП. Раъно ювиниб келиб дадасига уялиб қарай- ди. Бешикдаги укаси- нинг митти қўлларини суюб ўпади. Махдум ҳамон тик турибди. 38 15с. ЎП. Махдум: -Сен мундан кейин кичкина бўлмайсан, қизим Раъно. Шу укаларинг била қилиб ўтирган ишингни киши кўрса нима дейди?

Иншооллоҳ, уй эгаси бўлиш-га яқинлашиб қолдинг. Энди тош- тарозини ҳам шунга қараб қўйишинг керак, қизим. 39 10с. ЙП. Раъно қизариб онасига қарайди. 40 10с. ЙП. Нигор: - Раънони эгасига топширмагунимизча қуюл- майдиғонга ўхшайди. 41 10с. ЙП. Раъно уялиб бешикка биқиниб олади. Шундай қилиб адабий асосдаги матн телевизион тасвирий ифодасини, руҳий пластик ҳолатини, образли жонли қиёфасини топди. “Меҳробдан чаён” фильми билан телевизион версия орасидаги тафовут катта. Режиссёр Йўлдош Аъзамов фильмида Анвар ва Раъно муҳаббати бўртиб чиқади. Телевизион сериалда муаллиф матнини бузмаган ҳолда изчиллик билан ижтимоий тузумни, таҳликали замонни, нафс қурбонларини ўз ҳолича кўрсатишга ҳаракат қилдик. Асар композиция жиҳатидан вазминликни, босиқликни, бамайлихотир тасвир ифодасини топиши керак эди. Ҳар бир серия 45 минутдан иборат бўлиб 15 қисмга асар жамланди. Режиссёр кичик экран санъати имкониятларини ҳисобга олган ҳолда асосан йирик планда ишлашга ҳаракат қилди. Режиссёр сценарий яратиш жараёнида мизонсаҳналарни, хатти-ҳаракатларни телеэкран рамкаларини чегараланганини унинг имкониятларини ҳисобга олиши керак. Пластик ифодасини топиб, кадрлаштиришни чуқур ўйлаб, тасвирга тушириш майдончасининг шарт-

шароитидан келиб чиққан ҳолда ишлаши лозим. Биз биламиз, театр мизонсаҳналари залда ўтирган томошабин учун мўлжалланган, унинг урғу берадиган, ифодали ҳолатлари авансаҳнага олиб чиқилади, актёрларни ҳар хил жойлаштириш билан чекланади. Кинода имкониятлар катта. Табиатнинг чексиз планларидан, то йирик пландаги қиёфагача кўрсата олади. Ойнаижаҳон эса шу имкониятлардан фойдаланган ҳолда кадрларни фақат инсон атрофига, унинг йирик планларига, деталларга қаратиши лозим бўлади. Чексиз умумий планлар телеэкранда кутилган таассурот бермайди. Масалан жанг саҳналари, намойишлар катта экранга нисбатан кичик экранда қўғирчоққа ўхшаб қолади. Руҳий таъсири бошқача чиқади. Демак режиссёр сценарий ёзаётганда мана шу хусусиятларни эътиборга олиши керак. Яратилган кадрлар композицияси томошабин нигоҳини чалғитмайдиган, воқеа ҳолатига қаратилган бўлиши лозим, бу эса режиссёр дид-фаросатига, ақл-идрокига, фаҳмига боғлиқ. Ижрочиларнинг аниқ ва равшан жойлашиши, мизонсаҳналарни кадрлаштириш асосидир. “Меҳробдан чаён” видеофильмига яна мурожаат қиламиз: Т/р Кадр ҳажми Тасвирлар мазмуни Муаллиф матни Мусиқа, овозлар Суратга олинадиган жой 100 10с. ЎП. Анвар биринчи маошни олган, кўчада хурсанд келмоқда. 101 10с.УП. Анвар ҳовлида етти тиллосини Махдумга топширмоқда. 102 10с. ЙП. Махдумнинг оғзидан таноби қочган. Махдум: - Хабба... Ҳосилинг дуруст Ҳовли.

