ХХ аср рус эстрадаси - Искусство - Рефераты

ХХ аср рус эстрадаси

Загружено в:

25.04.2023

Скачано:

0

Размер:

72 KB

ХХ аср рус эстрадаси Режа: 1. Эстрада – санъат тури 2. “Летучая мышь” – миниатюра театри. 3. “Кривое зеркало” – кичик шаклидаги томошалар театри 4. Эстрада театрлари 5. Эстрада оркестри 6. Бир актёр театри 7. Бир қўшиқчи театри

Эстрада – санъат тури ХХ асрга келиб Эстрада санъат тури бўлиб ажралиб чиқишига амалий ва назарий асос етарли эди. Унинг асосини кичик шаклдаги номерлар ташкил қилган. Номер эса – ғоявий образли композицияга эга бўлган, 5-10 минутлик кичик шаклдаги бадиий томоша деб қабул қилинган. Концертлар – кичик шакл турида – номер ижод қиладиган барча йўналишларни бир кечада, бир саҳнага жамлаш ва уларни конферансье ёрдамида бошқариш хамда улуғлаш қудартига эга бўлган томоша туридир. Шунингдек, концертлар – бир ижодкор шахс фаолиятига хам бағишланиши мумкин. Бу ерда ҳам конферансье бир ижодкорнинг номерларини навбатма – навбат эълон қилиб, унинг янги – янги қирраларини мухлисларга таништириб боради. Баъзи холларда шахсий концерти бўлаётган ижодкорни ўзи конферансье вазифасини хам уддалаган. Бир ижодкор иштирокидаги концертлар – шоирни, актёрни қўшиқчини, композиторни, ижрочи мусиқачи ёки раққос – балетмейстрни юбилейига бағишланган ижодий хисоботи шаклида уюштирилган. 1908 йили Москва шахрида “Летучая мышь” номли, Петербургда эса “Кривое Зеркало” номли тунги концерт кўриш ва овқатлантириш орқали хордиқ чиқарадиган кабарелар очилди. Бу жараён Россияда эстрадани санъат тури бўлиб ажралиб чиқишига амалий шароит яратди. “Летучая мышь” – миниатюра театри. “Летучая мышь” Москва шахрида 29 феврал 1908 йили кабареда очилган илк миниатюра театри эди. Москва Бадиий театрининг актёрлари уюштирган “капустник” – хазил мутоибали тақлидларини Л. Н. Тарасов исмли шахс ўз кабаресининг эстрадасида яъни ресторан бурчагидаги саҳнада қайта кўрсатишни таклиф қилди. 1910 йилгача бу анъана Тарасов кабаресида

Москва Бадиий театри (МХТ) артистларининг ижодига бағишланган капустниклар фақат шу театр актёрлар учун кўрсатилган. Актёралар спектаклдан кейин кичик шаклдаги ўз – номерлари билан янги ижодий қирраларини намоён қилган. Конферансье уларни навбатма - навбат саҳнага чақирган ва ўтирганлар номидан актёрдан унинг қойил мақом қилиб ижро қиладиган номерини кўрсатишни илтимос қилган. Бундай номерлар кўпайиб кетганлигини сезган кабаре эгаси 1910 йилдан бошлаб томошаларга билет сота бошлаган. Шу кундан бошлаб “Летучая мышь” номли тунги кабаре – эстрада театрининг мухлислари пайдо бўлган ва тобора кўпайиб борган. 1912 йилдан эса “Летучая мышь” – “Миниатюра театри” номи билан ўз мухлисларига махсус тайёрланган тунги томошаларига билет сота бошлади. Бу театр – машҳур сатириклар, классик шоирлар, ижодидан намуналарни таниқли композиторлар, музика ижрочилари, раққослар ва цирк номерларини бирлаштирадиган масканга айланди. Бу даргох машхур актёрларни янада машҳур қилди. Конферансьеларни янги – янги авлодини томошабинларга таништирди. Тажрибали актёрларнинг юқори савиядаги ижролари тобора миниатюра муҳлисларини тунги томошага кўпроқ жалб қила бошлади. 1918 йилдан бошлаб барча хусусий томоша кўрсатиш масканлари давлат ихтиёрига ўтказилди. 1920 йили “Летучая мышь” Миниатюра театрининг етук ижодкорлари – Париж, Нью-Йорк, Киев шахарларига тарқаб кетишди. Улар бу шаҳарларда Миниатюра тнеатрининг ривожига ўз ҳиссасини қўшишди. “Кривое зеркало” – кичик шаклидаги томошалар театри Петербургда 1908 йили актирса З.В. Холмской томонидан “Театр ходимлари клуби” низоми билан “Кривое зеркало” театри очилган. Унинг низомида “театр – адабий пародия, ижтимоий сатира томошалари кўрсатади ва “Кривое зеркало” деб номланади деб ёзилган эди. Бу ном бизнинг тилда –

