Пьесанинг жанри ва услуби - Искусство - Рефераты

Пьесанинг жанри ва услуби

Загружено в:

17.05.2023

Скачано:

0

Размер:

68.5 KB

Пьесанинг жанри ва услуби Режа: 1. Трагедия 2. Драматик асар 3. Драматург услуби

Муаллифнинг ҳаётий хақиқатга муносабати аниқ бўлгач уни ифодалашга мос материал танлашга киришади ва ўзига хос хис билан шаклга солишга ҳаракат қилади. Муаллифнинг тасвирланаётган бу ҳаётий ҳақиқатга муносабати пьеса жанрини белгилайди. Баьзан драматурглар таьсирланган воқеалардан, унга ўз муносабатини белгилай олмай қолади ва борини ёзиб қўяқолади. Жанрни тўғри аниқлаш пьеса мазмуни, ғоясини ва муаллифнинг ўзига хос услубини англаш учун воситадир. Аристотел “Поэтика” асарида ёзган пайтда “жанр” деган атама ишлатилмаган эди. Трагедиянинг барча томоша саньати турларидан устун эканлигини асослаш учун, уни камедия, драма, мим, понтамим, рақс, қўшиқ ва қўғирчоқ ўйини каби йўналишлар билан қиёслайди. Натижада барчаси содир бўлган воқеага билдирилган муносабат туфайли улар ўзига хос турларга мос ифода воситаларига эга эканлигини аниқлайди. Трагедия, драма ва камедия ажраган йирик турларга қуйидагича нуқта назар умумий муносабат эканлигини илк бор асослайди. Трагедия қахрамони мендан юксак ижтимоий кириб чиқишида ва харакатида. Драманинг қахрамони мен каби- унинг фикрлари билан бахслашиш мумкин. Комедиянинг барча персанажлари менга нисбатан тубан шунинг учун улар харакати устида кула оламан. Жанр французча сўз бўлиб — "тур", "хил" маносини англатиб турларга бўлинишидир. Трагедия — драматик асар турларидан бири бўлиб, унда иложсиз вазият, ҳалок этувчи оғир ва тенг бўлмаган кураш негизида бош қаҳрамоннинг ҳарактери хамда халокати сабаби очиб берилади. Трагедия драманинг- дардли кураш ифодаланган харакатнинг энг қадимги туридир. У қадимги Грецияда вужудга келган ва “Эчки йиғиси” номи билан худо Дионис шарафига ўтказилган байрамдаги халқ томошасидан олган. Дионис шарафига қурбонлик учун эчки олиб келишар экан. Бу маросим рақс тушиш, Диониснинг изтироблари хақида харнинг ривоят айтиши ва қурбонликка