Анвар. Болам лекин пулга эҳтиёт бўл, бўтам! 103 15с. УП. Эртаси куни. Анвар ишдан қайтиб либос алмаштиряпти. Махдум унга яқинлашади. 104 10с. ЙП. Махдум: -Ана шу ерга сенга атаб бир уй, бир айвон, ошхонаси ва ахтахо- наси билан иморат солсам, дейман... Хабба, Анвар?! 105 10с. ЙП. Анвар: - Иморатқа эллик тиллодан кам пул етмайди. Маним бўлса бир пулим йўқ. Бўладирғони ҳам фо- тиҳа бергунингизга- ча албатта сизники ва ойимларники. 106 15с. ЎП. Махдум: - Хабба...

ҳимматингга! Албат- та-ку, шундай ва лекин ўша ниятла- рингдан кейин боягидек алоҳида пул йиғсанг дейманда... Албатта бу гап учтўрт йилсиз эмасда. Раъно! 107 10с.УП. Уларнинг олдига Раъно яқинлашади. 108 15с. ЎП. Махдум: - Хабба... Мана шу ерга Анвар акангга уй қуриб берамиз, Раъно. Бу ер сенга қалай ўхшайдур, қизим? 109 10с. ЙП. Раъно: -Анвар акам- ни ёқтирадурғон меҳмонхонаси борку. 110 15с. ЎП. Махдум: -Ҳе- ҳеҳе, боласан,

қизим, бо- ласан. Анвар аканг токай меҳмонхонада ётади, дейсан. Ахир бир кун уйланади, бамисоли сен бўл- санг эрга тегасан. Ахир уй керак-да, қизим. 111 10с.УП. Раъно уялиб, аччиқ қилгандай уйга кириб кетади. Анвар қизарган. 112 10с. УП. Нигоройим ишдан қайт- ган Анварга дастурхон ёзмоқда. 113 10с. ЙП. Қотиб қолган нон, суюқ ош келтиради. Анвар ўтириб овқат ея бошлайди. 114 15с. ЙП. Нигоройим: Ҳамма пулингни домлангга чакки берибсан, Анвар. Уст-бошинг-ни, кўрпа-ёстиғинг-ни ортиб қолса Раъно укангнинг ус-

тини тузатишинг ке- рак эди. Домланг туфлаб тугишдан бошқани билса... кошки 115 10с. УП. Анвар машғул. иш билан Мусиқа. 116 10с. ЎП. Ражаббек Анвардан синов олмоқда. 117 10с.ЎП. Анвар, Раъно қадимий китобларни кўздан кечирмоқда. 118 10с.УП. Анвар маош олган, кўчада ўткинчиларга салом бериб келмоқда. 119 10с.ЙП. Анвар олган маошини Махдумга бермоқда. Анвар: -Агар ижозат берсангиз, шу уч тиллога уйга кийим-кечак олсам деган эдим... Ҳовли. 120 20с. ЙП. Махдум: -Шу иш чакки-да, болам. Нақдина тиллони бемаза овқатларга, кийим-кечак деган мою-яъниларга сарф қилиш

куфрони неъ- мат. Хайр бундан сўнг шу номаъқул- чилик бўлмасин! Дунё деган кўп ноёб нарса, кишининг бир куни бўлса йиғлаб- сихтаб ўтиб кетаве- радир. Илло зар қад- рига етиш керак... 121 10с. ЙП. Анвар бош ирғайди. 122 15с. УП. Баҳор. Анвар билан Раъно гуллар орасида. Улар гуллар чаманига маҳлиё. Мусиқа. Ҳовли. 123 20с.ЎП. Раъно: -Ерга ёғлар тўкилса, ётиб ялар тақсирим, Бўлса бозорда паст- лик, сотиб олар тақсирим. Меним учун бир зирак. Раънобонуга не воҳ, Деса ойим ”Не керак?”–

юмматалар тақсирим. “Қулоқ тешиш фазл эмас, пулни топиш ҳазл эмас, Жевоҳ тақиш фарз- мас! – ғавғо солар тақсирим. 124 10c. УП. Улар хандон отиб кулишади. Ҳовли. 125 10с. УП. Анвар йўлак юриб келмоқда. 126 10с. ЎП. Қайрағоч тагида паран- жи ёпинган аёл унинг йўлини тўсади. 127 10с.ЙП. Нодира: -Поччанг бизнинг ҳовлига келиб турсин, ўзим уйлантириб қўяман, дебди. 128 15с.ЙП. Анвар: -Опа, домлам жавоб бермагунча бу уйдан кетолмайман. Поччамга бориб айтинг, қўлимдан келганича ёрдам бериб тураман. 129 10с.УП. Анвар этади. йўлида давом