“башаранг қийшиқ бўлса – ойнадан ўпкалама” номли мақолни эслатади. Театрни А. Р. Кугель исмли танқидчи бошқарган. Бу театр кўрсатадиган кичик шаклдаги томошаларда хазил – мутойибалар юқори савиядаги номерлардан иборат бўлишга катта аҳамият берган. Айниқса пародияларни бачканаликдан холи бўлишини қаттиқ таъқиб қилган. Бу театрнинг 1909 йилда саҳналаштирган бир актли “Вампука - африкалик келинчак” номли томошаси жуда машхур бўлди ва театр санъатига номли атамани кириб келишига сабаб бўлди. Чунки , бу спектакл опера театрларига бағишланган фельетон асосида махсус ёзилган бир актли пьеса асосида саҳналаштирилган бўлиб, у опера санъатига бағишланган пародия томошасига айланди. Бу томошадан кейин “Вампука” атамаси эстрадаси операдаги камчиликларга бағишланган номерларга пародия номи бўлиб тарихга кирди. Бу муваффақиятдан кейин театри “Кривое зеркало” 1910 йилдан бошлаб ҳар кеча томоша кўрсатиш ва Москва шаҳрига гастролга бориш қудратига эга бўлди. “Вампука” билан операдаги камчиликларга пародиялар яратган театрнинг навбатдаги томошаси “Ревизор” номли спектакл билан режессурадаги “мода” ҳисобланган камчиликлар устидан кулди. “Ричалов гастроли” номли пародияси билан эса актёрларнинг гастрол пайитидаги “ижодкорлиги”ни кулгули томошага айлантирди. 1918 йили инқилобий тўнтарилишдан кейин театр ўз репертуарини қайта кўриб чиқди. Театр 1922 – 1924 йиллар Москва шаҳрида фаолият кўрсатди ва ўзининг машҳур бир актли пародия спектаклларини қайта тиклади. Бу томошалар ўзининг бадиий қудратини ва савиясини қайта кўрсата олмади. Театр 1925 йили Ленинградга қайтиб келди. 1928 йили Кугелнинг ўлимидан кейин “Кревое зеркало” ўзининг сатирик қудратини йўқотиб оддий миниатюра театрига айланиб қолгани учун 1931 йили бу театр ёпилди. Шундай қилиб театрнинг ички ва бадиий хаётидаги камчиликларга бағишланган сатирик пародиялар “Кривое зеркало” номи билан тарихда қолди.