аталган эчкининг туйғулари хақида харнинг қайғули қўшиқ айтиши билан ўтказилган. Кейинчалик трагедия аввалги ҳусусиятини ўзгартириб, инсонлар истироби хақидаги махсус театр томошасига айланган. Грек драматурлар Эсхил, Софокл, Эврипид трагедиялари инсон истиробларини бадиий тасвирлай олгани учун машҳурдир. Антик театр кишининг изтироблари тасвири билан томошабинлар қалбига дахшат солар ва гўё кишининг такдири хамда қилмишини бошқариб турувчи ғайри табиий кучга қарши курашиш бефойда деган тушунчани уқдиради. XVI асрнинг иккинчи ярмида ва XVII аср бошларида яшаб ижод этган буюк инглиз драматурги В. Шекспирнннг трагедия бош қаҳрамонлари жамиятдаги мавжуд кучли қарама- қаршиликларни ёрқин бадиий шаклда очиб ташлаган. Шунинг учун ҳам унинг трагедиялари бутун дунёда шухрат топди. А. С. Пушкин ҳам трагедия жанридан фойдаланиб ўзининг ўлмас "кичик трагедиялари", — "Тош меҳмон", "Моцарт ва Сальери", "Қизғанчиқ рицарь" ва "Борис Годунов" трагедияларини яратди. Кейинги давр драматургиясида трагедия ўз моқияти билан ўтмишдагиларда тамомила бошқача бўлиб, унда ҳаёт хаққати ва оптимистик мазмун ўз ифодасини ёркинроқ топади. Бундай трагедиядаги бош кахрамон халқ иши учун курашувчи, лозим бўлса, бунинг учун онгли равишда ўзини халок қилувчи кахрамондир. Шундай қилиб, трагедия қаҳрамонининг ҳалокати унинг маънавий тантанасига, ғалабасига айланади. Ўзбек драматургиясида хам трагедия жанрида ижод намуналари бор – Фитратнинг “Абул Файзхон”, Хамзанинг “Ишқ қурбонлари”, Туроб Тўланинг “Нодирабегим” Мақсуд Шайхзоданинг "Мирзо Улуғбек" номли каби тарихий-фожиавий пьесалар бунинг ёрқин намунасидир. Комедия юнончада "қувноқ томоша"кулгули қўшиқ маьносини англатади. Унда ҳаётдаги кулгили ходисалар тасвир этилади, ижтимоий ва оилавий можаролар, кишилар ҳарактеридаги баъзи бир қусурли хусусиятлар очиб таўланади. Комедия драматик асарнинг бир тури сифатида қувноқ халқ

томошалари заминида вужудга келган. Қадимги греклар шароб, хосилдорлик ва шодлик маьбуди. Дионис шарафига атаб, карнаваллар уюштирган. Унда қўшиқ айтганлар, рақсга тушганлар, мим ва понтамимларда эскирган формалар устидан янги ғоя ғалабасини кулгуни акс эттиришган. Қонуний тарарақиёт қаpшисида умри тугаган тўсиқларни комедияларда намаён қилишган. Чунончи Хамзанииг "Майсаранинг иши" комедиясида ўзини пок, бегуноҳ қилиб кўрсатган қози, муфти ва зодагонларнинг ахлоқ ва одобини сатира орқали кўрсатилиб уларнинг маиший бузуқ ниятлари замиридаги зиддият очиб ташланади. Зотан, комедиянинг мохияти, В. Г. Белинский айтгани декҳаёт ходисалари билан ҳаёт моҳияти ва унинг аҳамияти ўртасидаги қарама-қаpшиликлардан иборатдир. Давр драматургияси комедиянинг янги турини вужудга келтирди. Бундай миллий комедиялар кишилар ўртасида ва турмушида сақланиб қолган эскилик сарқитлари кулги билан фош этилади. Масалан, Абдулла Қаҳҳорнинг "Шохи сўзана" комедиясида ёшларнинг шиддатли ҳарактери, янги ерлар очиш ва пахтадан мўл ҳосил олиш учун курашидаги камчиллик ва иллатлар ёритилади. Комедия ўз навбатида тасвирланаётган ҳаётий ҳақиқатга муаллифнинг муносабати ва унинг ғоявий йўналиш турларига қсатира, "гротесқ, буффонадага қараб хисса қўшдилар. Юмор лотинчада — "намлик" маъносини англатади. Юмористик асарда турмушдаги ва айрим кишилардаги баъзи бир камчиликлар енгил танқид остига олинади. Бу асарда муаллиф танқид қилинаётган обьектнинг йўқ бўлиб кетишини истамайди. Енгил кулгу –юмор орқали унга хатто ачинади ва ундаги камчиликларнинг тузалишини истайди. шуниси билан юмор сатирадан фарқ қиладн. Юксак савияда юмор баъзан аччиқ кинояга, Н. В. Гоголь сўзи билан айтганда, "кўз ёши аралаш кулги"га айланиб кетади. Гоголнинг "Ревизор" асаридаги персонажлар, сатирик тарзда нафрат ва ғазаб билан тасвирланган шахар хокими -Сквозник — Дмухановский образи сатирик унинг амалдорларидаги, шуҳратпарастлик, порахўрлик, худбинлик қайғули юмор билан тасвирланган. Саид Аҳмаднинг "Келинлар қўзғолони"