130 20с.УП. Махдум болаларга дарс бераяпти. Мусиқа. Режиссёр режаси асосида сценарий яратишда тасвирчи-оператор ва рассом билан ҳамкорлик алоҳида аҳамият касб этади. Студия майдончасини мақсадга мувофиқ режалаштириш, декорация ва деталларни саралаш рангтасвир ифодаларини топиш аввалдан чуқур ўйлаш ва изланиш самарасидан ҳосил бўлади. Ифодали детал, аниқ ҳис қилинган руҳият, тўғри топилган йирик план - рассом ва тасвирчи-оператор санъатига боғлиқ. Воқеа қаерда ва қачон содир бўлаётганлиги мана шу ҳолатлардан келиб чиқади. Масалан, панжара ортидаги Қодирий (қамоқ ҳолати), машъала фонида Шоҳ Эдип, қуриган дарахтда битта япроқ, китоб ичидаги унутилган гул, осилиб турган дор ва ҳоказо. Аниқ топилган детал, уйғунлашиб кетган овоз кўп сарф-харажат қилиб олинган кинодан кўра кичик экранда ишончлироқ чиқади. Режиссёрнинг аниқ ва ўткир нигоҳи, диди ва меъёрни ҳис қилиш хислати катта рол ўйнайди. Кинодагидек телевидение ҳам ёлғонни ёқтирмайди. Ўйлаб топилган ҳар бир деталь рост ва ишонарли бўлсин. Воқеа кечмиш жой тўлақонли ифодали чиқсин. Бунда режиссёр сценарий яратишда рассом, тасвирчи-оператор билан ҳамкорликни ҳисобга олиши керак. Маконда декорация ифодасини топиш яратилаётган спектакл ифодасини топиш демакдир, кадр композициясининг тузилиши монтаж қурилмасининг асосидир. Булар режиссёр сценарийсининг ташқи томошавий ифодасидир. Режиссёр сценарийсининг яна муҳим ҳолатларидан бири асарнинг мусиқали ва овоз партитурасини ишлаб чиқишдир. Овоз ва оҳанг керакли кайфиятни туғдирибгина қолмай монтаж жараёнига, кадрлаштириш ҳолатларига ҳам хизмат қилади, ёрдам беради. Режиссёр сценарийсида овоз ва оҳангга ҳам эътибор бериш, уни ҳисобга олиш спектакл ёки кўрсатувда руҳий таъсирни кучайтиради. Режиссёр сценарийсини ёзиш жараёнида тасвирчи-оператор ҳамда рассом билан ҳамкорлик, улар билан узвий алоқадорлик, кейинчалик актёрлар билан бўлган мулоқот маълум бир тузатиш киритиш ҳолатлари рўй

беради. Режиссёр раҳбарлик қилаётган бутун ижодий гуруҳ билан ўз режасини режиссёр сценарийси асосида амалга оширади. Телевидение санъатининг муваффақияти, ривожи ва равнақи гарови режиссёр сценарийсининг негизидадир.

