ХХ аср жаҳон мусиқий эстрадаси ва миллий қўшиқчилик - Искусство - Рефераты

ХХ аср жаҳон мусиқий эстрадаси ва миллий қўшиқчилик

Загружено в:

25.04.2023

Скачано:

0

Размер:

103 KB

ХХ аср жаҳон мусиқий эстрадаси ва миллий қўшиқчилик Режа: 1. АҚШ эстрада мусиқаси 2. Джаз – мусиқа тури 3. Ўзбек эстрадасида қўшиқчилик 4. Миллий эстрадада “енгил” мусиқий йўналишлар 5. Ботир Зокиров эстрада юлдузи

АҚШ эстрада мусиқаси Ҳозирги кунда «эстрада» номи билан юритилаётган мусиқа намуналари тобора кўплаб тингловчилар эътиборини ўзига жалб этмокда. Бугунги кунда радиотелевидение ва турли байрам тантаналари дастурларидан кенг ўрин олган бу турдаги мусиқа нафақат ёшларни, балки жамиятимизнинг турли ёшдаги миллионлаб вакиллари онги ва маънавиятига сезиларли таъсир ўтказа бошлади. АҚШ мусиқаси авваллари бу соҳага қарийб «муҳолифат» даражасида бўлган композиторлик ижодиётига ҳам унинг озми-кўпми таъсирини ўтказмоқда. Америка мусиқа маданиятида эстрада қўшиқчилигининг юзага келиши, унинг маълум унсурлари ва шаклларини жаҳон халқлари мусиқа маданиятига экспорт қилинганлигини асослаб бериш мумкин. Чунки, Америка Қўшма Штатларининг ижтимоий-маданий ҳаётини ўрганадиган, эстрада қўшиқчилигининг юзага келишига даҳлдор айтим жанр турларининг тадқиқ этадиган олимлар пайдо бўлмоқда. Шунингдек, XX аср бошларида ўзбек анъанавий қўшиқчилиги асосида, миллий янги эстрада қўшиқчилиги шакллана бошлаганлигини ўрганадиган тадқиқотчилар ҳам шаклланмоқда. Яқин ўтмишимиз бўлган шўро тузуми даврида эстарада мусиқаси давлатнинг сиёсий аралашувлари таъсирида ривожланган эди. Мазкур соҳа махсус тадқиқот объекти сифатида мусиқашунос олимлар томонидан кўп йиллар давомида ўрганилмай келинди. Жумладан, мусиқий эстраданинг тарихи атрофлича ёритилмади, унинг турли хил оқимлари, йўналишлари тасниф этилмади, махсус атамалар тизими илмий шарҳланмади. Миллий мусиқий эстраданинг юзага келиш жараёни ва унга ўзга маконлардан кириб келган мусиқалар таъсирини бу таъсир натижасида юзага келган янги кўринишларини замонавий мусиқашунослар илмий равишда тизимли таҳлил этишни бошладилар. Маълумки, Америка Қўшма Штатлари мусиқа маданияти XVII аср охирида ўзига хос мустамлака мамлакатнинг мусиқаси типида шакллана

бошлаган эди. Ўша даврдаги Америка мусиқаси Европа, Африка, кейинчалик Осиё қитъаларидан «кўчирилган» мусиқа анъаналарининг ўзаро таъсири ва трансформациясини бошидан кечириб, янги шарт-шароитларга мослаштирилган эди. Шу билан бир пайтда «ёш миллат»нинг ҳаёт тарзи ҳамда руҳий эҳтиёжларига мос ва хос бўлган америка мусиқа анъаналари шакллана борди. Булардан хор ижрочилиги, бэндлар ижроси, менестрелшоу, спиричуэлс каби ўзига хос мусиқий анъаналарни алоҳида эътироф этиш мумкин. Шу билан бирга, XIX асрнинг 20-40 йилларида АҚШ мусиқа маданияти ривожини белгиловчи муҳим икки тамойил юзага келди: - биринчиси, Америка заминида Европа тарзидаги мусиқий ҳаёт ва ўзга мусиқа маданиятларнинг тур ҳамда шаклларини ёйилиши ёки жорий этилиши натижасида; - иккинчиси, турли диний, этник, ижтимоий ва жўғрофий гуруҳ аҳолисига хос, мусиқани асосан муайян, тартибсиз пайдо бўлган ҳаётиймаиший шаклларга мослашишидир. Қайд этилган тамойилларнинг ўзаро таъсири эса АҚШ мусиқа санъатининг ранго-ранглигига хизмат қилган асосий омиллардан бири дейиш мумкин. XX аср бошларига келиб тўлиқ шаклланган Америка мусиқа маданияти мусиқий ҳаётнинг турли шаклларини, уни молиялаштиришни, тижорат ва нотижорат профессионал мусиқа билан боғлиқ ташкилотларнинг ўзига хос фаолияти, университетлар фаолиятини, мусиқа санъатига ўқитадиган, ижро санъати марказларини қамраб олди. Бундай рақобатли вазият бадиий асар ижодкорларини «бозор» эҳтиёжига қарам бўлишига, кейинчалик эса санъаткорларни «сенсацион», яъни қисқа муддатли қийматга эга бўлган намуналар яратишга ундади. Демак, XX аср Америка Қўшма Штатлари жаҳонда биринчи бўлиб мусиқа санъатининг айрим турларини тижорат йўли билан ривожлантиришга шарт-шароит яратди. Натижада. тижорат ҳолатлари билан боғлиқ жадал ривожланган АҚШ мусиқа санъатининг джаз, кантри- мьюзик ва айниқса, поп-мусиқа турлари «индустриализациялаштирилди».