Эстрада театрлари 1918 йили инқилобий тўнтарилишдан кейин барча хусусий томоша масканлари давлат тасаруфига ўтказилди.Кабаре ва ресторанларда фаолият кўрсатадиган тунги клублар томошаларининг бачканалиги ва хаёсизлиги хақида матбуотда танқидий мақолалар эълон қилина бошлади. Уларга жавобан 1919 йили инқилобий сатира театри – “Театр ревалюционный сатиры” (Теревсат) ташкил қилинди. Бу театр – кундузлари фронтга жўнаётган аскарларга томоша кўрсатса, кечалари кабаре ва ресторанларда инқилобга халақит бераётган унсурлар устидан куладиган томошалар кўрсатади. Шунинг учун уни инқилобнинг илк меваси – “эстрада театри” деб аташ бошланди. 1920 йили “Синяя блуза” – “Кўк кўйлак” номли эстрада театри ташкил қилинди. Бу театр – тирик газета яъни ҳар кунги ўзгаришларни ёритиб борадиган “эстрада театри” деб атала бошлади. Унинг репертуаридан – пародия, сатира, куплетлар ва хазил қўшиқлар ўрин олди. Уларнинг мазмуни эса инқилоб душманлари устидан кулиш, уларнинг оммаган фош қилиш эди. Бу шаклдаги театрга ўз пайитида машҳур бўлган барча ижодкорлар жалб қилинди. 1926 йили Москвада ва Ленинградда, 1927 йилдан Россиянинг йирик шаҳарларида. ҳатто Бокуда эстрада театри “мюзик – холлар” очилди. Бу йўналишга барча машҳур шоирлар, композиторлар, актёрлар, конференсьелар, режиссёрлар жалб қилинди. 1928 йили Л.О.Утёсов раҳбарлигшида театрлаштирилган джаз оркестри ташкил қилинди. Бу эстрада театри музика, қўшиқ, рақс, эксцентрика номерларни юқори савияда бирлаштирадиган ва бошқарадиган конферансье Утёсов номи билан машҳур эди. 1939 йили Ленинградда А.И.Райкин бошчилигида “Миниатюра театри” ташкил қилинди. Шу йилдан бошлаб бутун иттифоқ ва Россия эстрада куйлари ва қўшиқлари ижрочилари конкурслари ташкил қилинди. Иккинчи жахон уруши йиллари (1941-1945) эстрада театрларининг “бригада” шакли пайдо бўлди. Улар очиқ майдонларда ва госпиталларда томоша кўрсата оладиган кўп қиррали ижодкорлар гуруҳидан ташкил топди.

Эстрада театри “бригада” – қўшиқ, рақс, шеър, хазил-мутойибага қурилган миниатюралар, латифалар, конферансьелик бўйича ҳар бири ўзига хос ижодкорлар гуруҳи эди. Урушдан кейин эстрада театрлари ривожига алоҳитда эътибор қаратилди. Ҳатто Иттифоққа қарашли республикаларда “эстрада театри”, “эстрада оркестри”, “эстрада ансамбллари”, “вокал-чолғу гуруҳлари” пайдо бўлди. Эстрада санъатига бағишланган конкурслар янги-янги гуруҳлар ва эстрада қўшиқчиларининг номларни кашф қила бошлади. Ҳамда эстрада театрининг янги шакллари - “рақс гуруҳи”, “шеърият театри”, “сўз усталари театри”, “пантомима театри” пайдо бўлди. Бу театрларни режессураси ва уларни бошқарадиган “Мосэстрада”, “Ленэстрада”, “Росфилармония” “Госконцерт”. “Союзконцерт” ташкилотлари барпо қилинди. Эстрада оркестри Бу ном билан машҳур бўлган чолғу ансамбллари ХХ аср рус эстрадасида алоҳида ўрин эгаллайди. Бундай гуруҳлар ўз муҳлисларининг ёқимли куй билан, рақсга тушадиган шўх куйлар чалиб, эл орасида машхур бўлиб кетган қўшиқни айта оладиганларга жўр бўлиб чалиб бериб, янги пайдо бўлган машҳур куйларни аранжировка қилинган вариантини чалиб ҳайратга солиб хурсанд қила олган. Авваллари очиқ майдонларда , сайилларда чолғу чалиш учун тўпланган мусиқачилар гуруҳи аста секин концерт залларида ҳам пайдо бўла бошлади. АҚШ ва Европадаги эстрада оркестрлари яратган джзь куйлари Россиядаги ижодкорлар тасаввурини бойитди ва янги гуруҳлар пайдо бўлишига туртки бўлди. 1935 йиллардан бошлаб Россияда эстрада оркестрлари учун махсус куйлар ёзадиган композиторлар пайдо бўлди. Бунга машҳур актёр, қўшиқчи, хазиллар бобида тенги йўқ, конферансье – Л.О.Утёов раҳбарлигидаги эстрада