Миллий телесериал ва унинг илк тажрибалари Телевидение пайдо бўлди-ю, саньат оламида янги жанр телевизион драматургия пайдо бўлди. Умуман драматургияга янгиликлар кириб келди. Театрнинг бир неча кунлик спектаклини, сериалларини билмаймиз. Кўп бўлса икки кун қўйилади. Масалан, икки қисмли спектакл, баъзида 3 қисмли спектакллар қилинган. Томошабинлар икки ёки уч кун спектаклга келишган. Маьлум бир даражада театр спектакли 2-3 сериядан нарига бормаган. Масалан, киноларни олсак улар ҳам икки қисмдан ошмаган. Япония, Ҳиндистонда кўп сериали кинолар қилишган, масалан одамлар эрталаб 9.00 дан кириб олиб хаттоки ейдиган овқатигача олиб кириб кўришар экан. Бир кирганда охиригача кўриб чиқишар экан. Аньанага кирган Мексика, Аргентина, Бразилия, умуман Жанубий Американинг сериаллари («Совун кўпиги» дейишади) ўзига ром этади. Инсонни бир қизиқтириб олса, қўйиб юбормагунча давом этаверади. Масалан, бўлиб ўтган «Санта Барбара», «Изаура», «Оддий Мария» энди буларнинг сони кўп. “Гвадалупе”, “Ошин”, «Маҳобхорат», «Қиш эртаги», «Сарой жавоҳири» каби телевизион сериалнинг ажойиб намуналари пайдо бўлди. Ҳар бир мамлакат ўз тарихи, ўтмиши, урф-одатлари хақида сериал яратмоқда. Кўп қисмли телевизион асар яратиш, ҳар кеч томошабинни зангори экранга муҳрлаб қўйиш индустрияга айланди. Кўп мамлакатлар бунга катта аҳамият бермоқда. Аслини олганда сериал яратиш халқимизда қадимдан қолган. «Минг бир кеча» бу сериал, «Гурўғли», «Алпомиш» достонлари, «Насриддин афанди саргузаштлари» ҳам сериал, фақат булар адабиёт, халқ оғзаки ижодимизнинг ажойиб сериаллари саналади. Театр саньати минг йиллардан бери бажара олмаган ишни, кино саньати юз йиллардан бери ярата олмаган сурункали саньат асарини фақат телевидение эплади, халқнинг ҳар кеч томоша қиладиган орзу армонлари ойнаи жаҳон пайдо бўлди-ю, рўёбга чиқди. «Совун кўпиги» деб аталмиш мана шу сериаллардан аксарият томошабин маьнавий озуқа олмоқда, ҳаёти, турмуш

тарзида хулоса чиқармоқда. Мавзу қанчалик кўп бўлса, мазмунга бой инсон дилидаги гапларни айта олса, ўша фильмни бутун оила мириқиб томоша қилади. 1995 йилларда телевидениеда ёзувчи Ахмад Аьзам бош муҳаррир бўлиб келди, теледраматург ва режиссёрларни тўплаб «Биз нега ўзбек сериалларини ярата олмаймиз, ўзбек драматургиясида нега сериал асар йўқ» деган фикрни ўртага ташлади. Шунда кинодраматург Рихсивой Мухаммаджонов билан режиссёр Мели Махкамов, М.Маҳаметов ва Машраб Бобоев, Ҳайбат Алиев билан Шароф Бошбековлар экранда очиқ мулоқот кетди. Ўзбек сериалини яратиш хусусида дастлабки қадамларни қўйиш хусусида гаплашилди. Энди ўзбек телевидениесида яратиладиган сериаллар, Бразилия, Мексикадаги каби маиший мавзулар, оиланинг ички кечинмалари, яланғоч туйғулар, шаҳвоний ҳолатлар акс этган ғарб давлатлари сериалларига ўхшаш эмас. Балки шарқона миллий, ўзбекона қилиб олишга келишилди. Ўзбек сериали 7 ёшдан 70 ёшгача томошабинга мос бўладиган драматургия қонунларига хос бўлиши керак. Ўзбек оиласида келин ўтиради, қайнота ўтиради, куёв билан кайнона ўтиради. Шулардан уялиб келин чиқиб кетмаса. Масалан, ғарб сериалларини кўрганда қайнотани олдида келин ўтира олмай бошини эгса, қайнота ўрнидан туриб чиқиб кетса, у шарқ одоби бўйича яланғоч туйғуларни кўриш урф- одатимизга тўғри келмайди. Илк марта ишланаётган сериал “Кўнгил кўчалари”да бир ўзбек оиласи мисол қилиб олиниб, воқеалар ҳар хил содир бўлиши, янги оиланинг турмуш тарзи, кексаларнинг ҳаёти, маҳаллада кечаётган ҳаёт, оиланинг бузилиши, турли муаммоли нарсаларни олиб чиқиб томошабинга ҳавола қилиниши мақсад қилиб олинди. “Кўнгил кўчалари”. Ҳақиқатдан ҳам инсон зотини кўнгли кенг бўлади. Ҳар хил кўчага киришни хоҳлайди. Инсонни кирмаган кўчаси йўқ, адашади, қоқилади, ҳар хил сўқмоқлардан юради. Инсон ҳаёти ҳар хил кечинмалардан иборат. Мана шу нарсаларни бир оиланинг тақдирига қўйиб Машраб Бобоев «Кўнгил кўчалари» сериалини тайёрлади. Бу сериал ижодкорлари ўз идроки ва фидойилик билан иш бошлашди. Сериалга умуман экранда кўринмаган