Профессионал мусиқа ижодкорлиги ва ижрочилиги хусусий ва давлат фондларига боғлиқ ҳолда фаолият юрита бошлади. Шуни алоҳида таъкидлаш керакки, XX асрда ҳам ўзга мамлакатлар мусиқий анъаналарини бозор эхтиёжларига мослаб ўзлаштиришни давом эттирган Америка Қўшма Штатлари мусиқа маданияти – ХХI асрга келиб ҳам бошқа қитъа халқлари санъатига ўзининг кучли таъсирини ўтказа бошлади. Бу каби мусиқий экспансия, авваламбор, АҚШ нинг умуммафкуравий сиёсати, давлат томонидан мазкур ишларга махсус, катта молия ажратиб берилиши ва кенг тармоқли оммавий ахборот коммуникацияларининг фаолияти билан боғлиқ ҳолда олиб борилди. Джаз – мусиқа тури Маҳаллий анъаналарнинг шаклланиши ва кейинги АҚШ мусиқаси ривожида хабашларнинг мусиқа санъати муҳим аҳамият касб этгани маълум.. XVII асрдан бошлаб Африкадан мажбурий кўчирилган эрксиз қуллар ўзлари билан қадимий анъаналарга бой маданиятни “Янги Олам” га олиб келдилар ва бу маданият Европалик кўчманчилар маданияти таъсирига тушди. Асосан Американинг жанубий ҳудудларида қишлоқ хўжалиги ишларини амалга оширган қуллар бадиҳагўй шаклдаги холлерс вашаутс каби айтимларни ижро этганлар. Кечалари эса ибодатга тўпланган хабашлар қадимий маросим айтимларини, саноларни (псалмлар), шунингдек, спиричуэлларни куйлаганлар. Булардан сўнггиси илк афро-америка мусиқий ифодавий шаклларидан бирига айланди. Алалхусус, XIX аср охири XX аср бошларида Европа ва Африка мусиқий маданиятларнинг қоришуви натижасида АҚШнинг жанубий штатларида профессионал мусиқа санъатининг янги тури джаз юзага келди. Джаз – инглизча кўнгил очар музика тури, французчада – валдираш маъносини беради. Бошқа таърафда эса 1915 йили Нью – Йорк илк джаз ансаблини тузган Джазбо Браун исмидан олинган деб таъкидланади. Унинг

яратувчилари ва ташувчилари эса америкалик хабаш қулларнинг авлодлари бўлди. Бу мусиқа турида қуйидаги бадиий анъаналарнинг ўрни салмоқлидир: - усул (ритм)нинг муҳим ўрин тутиши; - метрика ёки «бит» нинг изчиллиги; - тўлқинсимон ҳаракатни юзага келтирувчи оҳанг қурилмаларидаги урғулар (масалан «свинг»); - остинато тарзида қайтарилиб турувчи кичик ҳажмдаги оҳанг («риффлар»); - товушқаторнинг 3, 5, ва 7-чи босқичларидан ўзига хос қуйи ҳаракатдаги глиссандо («блюноталар»); - кенг овоз туси ва товушларга тақлид қилувчи унсурларнинг қўлланиши; - асарнинг аниқ тузилиши доирасида ритмик оҳанг қурилмаларини ўзгартириб туриш (бадиҳа қилиш) ва б. Шу ўринда хабаш халқининг вокал ижрочилигига мухтасар тўхталиб ўтишни ўринли деб билдик. Айтиш керакки, Европа вокал ижрочилигига нисбатан Африка ижрочилиги кўпроқ сўз (талафуз оҳанглари) билан боғлиқдир. Чунки хабашларнинг мусиқий ва сўз талафуз оҳанглари орасида деярли аниқ чегарани ҳис этиш қийин. Муқим пардадан сирғанишлар (детонация) ва мусиқий куйлашдан табиий сўзлашув оҳанглари (интонация)га равон ўтиш каби унсурлар хабашларнинг ўзига хос оҳанг талафузининг хусусиятларини ташкил этди. Шу боис ҳам уларнинг вокал ижросидаги мусиқий пардалар сифати турлича бўлиб, айримларини замонавий нота ёзуви орқали муҳрлаш мушкулдир. Хабаш халқининг вокал ижрочилиги ва ўзига хос садоланиш ҳақида гапирганимизда яна бир муҳим жиҳатни алоҳида айтиб ўтиш зарур. Бу овоз кучидир. Европа вокал ижрочилиги нуқтаи назаридан бундай кучли овоз ғайри табиий кўринади. Лекин, кўплаб тадқиқотчилар бу масала хусусида сўз юритганида хабашларнинг қадимий анъаналаридан бири бўлган