комедияси ҳам юмористик драматургнинг ёрқин намунаси бўла олади. Юқорида келтирилган драматургиянинг трагедия ва комедиянинг баъзи элементларини ўзида уйғунлаштирган ва уларнинг оралиғида турган жанр — драма бор. Драма юнончада — "ҳаракат" қилмоқ маьносини англатади. Драматик асарларда мураккаб ва жиддий конфликтлар асариштирокчиларининг қизғин кураш жараёнида тасвирлайди. Унда персонажлар ижбий ва салбий сифатларга ажрайди. Бош қахрамон илгари сураётган ғоя халқ орасида афарзм даражасига кўтарилган фикрларда изохланган. Масалан, Ҳамзанинг "Бой ила ҳизматчи", Горкийнинг “Тубанликда” Треневнинг "Любов Яровая" ва КЯшиннинг "Тор-мор" драмаларида ижобий ва салбий қаҳрамонларнинг шиддатли кураши ёрқин акс эттирилган. Трагедия ва комедиялардагидек драма жанри ҳам ўз навбатида ифода этилаётган ҳаётий ҳақиқатнинг мазмунига, маъносига, муаллиф мақсадига қараб бир неча турга бўлинади: улар сиёсий-ижтимоий, лирик маиший, тарихий, психологик ва ҳужжатли ва драмалардир бошқалар. Лекин, режиссёручун пьесаларнинг бундай уч асосий жанрга бўлиниши бунга Гамлетни комедия, Чайкани драма сахналаштириши мисол бўла олади. Масалан, А. Н. Островский ўзнинг кўпгина пьесаларини "комедия" деб номлайди. Унинг пьесаларига софдиллик ва соддалик ярашади “Қутурган пуллар” асарини "психологик драма'' жанрларида талқин қилиш мумкин. Бу бўлғувси спектаклни таъсирли ифода воситасилар ёрдамида, драма жанри талаблари асосида сахналаштиришга ва ижро услубини аниқлашда, бадиий безаш услубини белгилашда ёрдам беради. Режиссёр аввалопьесанинг жанрини аниқлаб оларкан, уни саҳнавий талқини учун зарур воситалар топа бошлайди. Xўш, жанрни аниқлаш учун қанча белгиларни ахтариш керак? Жанрни аниқлаш учун асосий таянч бўлган пьесанинг қарама-қаpшилигини аниқлаш ва хатти—ҳаракат қилувчи шахсларнинг хулқ-атворидан ахтарилади.