актёрлар керак, деган фикрга келиниб, янги сериалга танилмаган, кўп кўринмаган саньаткорларни таклиф қилинди. Телевидение саньати янги рухсор, янги қиёфа, янги ижрочиларни яхши кўради. Томошабинга танилмаган актёрлар маьқул тушади. Акс ҳолда у санъаткор, томошабиннинг «Яна ўша ўйнабди» деган сўзларини эшитиб, эл назаридан қолиши ҳеч гап эмас. Сериал ижодкорлари дастлаб асарда нима бўлиши, нима билан бошланиши, оқибати нима билан тугашини билмас эди. Воқеада бир оилада бир нечта фарзанд, шўро даврида катта лавозимда ишлаган коммунистнинг қисмати, коммунист ҳам маьлум вақтда адашган, ҳаётида йўл қўйган хатолар бўлган, хотин устига яна хотин оладиган бўлса албатта у партбилети, мансаби билан жавоб берар эди. Ўзи Бекободда раҳбарлик лавозимида бўлиб, хотини бола-чақаси Тошкентда қолган ҳолда бир неча йил хизматда бўлиб бошқа бир аёлни севиб қолади, фарзанд кўради, шу фарзанд оқибатда катта қиз бўлиб, отанинг катта лавозимда ишлайдиган ўғли билан алоқада бўлади, тақдир тақазоси туфайли муносабатлар чуқурлашади. Бу муносабатда ака сингил эканлигини улар билмайди. Чунки ота бола-чақасига ошкора қилса партбилетидан ажралиши мумкин. Партбилети бўлган одам ич-ичидан сир тутади, лекин ошкора қилолмайди. Мусулмончиликда аслида узоқ муддат сафарда бўлса кимнидир никоҳига олиши мумкин. Ундан фарзанд кўриши мумкин. Кейинчалик ўшалар билан борди-келди қилиши мумкин. Ака билан сингил ўртасидаги муносабат шўро даврида бўлиб ўтган сон-саноқсиз хикоялардан биридир. Умуман ака ва сингилнинг шаҳвоний муносабатда бўлиши ақлга сиғмайдиган ҳолатдир. «Кўнгил кўчалари» даги мавзунинг теранлиги, кутилмаган муносабатлар томошабинни қизиқтириб қўйди. Гунохи азимнинг оқибатлари нималарга олиб келиши мумкинлиги, бир оила бошига тушган кулфатлар коллизияси томошабинни кутдириб қўйди. асарнинг композицион тузилиши воқеалар тугуни энди маьлум бўлди. Бир эгри қадам туфайли, хиёнат туфайли хонадон аъзолари ҳаётнинг катта синовларидан ўтади. Улардан омад юз ўгиради: бири жинни бўлади бири