икки қишлоқ орасидаги қўшиқчиларнинг айтишувларни мисол тарзида келтиришади . XIX аср охири XX аср бошларида джаз мусиқасида намоён бўлган блюз, спиричуэлс ва госпел каби жанрларига хабаш халқининг анъанавий айтим ижро йўллари катта таъсир кўрсатган. Қайд этилган жанрларда ифодавий ижро воситаларнинг анъанавий европа вокал техникасига нисбатан кенгайганлиги кузатилади. Хусусан, хабаш айтим ижрочилигига хос глиссандо, фальцет (сунъий овоз чиқариш услуби), овозни тўлқинлантириш, бурунга куйлаш, пичирлаш, томоққа куч бериб (кучаниб) ижро этиш ҳамда турли чолғулар садоланишига тақлид каби хусусий ижро техникалари билан бойитилди. Джаз мусиқасининг шаклланиши ва ривожига бу турдаги мусиқанинг айтим жанрлари катта таъсир кўрсатган. Бу ҳолат джаз мусиқаси шаклланишининг илк даврларида фаолият юритган джаз созандалари ижросидаги асарларда хабаш айтим йўлларига, вокал ижрочилари эса ўз бадиҳаларида чолғу ижро услубларига тақлид этганликлари кузатилади. Бу каби тақлид айтим услуби соҳа атамасида скет деб ном олган. Одатда, бу услуб джаз асарининг ўрта қисмида ижро этилиб, созанда ижросига хонанда тақлид қилади. Унда хонанда маълум маънога эга бўлмаган жумла, сўз ёки бир бўғин асосида ўз мусиқий бадиҳасини "қуради". Мазкур услубни джаз вокал ижрочилигида илк бор Луис Армстронг 1926 йилда, қўллаган. Шундай қилиб, АҚШ мусиқа маданиятининг ўзига хос оммабоп чолғу ва айтим жанрлари шаклланди, кучли оммавий ахборот коммуникация тармоқлари фаолияти билан ўзга маконларга ёйилди. Жаҳон мусиқа оламида кенг ёйилган атамалар рок, бит, поп ва шлягир каби “енгил” мусиқалардан фарқли ўлароқ ўзбек мусиқий маданиятимизда асосан «эстрада» атамаси “енгил” мусиқа маъносида қўлланилиб келмоқда.