Масалан, А. Корнейчукни "Эскадронинг халокати" "Қувноқ воқеа""Қўзи бўлоқ" каби комедияни номиданоқ жанрини англаш мумкин. Драматик асар, драматург ижоди махсули бўлиб, жанр қолипига талабига тушади. Лекин ҳаётий хақиқат, реал ҳаётий воқеа бирор жанрга соф холда мавзу бўлиши кийин. Бошқача таъбир этганда, ҳаётдаги бирог воқеа аралаш ҳолда ва мураккаб таркибда учрайди. Шунинг учун хозирги замон драматурглари ҳаётнинг айнан ўзини ифодалаш жараёнида юқоридиги классик уч жанр бўлинишига бўйсунмайдилар. Чунки уларнинг асарларида уччала жанрнинг элементлари иштирок этади. Бироқ бу деган сўз, жанрсиз, бадиий бўёқлик бўлиши мумкин дегани эмас. Бундай ҳолларда асарда кайси жанр бўёклари асосий ўринни ва асарғоясини очиб беришда фаол канашеа, шу жанрга оид спектакль формаси яратилади. Драматургия тарихида илғор санъат арбоблариҳаёт билан чамбарчас боғланган холда ижод қилдилар. Натижада, ўтган аср улуғ реалистлари катта ютукларни қўлга киритдилар. О. Бальзак Л. Толстой, Гоголва Островский, Мопассан ва Чеховлар танқидий реализмнинг юксак чўққисига кўтарилдилар. Хақиқий ижодкорлардан ҳаёт қонунларини оча : олиш қобилияти, унинг турли томонларини жамня ртюжланишн"жарлёни"қонуниятлари билан боғлаб олиш, бугунги кунни, эртанги кунни "очиш" билан келгусига интилувчан образлар яратиш талаб фипшадиБарча жанр элементлари ҳаётий мазмун билан, биргаликда, ҳаётнинг эволюцион ривожланиши ҳам тўлақонли ифодалаши лозим. Саҳналаштириш жараёнда пьесанинг жанрини аниқлаб олиш муҳим акамиятга эга. Пьесанинг қиммати фақат унинг ғояси ва мавзуси актуаллиги билан белгиланмай, балкиқаҳрамонларининг илғор ва типик ҳарактерларда, замон билан ҳамнафасликда шаклланиши ва ривожланиши кўрсата олиш ҳам ахамиятлидир. Режиссёр пьесани тахлил қилар экан, драматург ижодий лабораториясига чуқурроқ кириши керак. Пьесанннг услубини, жанрини, пьеса тузилишини, унда хатти-ҳаракат қилаётган қахрамонлар тақдири билан яқиндан

танишиши, уларнинг тилини ва ҳарактерини пухта ўрганиши зарур. Пьесанинг бадиий ҳусусиятларини ўрганиб, драматург ниятини томошабинга маъноли ва бадиий ифодали тарзда етказиш режиссёрнинг асосий мақсади бўлиши лозим. Асарнинг бадиий ҳусусиятини ўрганишда биринчи навбатда муаллифнинг услубини стилини аниқлаб олиши лозим. Услуб стильни аниқлаш - драматургнинг ҳарактерлариндивидуаллигини ўзига хослигини ва айрим ўзига хос бўёкларини аниқлашдир. Услуб кенг маънода ёзувчи ижодидаги ғоявий бадиий ҳусусиятлар бирлиги, тор маънода ифода усулининг бадиий баёнидир. Кенг маънода - услуб тушунчаси муаллифнинг дунёқараши, асарнинг асосий маносини ташкил этувчи ғоялар воқеалар оқимининг, сюжет ва ҳарактерлар бадиий тасвири тил ва бошқа омилларни камраб олади. Масалан: шоир Маяковский услуби ҳақида гапирганда муаллиф асарларининг ўткирғоявийлик билан суғорилганлиги, замон воқеаларига нисбатан, ҳозир жавоблиги, драматургияга дадиллик билан янги тема ва образлар олиб кириши, тилининг бойлиги назарда тутилади. Бу хусусиятлар шиорнинг ўзига хослигини кўрсатади. Драматург услубининг ўзига хос ҳусусиятлари, унинг хам ғоя англаш ифодалаш даражаси ва ҳаётий воқеаларни тасвирлаш методи ва даврнинг шарт-шароитларини бахолаш махорати билан ҳам боғлиқдир. Муаллиф ининг ўзига хос ҳусусиятлари айни бир вақтда бадиий асарининг мазмуни, ва бадиий шаклида ивфодаланади ва ўзининг хаётий инъикосини топали. Демак драматургнинг ўзига хос ҳусусиятлари ҳаётга муносабати, воқеани ғоявий - бадиий ифодалаш махорати услуб деб юритилади. Иждодкор услуби ҳар доим замоннинг ғоявий-бадиий таъсири остида вужудга келади ва шаклланади. Муаллифнинг дунёқараши, синфий позицияси, ғоявий қизиқишлари, бадиий ифодалаш махорати ҳаммаси унинг услубинн белгилайди. Булар унинг мазмуни ва ўзига хос ифодаланган ғоя шаклидан иборат. Бу шакл ёки "дастхат" асарда гавдалантирилаётган ҳаётни чуқурроқ ўрганишни, образларни ёрқин шакллантириши етук ҳарактерлар системасини яратишни, тасвирлаш воситалари ва усулларини барпо қилишни