оркестирини замонасининг машғури композитори И.О.Дуневский билан ижодий хамкорлиги сабаб бўлди. Бу даврда иттифоқдан республикаларда пайдо бўлган эстрада оркстрларига маҳаллий композиторлар басталаган куйлар эстрада оркестри йўналишини тез ривожланишига асос бўлди. Эстрада оркестрлари радио комитетлари қошида, филармония ва концерт ташкилотлари ташаббуси билан кўпайиб борди. Эстрада санъати конкурслари ва фестивалларининг энг фаол иштирокчиларига айланган эстрада оркестралари кўплаб қўшиқчиларнинг машҳур бўлишига ва мусиқа маданиятининг ривожига ўз ҳиссасини қўшди. Бир актёр театри ХХ асрнинг 80 йилларидан бошлаб сўз усталари сатирик монологлар ижроси билан – разгаворний жанрд элга танила бошладилар. А.Райкин, Е.Петросянлар қаторига ёш ижодкор Е. Хазанов кириб келди. Москва эстрада театрида унинг фақат сатирик монолглардан иборат бўлган “Клунарния техникум студенти” номли якка концерти – “Бир актёр театри” пайдо бўлди. Хазанов сатирик монологлар ёзадиганлар билан хамкорликда бу тасодиф эмаслигини исботлади. Эстрада театрида кетма-кет сатирик монологлардан иборат мавзули спектакллар муҳлисларга тақдим этилди. А.Н.Яхонтов томонидан ташкил қилинган шеърият ва шеърий композициялардан иборат “Бир актёр театри” тушунчаси сатирик монологлардан иборат концерт атамаси билан кенгайди. Бу йўналиш эстрада саҳанасида якка тарзда сатирик монолглар ижро этадиган кўплаб ёшларни эстрада санъатига ошно қилди. ХХ аср охирларига келиб бу йўналиш кулги севар мухлисларнинг энг севимли томошасига айланди.

Бир қўшиқчи театри Москва ГИТИСининг “Эстрада санъати” бўлимини ХХ асрнинг 80 йилларида тугатган А.Б.Пугачёва “Бир қўшиқчи театри” тушунчасини рус эстрадасига олиб кирди. Ўз қўшиқлари билан эл хурматига сазовор бўлган бу актриса репертуаридаги эстрада қўшиқларини мазмунан жамлаб, уларни маъноси ва ғоясини декорацияларда жиҳозларда, костюмларда, ранглар ҳамда нур ёрдамида ифодалаб “бадиий яхлит томоша” яратди. Хонанда эстрада режессурасининг барча унсурларига амал қилиб ғоявий, бадиий, образли компазицяни юқори савиядаги намунаси бўлагани учун “Бир қўшиқчи театри” муаллифи номини олди. Аввалари ҳам қўшиқчи юбилейга бағишланаган театрлашган концерт - ижодий кеча – концертларнинг классик намуналаридаги шакли мавжуд эди. А.Б.Пугачёва эстрада актёрларининг провард мақсади шахсий концер, якка чиқиш дастурига ва афишасига эга бўлиш эканлигини англаб етди. Бу йўналишда ўзи амалий намуна бўлиб, “қўшиқчи ўз юбилейидагина шахсий концертини намойиш қилади” – деган тушунчани ўзгартирди. Эстрада қўшиқчиси тематик жихатдан жамланган “Бир қўшиқ театри”, концерт – спектакилини ҳар йили намойиш қилиши мумкинлигини амалда исботлади.