Ўзбек эстрадасида қўшиқчилик Маълумки, XX аср ўзбек мусиқа санъатида кескин янгиланишлар даври бўлди, «ноанъанавий» композиторлик ижодиёти ҳамда янги концерт шакллари юзага келди. Шу муносабат билан мусиқий маданиятга ҳам «эстрада» тушунчаси муомаламизга кириб келди. Дастлабки пайтларда унинг қўлланиш доираси ниҳоятда кенг бўлганлиги билан тавсифланади. Бу хусусда О. Бековнинг қуйидаги фикрмулоҳазалари эътиборлидир: «Ёрқин, ранг-баранг кескин ўзгаришлар асосида тузилган, аммо ўзаро боғланмаган эстрада концерти амалда барча бадиий ижодиётнинг назм ва мусиқадан то циркгача қарийб барча турлари намуналарини ўз комига торта олишга «қодир» эканлигини намоён этди. Ва ниҳоят, филармоник концерт ва театр спектаклларидан фарқли ўлароқ, томошабин ва артистлар орасидаги ўзига хос мулоқот, енгил боғлиқлик каби сифатлар эстрада санъати ижрочилик табиатининг асосига айланди. Шу жумладан, томоша жараёнида тингловчи билан доимий бевосита боғлиқ бўлишлик ҳолати ўзига хос конферанс каби эстрада жанрининг юзага чиқишига ҳам сабаб бўлди». Муаллиф «эстрада» атамасини саҳнавий санъат кесимида талқин этаркан, унинг белгиловчи фазилатлари сифатида «жонли, ўзига хос содда мусиқий шакллар, гоҳида муаллифларнинг ёрқин, шунингдек жўнлаштирилган интонацион айланма ҳамда «оммавий» рақсбоп усулларга ёндошувлари» ни алоҳида таъкидлайди. Ушбу фикрлар ўзбек мусиқа маданиятининг асосан 1920-1950 йилларига тааллуқлидир. Таъкидлаш жоизки, ҳозирги Ўзбекистон воқелигида «эстрада» атамаси нафақат саҳна билан боғлиқ ҳолда, балки мусиқада ўзига хос йўналишни тавсиф этишда ҳам қўлланилади. Демак, мусиқа маданиятида «эстрада» атамаси «тор» маънода маълум ижро ва бадиий унсурлар бирлигига асосланган мусиқа намуналарини ифода этади. Бинобарин, бу ўринда «эстрада» истилоҳи хусусий тушунча сифатида намоён бўлмоқда. Шундан келиб чиққан ҳолда ушбу кесимдаги «эстрада»га

оид «мусиқий эстрада» тушунчасини қўллаб, унинг заминида «жадал усул»га асосланган барча саҳнавий мусиқа жанрларининг мажмуини англаш мақсадга мувофиқдир. Шундай қилиб, «эстрада» сўзининг лугавий маъносидан келиб чиққан ҳолда, яъни уни кенг маънода умуман «саҳна санъати» тушунчаси сифатида ва тор маънода «мусиқий эстрада», яъни махсус тайёргарлиги бўлмаган тингловчи осонгина тушуна оладиган (жўн), ҳордиқ чиқариш мақсадларига хизмат қилувчи шаклан ва мазмунан оддий, тез эсда қоларли куй ва асосан рақсбоп усуллар (заминида маълум қадар «бит», яъни жадал усул)ни мужассам этган мусиқа намуналарига доир қўллаш мақсадга мувофиқдир. Назаримизда «мусиқий эстрада» атамасини тор маънода қўллаш пировардида «поп-мюзик» атамаси билан тенг маъноликка ва мазкур андозада ижод этилган асарларни мусиқий соҳа даражасида таснифлаш каби қулайликка эришилади. Айни пайтда атамалардаги бир-бири билан узвий боғлиқ кесишув ва тафовутлар ҳам бартараф этилиши мумкин. Ўзбек мусиқий эстрадаси шаклланиши жараёнида фольклор намуналари муҳим замин бўлганлигини алоҳида таъкидлаш зарур. Бунда қўшиқ, лапар ва айниқса шўх яллаларнинг рақсбоплиги, енгил оҳангусуллари қўл келганди. Айни пайтда бу ҳолат “ўзбек мусиқий эстрадаси” нинг миллийлик асосини ҳам таъминловчи воситалардан бўлди. XX аср бошларида ижтимоий-сиёсий вазиятлар ўлароқ шакллана бошлаган ўзбек эстрада қўшиқчилигини шартли икки даврга бўлиш мумкин: биринчиси анъанавий жанрлар – қўшиқ. лапар, яллалар ривожланган давр; иккинчи даврда эса фольклор жанрлари мусиқий эстрада талаблари асосида услубан қайта ишланиши бошланган даврдир. Миллий эстрадада “енгил” мусиқий йўналишлар Америка Джаз мусиқаси номи билан машҳур бўлган йўналиш турли мамлакатларда ўзга номлар билан илдиз отди. Унинг асосида табиатан енгил