автоҳалокатга учрайди, бири амалдан кетади, бири қамалади. Хуллас барчаси жазо тегирмонидан ўтади. Қаҳрамонлар бутун фильм давомида ўз-ўзини жазолайди, виждон азобида қолади. Бу телесериал тавба ҳақида, тазарру ҳақида, воқеалар гарчанд нихоясига етмаган бўлса ҳам Ал-Бухорий мақбарасига зиёрат қилиб, қилган гунохларини ювиш илтижоси билан иймонга, эьтиқодга садоқат билан фильм якун топади. Бу асар Машраб Бобоевнинг маҳорати, драматург сифатида ўзбекона, миллий ҳаётимизга яқин воқеаларни олиб, муаммони кўтариб чиқариши унинг драматургия соҳасида қилган катта жасоратидир. Драматург Шароф Бошбеков «Чархпалак» видеофильмида бошқача линияни олиб кетди. У лўли қиз қисматини, унинг ҳаёт чархпалаги атрофидаги ҳаётини ёритди. Кинорежиссёр Ю.Розиқов «Домла» сериалини яратди. «Кўнгил кўчалари» ҳам 51 серияда тўхтаб қолди. Телесериал томир отиб шохлаб кетди. Бу шохлар қаерга бориб жамланади. Муаллиф мавзуни йиғиштириб олганича йўқ эди. Яна бир неча фасл давом этиб кейин якун топиши, сўнгги нуқта қўйиши керак эди. Шундай бўлса ҳам иккинчи фасл тавба тазарру билан тугади. Телевизион драматургияни миллий қилиб олишга бизда ҳам катта имкон бор эканлигига ишонч ҳосил қилдик. Аслида сериални овозлаштириш, пардозу андоз қилиш, қисқартириш керак эди, аммо ижодкорлар бунга улгуришмади. Хақиқий натурада кетган сериал эфирга етказиб берилди холос. Томошабинлар кутаётган асарлар кўп, лекин бир гап бор: сарёғ турган жойда маргаринни нима қиласиз, дейди. Адабиётимизнинг сарёғлари кўп - аллома, ёзувчиларимиз, адибларимиз ёзиб қолдирган асарлар. Шу асарлар телевизор экранида кўрилса, кинолар сифатида чиқса, бу нур устига нур бўлади. Мактаб ўқитувчилари ҳам, ёш томошабинлар ҳам мана шундай адабиётдан бахраманд бўлиши керак. Бутун дунё романчилигимизнинг тан олган ажойиб намуналари «Ўтган кунлар», «Мехробдан чаён». Бобомиз Абдулла Қодирийнинг асарлари зангори экранда ўз ифодасини топиши керак. Янги авлодлар қайта ўқиши лозим. Машхур режиссёр Йўлдош

Аьзамов яратган фильмлар бутун бир асарни борича қамраб ололмаган, асарни қаймоғини олган холос. Керакли жойларигагина Йўлдош ака қўл урган. Ҳатто икки қисмли кино олишга ҳам рухсат ололмаган. «Ўтган кунлар» даги воқелик бир қисмга сиғмас эди. Шунинг учун кўп воқеалар қолиб кетди. М.Маҳаметов драматург, ёзувчи Хайриддин Султоновга, «Мехробдан чаён» асарини телевизион сериал қилиш нияти борлигини билдирганида маьқул тушди. Биргаликда Қодирийнинг ўғли Маьсуд аканинг олдига боришди. Тез фурсатта Хайриддин Султонов 15 сериясини ёзиб берди XIX аср иккинчи ярмидаги Қўқон хонлиги муҳитини ўрганиш, тарихий хақиқатга яқинлашиш мураккаб кечди. Бош ролларни ижро этувчиларни танлови қийин бўлди. Қаҳрамонларни Фарғона универститети, Қўқондаги коллежлар, Саньат институтидан қидиришди. 20-30 та актёр кўрикдан ўтказилиб, аҳийри Қодирий бобомиз рухига мос, тасвирда ифода этилгандек ижрочиларга бир тўхтамга келди. Биз бир нарсани олий мақсад қилиб қўйдик. Аллома режиссёримиз Йўлдош Аьзамов кинода ололмаган воқеаларни тўлалигича Қодирий бобомизга хиёнат қилмай, хонлик саройидаги чиркин муҳитни, нафс бандаларини, миллий муҳаббат изтиробларини борича безаб бўямай кўрсатишга ҳаракат қилинди. Қодирийни кўпроқ томошабинга етказиш керак. Ёзувчининг биронта сўзини четда қолдирмасликка ҳаракат қилдик. Нима учун асарни «Меҳробдан чаён» деб атади? Ўтган асрнинг ўттизинчи йилларида яратилган асарлари «Меҳробдан чаён», «Ўтган кунлар» деб нима учун аталди? Ҳаммасининг сабаби бор. Қодирийнинг моҳирлиги, адабиётимизнинг ажойиб алломаси эканлиги мана шу асарда билинади. Дардини, айтолмаган гапларини, шу китобларга сингдирган. Мехроб биз биламиз саждагоҳ. Масжид, меҳробига хамиша сажда қилинади. Нима учун шу меҳробга сажда қиламиз, чунки меҳроб тоза, покиза, ҳалол жой. Меҳробдаги чаён ким бўлди. Қодирийнинг китобнинг сўзбошида айтган яхши сўзлари бор: «Мен айтган ва айтолмаган гапларимни ўқувчим уқиб олар» деган. Бу нима? Нимани уқиш керак? Бизбиламизки 20-30 йиллар даври шунақанги йиллар бўлганки, бутун уламо,