Хулоса Инсоният хурсандчилигини ёки қайғусини – сўз, куй, қўшиқ, ўйин ёки рақсда ифодалай олган. Табиат офатларига қарши биргаликда худоларга илтижо қилиш натижасида – хор пайдо бўлди. Хор ижросидаги илтижолар бир мавзуни якунлгунча вақт ўлчови жихатдан кўпроқ миқдорда харакат сарф қилинган. Натижада катта шаклдаги томошалар пайдо бўлган. Демак инсонният азалдан кичик ёки катта шаклдаги томошалар билан ошна экан. Худоларга қилинган илтижолар мазмунан турлича мавзуларга ажралиши натижасида орттирилган тажриба ёзма шаклдаги драматургия – мавзусига асосланиб ғояни ифодалайдиган воқеалар тартибини, томоша учун мўлжаллаб ёзма равишда кўриб чиқиш харакати пайдо бўлди. Шундай қилиб томоша тури икки шаклга ажради. Бу ният ва туйғуларни куй, қўшиқ рақс ва ўйинларда ифодалайдиган – кичик шаклдаги томошалар ёки кўпчилик бирлашиб, мавзуга асосланган ғояни ифодалайдиган хор – катта шаклдаги томошалардан иборат эди. Томошанинг ҳар иккала шакли хам байрамларнинг моҳиятини очишга хизмат қилган. Аввало худоларга мурожат қилган хор илтижолари ижро қилинган, сўнгра хурсандчилик – куй, қўшиқ, рақс ва ўйинлар билан байрамлар якунланган. Томошанинг катта шакли асосида инсониятни ғоявий тарбияси учун хизмат қиладиган трагедияларда – худолар ўртасидаги муносабатлар оқибатида келиб чиқадиган фожиалар ифодаланди. Натижада инсонларни – илохий, ғоявий, мафкуравий, ахлоқий, тарбиялаш учун хизмат қиладиган трагедияларни намойиш қиладиган жой, катта томоша шаклини кўрсатадиган – театр пайдо бўлди. Ривожланиш ва қарам қилиш сиёсати натижасида йирик давлатларни пайдо бўлиши – унга мафкуравий хизмат қиладиган театрга катта

эътибор беришини тақозо этди. Инсонларнинг қалби ва онгига маълум ғояларни сингдириш орқали давлат мафкурасига хизмат қилдириш учун театр – томоша узликсиз хизмат қилиши мумкинлиги маълум бўлди. Шундай қилиб Қадимги Юнонлар катта шаклдаги томошаларнинг амалий ва назарий асосларини, жанрларини аниқлади. Улар трагедия, комедия, драма номи билан, оммани ғоявий ва мафкуравий тарбиялаш мумкин бўлган катта томоша шаклларини давлат миқёсида ривожлантиришди. Лекин инсонларни орзу – умидларини, хис – туйғуларини ифодалайдиган музика қўшиқ рақс ва ўйин – кичик шаклдаги томошалар омма томонидан ривожлантирилиб инсоният учун хизмат қилишда давом этаверди. Кичик шаклдаги томошаларнинг мафкуравий жихатдан халққа хизмат қиладиган бадиий, ғоявий, рухий, қудратига Европада – концерт деган тушунча пайдо бўлгандан кейин ахамият берилди. Кичик шаклдаги томоша турларини бир жойга жамлаш – концерт ташкил қилиш, мазмунан ва ғоявий жихатдан бирбирига номерларини мафкурага хизмат қиладиган шаклга олиб келди. Назариётчилар уни томошалар тизимида – трагедия, комедия, ва драмадан кейин “эстрада” деб номлади. Унинг жанрлари белгиланди. Амалиётчилар эса уни томоша тури: театр, цирк, опера, ва балет қаторида – “эстрада санъати” – деб белгилади. Юқорида биз бу санъаттури қандай жараён босиб ўтганини бир тизмига солиб кўриб чиқдик.

Похожие

ХХ аср жаҳон мусиқий эстрадаси ва миллий қўшиқчилик

ХХ аср мўъжизаси

ХХ аср миллий мусиқий томошалари

ХIХ аср охри - ХХ аср биринчи чорагида Ўзбекистон санъати

ХIХ аср охири ва ХХ аср бошларида Европадаги томоша турлари