турфа мусиқий йўналишлар пайдо бўлди. Бу турдаги мусиқа йўналишлари эса жаҳон мусиқа оламида хилма-хил атамалар билан юритила бошлади. Уларга ХХ аср бошларида пайдо бўлган рок, бит, поп мусиқа, “енгил” мусиқа ва бошқалар мисол бўла олиши мумкин. 1917 йилда Россияда тўнтарилиш натижасидаги сиёсий ўзгариш, жахонни икки лагерга – капитализм ва социализмга бўлиниши барча соҳани ўзига мослаб қайта кўриб чиқишни талаб қилди. Юқорида қайд қилинган мусиқий йўналишларни социализм “Эстрада” деб номлади. 1924 йили ташкил топган бизнинг Республикамизда ҳам бу йўналишдаги мусиқа санъатини белгиловчи “эстрада” атамаси қўлланилди. XX аср бошларида ўзбек мусиқа санъатида кескин янгиланишлар даври бўлганлиги тарихий сабаби шунда деб билиш лозим. Янги ижтимоийсиёсий вазият тақазоси билан Европа мусиқа санъатига хос композиторлик ижодиёти ва шу билан бирга, янги концерт шакллари юзага келди. Айнан шу муносабат билан миллий музика санъати дарғалари хам «эстрада» тушунчасини маданий муомаламизга кириб келишига тўсқинлик қилмади десак, хато бўлмайди. Дастлабки йилларда жамият ҳаётини сиёсатлаштириш, кенг омма онгига таъсир ўтказиш мақсадида бадиий ижодиётнинг тарғиботи орқали эришилди. Бунда энг қўл келган мусиқий жанрлардан бири қўшиқ бўлди. Анъанавий ўзбек қўшиқлари-ю, ялла-лаппарлари оилавий шартшароитлардан жамиятнинг сиёсий саҳнасига олиб чиқилиб, дастлаб мавзу жиҳатидан янгиланди, сўнгра шакллари ҳам ўзгара бошлади. Айнан 1920-30 йилларда бу каби қўшиқларни фаол ижрочилари Тамара Хонум, ва Муҳиддин Қори- Ёқубов ўша кезларда танилдилар. Тамара Хонум ижросидаги лапарлар, гарчанд ўз негизида саҳнавийлик билан тавсифланса ҳам унинг янада саҳнага хослик жиҳатлари бойитилди. Қори – Ёқубов билан айтишув шаклида ижро этиладиганлар мазкур жанри яккахон тарзда, навбатма - навбат ижро этила бошлади. Бу каби янгиланишлар кўшиқ ва ялла жанрлари ижросида ҳам юз берди.

Ўзбек эстрада мусиқаси шаклланиши жараёнида анъанавий халқ мусиқа намуналари муҳим замин бўлган. Бунда асосан уларнинг рақсбоплиги, енгил оҳанг - усулларда ижро этилгани қўл келган. Айни пайтда бу ҳолат ўзбек эстрада мусиқасининг миллийлик асосини ҳам таъминловчи муҳим воситалардан бири бўлди десак, тўғри бўлади. 1920-30-йилларда ўзбек эстрада мусиқасининг шаклланиш жараёнларида мусиқий театр жамоларининг хизмати чексиз, албатта. Чунки, юқорида қайд этилган йилларда фаолият юритган мусиқий труппаларнинг репертуарида нафақат саҳнавий асарлар балки махсус тайёрланган концерт дастурлари ҳам мавжуд эди. Бундай жамоларга Муҳиддин Қори Ёқубов раҳбарлигидаги Ўзбек давлат концерт-этнографик труппаси (1926-27 й.), Қўқон мусиқий-драматик труппаси (1927 й.), Андижон худудий ўзбек давлат труппаси (1928 й.), Ўзбек давлат мусиқий ансамбли (1929 й.), Ўзбек давлат мусиқий театри (1929 й.), (1932 й) кабиларни мисол сифатида келтиришимиз мумкин. Шунингдек, янги жиҳатлар билан бойиб келаётган оммавий санъат турини тарғиб этишда 1927йили ташкил этилган Тошкент радио қўмитасининг хизмати ҳам катта бўлди. Жонли ижрода тингловчиларга тақдим этилган анъанавий мусиқа намуналарини Юнус Ражабий раҳбарлигидаги ансамбль ижро этган. Мазкур ансамбль таркибига ўша йилларда Тошкентлик хонанда ва созанда Мулла Тўйчи Тошмуҳаммедов, Шораҳим Шоумаров, Ризқи Ражабий, Имомжон Икромов, Хайрулла Убайдуллаев, Карим Зокировлар билан бир қаторда республиканинг вилоятларидан Домла Ҳалим Ибодов, Хожи Абдураҳмон, Матюсуф Харратов каби машҳур ижрочилар таклиф этилди. Гарчанд ансамбль ижросидаги дастурнинг салмоқли қисмини мақомларнинг ашула ва чолғу йўллари ташкил этса-да, бастакорларнинг янги мавзудаги қўшиқлари ҳам алоҳида ўрин эгаллай бошлади. Бундай тоифадаги қўшиқларга «Фабрика», «Бирлашинг», «Ҳаммамиз», «Колхоз марши» ва бошқа қўшиқларни айтиш мумкин.