муллалар, домлалар, диний пешволар қулоқ қилинган. Уларнинг устидан кулганмиз. Дахрий бўлганмиз. Шўролар даврига келиб улар йўқ қилина бошланди. Оддий ҳаёт тарзимиздан бутун диний удумлар, урф-одатлар чиқариб ташланди. «Меҳроб бузилди», «меҳроб йўқолди», ундаги чаён ким бўлди. Меҳроб бу инсоннинг қалби, биз қалбимизга сажда қиламиз, дилимиз покиза бўлиши керак. Мехробдаги чаён бу нафс. Нафсгина одамни ҳар балога йўлиқтиради. Ҳайвоний қусурлардан ҳалос бўлгандагина, у комил инсон бўла олади. Болалигимизда мактабда бу романни ўқиганимизда мехробдаги чаён бу Абдураҳмон деб айтиларди. Абдурахмон 15 йил Бухорода тахсил кўрган, қурьонни ёд билган диний пешво, қандай қилиб одам чаён бўла олади. А. Қодирий айтолмаган гапни уқганимизча биз айтмоқчи бўлдик, кинода Йўлдош ака ҳам билган, лекин қилолмаган, чунки фильмни қисқа қилиб бериш керак эди-да. Режиссёр Анвар билан Раьнонинг ўртасидаги муҳаббатни бера олди. Лекин асар замирида ётган бошқа маьнони очиб беролмади. Чунки, 50 йиллар даври буни тақазо қилмас эди. Романда Абдураҳмон қўпол қилиб айтганда «баччага» айланган. Муаллиф ўша 30 йиллардаги домлаларнинг устидан кулган. Агар Қодирий ҳаёт бўлганида, мана шу кунларда яшаганида Абдураҳмонни ҳеч қачон «бачча» қилмаган бўлар эди. Тўғри, унда ҳам нафс бор. Раьнога бўлган муносабати туфайли Анварда хусумати бор. Нафс асардаги ҳар бир қаҳрамоннинг қалбида чирмашиб ётибди. Ёзувчи моҳирлик билан қалбдаги чаённи сингдира олган. Раьнонинг отаси Солих махдум Анварга аталган қизини Худоёрхонга беришга рози бўлади. Бойлик, мансаб, амал дардида. Шаҳодат муфти ҳам, Шоҳидбек ҳам, Гулшан ҳам, Оғача ойим ҳам, Самад бўқоқ, Шукур сўфи, Султонали, Нигоройимда ҳам нафс, манфаат мавжуд. Балиқ бошидан сасийди, деган гап бор. Ахир юзта хотин устига яна бирюз биринчи хотин олган Худоёрхонни нима дейиш мумкин?! Мозийнинг ифлос томонлари ҳам мана шунда. Осойиш, тинч кўринган жойда ғулғула ётибди.