тақазо этадн. Буларнинг йиғиндисидан муаллифнинг ўзига хос ғоявий- бадиий ҳусусиятлари вужудга келади. Шунинг учун драматург асарларида аниқ ҳарактерларнинг ўзига хослиги ижодкорнинг бадиий услубини белгилаб туради. Жумладан А. Островский, А. Чехов, Л. Толстой, Н. Погодин, Қ Тренев, А. Корнейчуқ, Ҳамза, К.Яшин, А. Қаҳҳор, И. Султон, Бошбеков, Аҳмад, Э.Хушвақтов каби драматурглар ўз бадиий услуби —"дастхати" билан яққол ажралиб туради. Ҳаётий материални танлаш, сюжет тузиш, композиция, жанр,тил ва образларни ўзига хос талқин этиш ҳар бирбаркамол драматургнинг бадиий услубини белгилайди. Шунинг учун режиссёр муаллиф услубини унинг ўзига хос ҳарактерли ҳусусиятларини тахлилий ва аниқлай олиши, олинган пьесани ипидан игнасигача ўзлаштириши заруратга айланади.

Адабиётлар: 1. Арасту. Поэтика. Ахлоқи кабр – Т.: Янги аср авлоди, 2011. 2. К.С. Станиславский Санъатдаги ҳаётим –Т.: Ғ.Ғулом номидаги адабиёт ва санъат нашриёти, 1965. 3. К.С.Станиславские ва В.И.Немирович-Дакченконннг барча мавжуд асарлари. 4. Б.Алмосва, А. Бассехес, В. Петер, Н.В.Гиляровская. А.Я.Ғояовин. И.Я.Грсмнслэвский, В.В.Дмитриев, В.М.Кручин-Боғданов, В.И.Мюллер, В.Ф.Гиндин. Ф.Циркин. В. Шверубович, М.Н.Эткина ва каби театррассомлар ва тадқиқотчиларнинг театррассомлари хакидаги асарлари. 5. Л. И. В. Баданов, В. С. Барков, Г. Б. Бармш, А. А. Баранников. Л.Нернер, Г.А.Заячий. А.А.Коссаковский, В.И.Попоч. Н.Н.Сосунов каби мутахассис ва тадқиқотчиларнинг саҳнатехникаси ва бутафорияларга оид асарлари. 6. Р. Шидловскин, А.Г.Образно, А.В.Бартошсвнч, Г. В. Макарова, Л.И.Петельман. Қ.Руднникий каби бирқатор олимларнинг чет эл рожиссураси хақидаги асарлари. 7. Ж.Л.Барро, Б. Брехт, Ж.Внляр. И.В.Гете, Д.Дидро, Ш.Дюллен. Ф.Желие. Л.Жувьс. Г.Крег, Г.Лессинг, Дж.Лоусон. Б.Рейҳ Э.Триоде, Ф.Шиллер, В. Пинсо, П. Бруқ Дж. Г. Легонс, Э. Пасватер. Ж. А.Ворро, Л. Внскопн. М, Млрешель каби чет элфайласуф олимлари ва санъат арбобларнинг асарлари

Похожие

Манзара - тасвирий санъатнинг алоҳида жанри

Портрет - тасвирий санъатнинг алоҳида жанри

Ўрта асрлар театри

Режиссёрнинг драматик асар устида ишлаши

Қарама – қаршилик саҳнавий хатти-ҳаракат асосидир. Драматик асарнинг асосий мавзулари