Янги ўзбек эстарада мусиқасининг жадал шаклланишига хизмат қилган тадбирлардан яна бири - мунтазам ўтказилган слётлар, декадалар, фестиваллар ва санъат олимпиадаларидир. Бу каби сиёсий тадбирларга, масалан, 1920 йилда ўтказилган «Шарқ кечаси» 1924 йилнинг Бутуниттифоқ халқ хўжалиги кўргазмаси – Москва, 1923 й Москвада ўтказилган 1937 й декада ва бошқалар мисол бўлади. Таъкид этилган тадбирларда, таниқли хонанда ва созандалар ижросида махсус тайёрлаган намунавий дастурлари намойиш этилган. Шунингдек, ушбу жараёнда ҳаваскор жамоаларнинг ҳам фаолияти катта бўлганлигини алоҳида айтиб ўтиш жоиз. Чунки, бундай жамоаларда ўзининг касбий йўналишини олган ва кейинги даврларда халқимиз севиб ардоқлаган қатор созанда ва бастакорлар, жумладан, Имомжон Икромов, Комилжон Жабборов, Наби Ҳасанов, хонандалар Очилхон Отахонов, Таваккал Қодиров, Фахриддин Умаров ва бошқалар етишиб чиққан. 1930 йилларда ўзбек эстрада мусиқасининг шаклланишида асосий вазифаларни ўз зиммасига олган ташкилотлар - бу Ўзбекистон давлат мусиқа, эстрада ва цирк бирлашмаси (1931-1936 й.), Ўзбекистон давлат эстрада ва Ўзбекистон давлат филармонияси (1936-38 й.) ва бошқалар эди. Дастлабки мусиқали ўзбек кинолари учун яратилган оҳанглар эстрада мусиқаси талабларига анчагина мос қўшиқлар бўлганлигини таъкидлайди санъатшунос олим С.Воҳидов. Жумладан, ўзбек композиторлари қаламига мансуб М.Бурҳоновнинг «Дўппи тикдим», “Тошкент ҳақидаги қўшиғни”, «Мафтун бўлдим», Манас Левиевнинг «Сартарош қўшиғи» («Мафтунингман» кинофильмидан), Дони Зокировнинг «Кўчалар», Икром Абаровнинг «Баҳор қўшиғи» каби элнинг дилидан жой олган қўшиқлар бир томондан миллий мусиқа анъаналаримизни давом эттирса-да, иккинчи томондан уларда вальс, марш мусиқасига хос жиҳатлар намоён бўлди. Бу эса замонавий ўзбек эстрада қўшиқчилигини яратишда ўзига хос босқич сифатида баҳоланиши мумкин.

Демак, XX асрнинг 20-50-йиллари давомида ижтимоий-сиёсий вазиятлар таъсирида шакллана бошлаган ўзбек эстрада қўшиқчилигни бир томондан анъанавий жанрлар - лапар, ялла ва меҳнатни мадҳ этишни саҳнага олиб чиққан орқали бойитилган бўлса, иккинчи томондан эса халқ мусиқа жанрларини эстрада талаблари асосида услубан қайта ишланиши натижасида яратилган қўшиқлар халқнинг қалбидан жой олишни бошлади. Ботир Зокиров эстрада юлдузи 1950 – йилларнинг иккинчи ярмига келиб, собиқ иттифоқда юз берган халқаро муносабатлар билан боғлиқ сиёсий ўзгаришлар Ўзбекистонда эстрада мусиқасининг янги шаклларини ривожланишига сабаб бўлди. Жумладан, 1957 йилда Москвада ўтказиладиган VI ёшлар ва талабалар жаҳон фестивалида иштирок этиш мақсадида «Ёшлик» эстрада ансамбли Тошкентда ташкил этилди. Мазкур жамоа ижро дастурига А.Гинзбург режиссёрлик қилди. Репртуарда ўрин олган қўшиқларни эса Ботир Зокиров ва Луиза Зокировалар, К. Жалилова, Б.Мавлонов ҳамда Р.Қурбоновалар ижро қилдилар. 1958 йилда Тошкентда ўтказилган Осиё ва Африка мамлакатларининг ёзувчилари халқаро конференцияси иштирокчилари учун Ўзбекистон давлат эстрада оркестрининг «Бандунг руҳи» номли илк концерт дастури намойиш этилди. 1959 йилда Москвада ўтказилган Ўзбекистон маданияти ва санъати Декадаси доирасидаги тадбирларда “Салом Москва” деб номланган концерт дастури ижро этилди. Дастурни тайёрлаш жараёнида режиссёрлар А.Иконников ва А.Қобулов, мусиқа раҳбари Ш.Рамазонов, дирижёр А.Двоскин, композиторлар Я.Френкель ва А.Двоскинлар фаол бўлди. Шунингдек, ушбу дастурдан ўрин олган мусиқий чиқишларга К.Жалилова, Б.Мавлонов, Б. Зокиров ва Л.Зокирова, дойрачи А.Йўлдошев ҳамда И.Оқилова ва М.Гердт раҳбарлигидаги раққосалар гуруҳи жалб қилинди.