Хонлик саройи ҳаётида ҳамиша таҳлика ҳукмрон. Ҳаммасининг нафси ўпқон, ўзига махлиёлик ҳукм суради, билингки, шу ерда даҳшат биқиниб ётибди. Нафс йўлида ҳар қандай қабиҳликдан тап тортмайдиган, бўшаб қолган курси - амал учун ҳийла, найранг, фитна уюштиришни оддий бир ҳаёт касбига айлантирган, одамларнинг турмуш тарзи, манфаат йўлида муддаоларини амалга ошириш учун разолат устун турган Худоёрхон замони муаммолари ҳозир ҳам ўз муҳимлигини йўқотмаган. А.Қодирий бир- бирининг кўзини чўқийдиган одамлар орасида фақат Анвар ила Раьно муҳаббатинигина эмас, шу билан бирга асар замирида айтилмаган гаплар ётибди. Асарни тасвирга олиш жараёнида қизиқ бир қолатга дуч келдик. Тақдир тақозоси билан режиссёр Мелис Абзаловнинг «Ўтган кунлар» романи асосида олаётган икки қисмли бадиий фильми ҳамда «Меҳробдан чаён» телевизион сериали бир вақтнинг ўзида икки ижодий гуруҳ Худоёрхон саройида иш бошлади. Қодирий қаҳрамонлари ўз даврининг сарой аёнлари- ю, қозикалон, мирзалари ўша давр либосларида, урф одатларида сарой кездилар. Бизларга Қодирий бобомиз руҳи мадад бергандек бўлди. Қаерда, қачон, қайси куни биз тасвирга туширмайлик романда ёзилган ҳолатлар, табиат мўъжизалари рўй бериб турди. Қўқон изғирин шамолларида кеч кузда дарахт баргларининг учишларию, хазонрезги ҳолатлари кимсасиз хонадонда Анвар ила Раънонинг хайрлашув оқшомида эшикларнинг шамолда тарақа- туруғи, «Мўйимуборак»да Қўқоннни тарк этишдаги ойдин кеча, ҳамма- ҳаммаси бизга ёрдам берди. Анвар ила Раьнонинг пинҳона ярим кечадаги гулзордаги учрашувига биз бутун Қўқонни айланиб жой тополмадик. Рассом Саидакмал Расулов билан Тошкентга келиб, айнан Қодирий хонадонининг ҳовлисидан романдаги тасвирни топдик. Бу бизга катта омад эди. Хуллас, ҳамма жойда Қодирий руҳи биз билан кезиб юрди. Энг ҳайратлиси шунда бўлдики, биз фильмни якунлаб эфирга узатганда 15 қисмни биринчи февралдан бошлаб 15 феврал куни ниҳоясига етказганда билдик-ки, Қодирий бобомиз ҳам романнинг сўнгги нуқтасини 1928 йили 15 феврал куни қўйган

экан. Бу тақдир ажойиботлари эди. Бу бизнинг илк тажрибамиз, илк уринишимиз эди. Албатта фильмда жуьзий камчиликлар ҳам бор, ниҳоясига етмаган, чўзилган саҳналар ҳам мавжуд. Лекин бутун ижодий гуруҳ ёзувчи сўзларини бузмасдан, аслидагидай таҳлил қилишга ҳаракат қилди. 15 кеча телетомошабинга адиб дурдонасини етказишга интилди. Навбатда мана шу буюк ёзувчимизнинг «Ўтган кунлари» турибди. Ўша даврни, замон руҳини кайфиятини, либосларини чуқур биладиганлар кўпчилиги ўтиб кетаяпти. Телевизион версиясини яратиш керак. Ёш авлодга қолдириш керак.

Адабиётлар: 1. Каримов И. Ўзбекистон: миллий истиқлол, иқтисод, сиёсат, мафкура. - Т.: Ўзбекистон, 1993 йил 2. Каримов И. Янгича фикрлаш ва ишлаш – давр талаби. - Т.: Ўзбекистон, 1997 йил 3. Каримов И. Маънавий юксалиш йўлида: тарих, маърифат, маънавият. – Т.: Ўзбекистон, 1998 йил 4. Девис Д. Азбука телевидения. - М.: Искусство, 1962 йил 5. Саппак Вл. Телевидение и мы. – М.: Искусство, 1963 йил 6. Ильин Р. Выразительные средства телевидения. - М.: Искусство, 1966 йил 7. Юровский А.Я., Борецкий Р.А. «Основы телевизионной журналистики». - М: МГУ, 1966 йил 8. Вильчек В. Контуры. Наблюдения о природе телеискусства. - Т.: Искусство, 1967 йил 9. Багиров Э., Борецкий Р., Глуховский Д., Григорьянц Н. Жанры телевидения. - М.: Искусство, 1967 йил 10. “Искусство голубого экрана” 1968 йил Москва (сборник статей)

Похожие

ХХ аср рус эстрадаси

ХХ аср миллий мусиқий томошалари

ХIХ аср охри - ХХ аср биринчи чорагида Ўзбекистон санъати

ХIХ аср охири ва ХХ аср бошларида Европадаги томоша турлари

ХХ аср жаҳон мусиқий эстрадаси ва миллий қўшиқчилик