Янги эстрада жамоасининг ташкил этилиши тарихий воқеага айланди ва ўша кезларда Тошкент ҳақиқати газетасида К.Отабоевнинг «Янги ижодий жамоа туғилиши» мақоласи эълон қилинди. Таъкид жоизки, қайд этилган йилларда ўзбек эстрада мусиқаси асосан уч йўналишларда ривожланди. Булардан биринчиси - махсус ансамбль ва оркестрларнинг кинотеатрлардаги чиқишлари бўлса, иккинчиси рақс учун тайёрланган майдончаларда, учинчиси эса парклардаги майдончаларда кечди. Биринчи вазиятда ижрочи жамоалар дастурида асосан эстрада қўшиқларига урғу берган бўлса, иккинчисида фақат рақсбоп чолғу куйлар ва қўшиқларга, учинчисида эса махсус тинглов учун мўлжалланган асарлар ташкил этган. Мазкур эстрада жамоалари репертуари хусусида сўз юритар эканмиз, шуни ҳам айтишимиз керакки, унда ўрин олган асарлар деярли совет ва Европа джаз мусиқа намуналаридан иборат эди. Хусусан, репертуарда нафақат соф джаз асарлари, балки ўша йилларда «мода» га айланиб улгурган замонавий рақс куйлари, жумладан, фокстрот, чарльстон, вальс-бостон, буги-вугилар билан бирга, джаз мусиқасининг «би-боп», «кул» ва «прогрессив» каби мураккаб йўналишларига доир асарлар ҳам ижро этила бошлади. Ўзбекистон давлат эстрада оркестрининг дастлабки ижро дастури мюзик-холл дастурларига хос бўлиб, унда халқ куйлари, қўшиқ жанрлари ва рақслар, моҳир созандаларнинг номерлари, шунингдек ўша кезларда шаклланган ўзгача санъат тури конферансьеларнинг чиқишларидан иборат бўлди, бир қатор моҳир сўз усталари А.Қобулов ва Тожи-Аглаевлар элюртга танилиб, катта саҳнада ўз ўрнини топди. Шуни ҳам айтиш лозимки, бу дастурларда дастлабки ўзбек композиторларининг муаллифлик қўшиқлари ҳам ижро этилди. Бу фикрларимизни ўша даврда берилган дастлабки концерт дастурлари ҳам тасдиқлайди. Бу пайтда муаллифлик қўшиқлари бобида етук асарлардан бири Ботир Зокиров ижросидаги Мутал Бурҳоновнинг «Мафтун бўлдим» асари бўлди.

Унинг ўша йиллар ижро қилган – “Гўзал қиз”, “Араб тангоси”, “Мухаббат”, “Жайрон” каби турли миллат қўшиқлари бугунги кун учун ҳам намунавий бўлиб турган янгича оҳанг тизими миллий эстрада қўшиқчилигидаги ноёб топилмалардандир. Ҳозирда турли услубий ёндошиш орқали ушбу қўшиқ ижросига ёш эстрада қўшиқчиларимиз мурожаат этаётганлиги фикримизни тасдиқлайди. Кейинги йилларда Ўзбекистон давлат эстрада оркестрининг ижро этадиган репертуарида Ботир Зокиров учун басталанган ўзбек композиторларининг янги-янги эстрада қўшиқлари ўрин ола бошлади. Булар орасида П.Раҳимовнинг «Пахта ҳакқида қўшиқ», С.Юдаковнинг «Лирик вальси», И.Акбаровнинг «Ёр кел», «Раъно», «Газли», «Қайдасан?», «Сени эслайман» ва бошқаларни айтиш мумкин. Айнан шу қўшиқлар оркестр репертуарининг гултожиси, ўзбек миллий эстрадасининг эса гўзал намуналаридан бири бўлиб қолди. Эстрада оркестри репертуардан ўрин олган қўшиқлар асосан оригинал ҳолда сақланиб, улар асосан румба, танго, вальс каби жанрларга хос усулларда симфожаз услубида қайта ишланган эди. Шунингдек, бу каби асарларни ижро этган оркестр таркиби дамли чолғулардан иборат биг бэнд, торли чолғулар гуруҳи, аккордеон ва тор, рубоб, най, чанг, дойра каби миллий чолгулардан иборат бўлган. Ушбу жамоа билан ижодий фаолиятини боғлаган ва уни жахонга машҳур қилган ҳассос хонанда, моҳир актёр, иқтидорли рассом, ўзбек миллий эстрада қўшиқчилигининг асосчиси сифатида тарихдан ўрин олган Ботир Зокиров эди.

Хулоса Инсоният хурсандчилигини ёки қайғусини – сўз, куй, қўшиқ, ўйин ёки рақсда ифодалай олган. Табиат офатларига қарши биргаликда худоларга илтижо қилиш натижасида – хор пайдо бўлди. Хор ижросидаги илтижолар бир мавзуни якунлгунча вақт ўлчови жихатдан кўпроқ миқдорда харакат сарф қилинган. Натижада катта шаклдаги томошалар пайдо бўлган. Демак инсонният азалдан кичик ёки катта шаклдаги томошалар билан ошна экан. Худоларга қилинган илтижолар мазмунан турлича мавзуларга ажралиши натижасида орттирилган тажриба ёзма шаклдаги драматургия – мавзусига асосланиб ғояни ифодалайдиган воқеалар тартибини, томоша учун мўлжаллаб ёзма равишда кўриб чиқиш харакати пайдо бўлди. Шундай қилиб томоша тури икки шаклга ажради. Бу ният ва туйғуларни куй, қўшиқ рақс ва ўйинларда ифодалайдиган – кичик шаклдаги томошалар ёки кўпчилик бирлашиб, мавзуга асосланган ғояни ифодалайдиган хор – катта шаклдаги томошалардан иборат эди. Томошанинг ҳар иккала шакли хам байрамларнинг моҳиятини очишга хизмат қилган. Аввало худоларга мурожат қилган хор илтижолари ижро қилинган, сўнгра хурсандчилик – куй, қўшиқ, рақс ва ўйинлар билан байрамлар якунланган. Томошанинг катта шакли асосида инсониятни ғоявий тарбияси учун хизмат қиладиган трагедияларда – худолар ўртасидаги муносабатлар оқибатида келиб чиқадиган фожиалар ифодаланди. Натижада инсонларни – илохий, ғоявий, мафкуравий, ахлоқий, тарбиялаш учун хизмат қиладиган трагедияларни намойиш қиладиган жой, катта томоша шаклини кўрсатадиган – театр пайдо бўлди. Ривожланиш ва қарам қилиш сиёсати натижасида йирик давлатларни пайдо бўлиши – унга мафкуравий хизмат қиладиган театрга катта эътибор беришини тақозо этди. Инсонларнинг қалби ва онгига маълум

ғояларни сингдириш орқали давлат мафкурасига хизмат қилдириш учун театр – томоша узликсиз хизмат қилиши мумкинлиги маълум бўлди. Шундай қилиб Қадимги Юнонлар катта шаклдаги томошаларнинг амалий ва назарий асосларини, жанрларини аниқлади. Улар трагедия, комедия, драма номи билан, оммани ғоявий ва мафкуравий тарбиялаш мумкин бўлган катта томоша шаклларини давлат миқёсида ривожлантиришди. Лекин инсонларни орзу – умидларини, хис – туйғуларини ифодалайдиган музика қўшиқ рақс ва ўйин – кичик шаклдаги томошалар омма томонидан ривожлантирилиб инсоният учун хизмат қилишда давом этаверди. Кичик шаклдаги томошаларнинг мафкуравий жихатдан халққа хизмат қиладиган бадиий, ғоявий, рухий, қудратига Европада – концерт деган тушунча пайдо бўлгандан кейин ахамият берилди. Кичик шаклдаги томоша турларини бир жойга жамлаш – концерт ташкил қилиш, мазмунан ва ғоявий жихатдан бирбирига номерларини мафкурага хизмат қиладиган шаклга олиб келди. Назариётчилар уни томошалар тизимида – трагедия, комедия, ва драмадан кейин “эстрада” деб номлади. Унинг жанрлари белгиланди. Амалиётчилар эса уни томоша тури: театр, цирк, опера, ва балет қаторида – “эстрада санъати” – деб белгилади. Юқорида биз бу санъаттури қандай жараён босиб ўтганини бир тизмига солиб кўриб чиқдик.

Похожие

ХХ аср миллий мусиқий томошалари

ХХ аср рус эстрадаси

ХХ аср мўъжизаси

Миллий истиқлол ва профессионал мусиқа тараққиёти

ХIХ аср охири ва ХХ аср бошларида Европадаги томоша турлари