Қарама – қаршилик саҳнавий хатти-ҳаракат асосидир. Драматик асарнинг асосий мавзулари - Искусство - Рефераты

Қарама – қаршилик саҳнавий хатти-ҳаракат асосидир. Драматик асарнинг асосий мавзулари

Загружено в:

17.05.2023

Скачано:

0

Размер:

106 KB

Қарама – қаршилик саҳнавий хатти-ҳаракат асосидир. Драматик асарнинг асосий мавзулари Режа: 1. Пьесанинг кескин қарама-қаpшиликлари 2. Fоя. 3. Воқеа. 4. Сюжет ва композиция образларга ҳарактеристика

Конфликт — лотинча "ихтилоф", "тўқнашиш" тушунчаси бўлиб, бадиий асарда тасвирланган воқеа иштирокчилари ўртасидаги курашни зиддиятни, келишмовликни, ихтилофни англатади. Конфликт ўз мохиятига қараб турли ҳарактерда бўлиши мумкни. Уни аввало гунистик – инсонпарварлик моҳиятидаги конфликт ва антогонистик – келишиб бўлмайдиган шакдаги конфликтг ажратиш мумкин. Масалан, "Бой ила ҳизматчи" драмасида дастлаб Солихбой билан Ғофирўртасида Жамила учун кураш- оилавий конфликт, ўзбек меҳнаткашларининг бой ва амалдорларга қаpши нарозилиги кескинлашидан иборат ўткир социал - ижтимоий конфликтга, антогонистик ихтилофга айланади. Ҳаётда янгилик билан эскилик ўртасида кураш, онг ва маиший ҳастдаги ўтмиш сарқитларига қарши кураш давом этади. Бундай қарама-қаршиликлар антогонистик бўлмаган қарама-қаршиликлардир. Бир вақтлар айрим ёзувчилар ва танқидчилар орасида тарқалган "конфликтсизлик" назарияси ҳаётни бузиб кўрсатувчи, санъатнинг тарагедиятига зарар келтирувчи сохта назария сифатида каралганди. Қарама- қаршиликларсиз, курашсиз ҳаётни хақконий акс эттирувчи реалистик асар йўқ ва бўлиши мумкин эмас. Хусусан конфликтсиз драматик асарбўлмайди. Чунки, қарама-қаpшилик драматик асарнинг негизини ташкил этади. Пьесанинг кескин қарама-қаpшиликларига асосланган асосий темасини аниқлаш персонажларнинг характерини ва режиссёрга асарнинг етакчи хатти-ҳаракатини аниқлашга ёрдам беради. Етакчи хатти-ҳаракат — бу аниқ, мақсадга мувофиқ интилиш бўлиб, пьесадаги курашларни бошқарувчидир. Ана шу мақсадда пьеса персонажларининг хатти-ҳаракати каёклан-қаёқка йуналишинингтоииш учун пьесадаги воқеада жойлашиш тартибини аниқлаш зарур. Қанчалик келишмовчилик чуқур, кураш кескин бўлса, конфликт шунчалик кенг ва курашаётган кучлар аниқ кўринади. Конфликт драматургияга ўсиш ва ривожланиш бағишлайди. Бир хатти-ҳаракатнинг қарама-қаpши хатти- ҳаракат билан тўқнашуви пьеса қахрамонларининг ўзаро муносабати орқали бирвоқеадан иккинчи воқеани келтириб чиқадн. Бу кураш бир ва бир неча

хатти-ҳаракат қилувчи шахсларнинг аниқ мақсад учун бўлган интилишлари ва бу хатти-ҳаракат давомида қатор хулқ-атворлар юзага чиқади. Мана шундаи кураш "хатти-ҳаракатлар чизиғи" келиб чиқади. У бутун пьеса давомида аниқ максад сари мувофиқ бораётган хатти-ҳаракатдаги шахслар курашининг "ха" ёки "йўқ" томонларини аниқлайди. Ғояни кўтариб чиқивчи ва мавзуни тасвирловчи хатти-ҳаракат чизиғига пьесанинг етакчи хатти- ҳаракати дейилади. Масалан, А. С. Пушкиннинг "Борис Годунов" деб номланган халқ трагеааясида асосий тема"халк ва шох" деб олинган бўлса, етакчи хатти-ҳаракат "ҳукмронлик учун курашдир. Бу эса, шу етакчи хатти- ҳаракатга бўйсунган персанажларнинг хулқ-атворида намоён бўлади. Асосий хатти-ҳаракат чизиғини аниқлаш, ҳар бир воқеани, ҳар бир қаҳрамоннинг хулқ атворини тушунишга ва очиб ташлашга имкон яратади. Бу йўл режиссёр ва ижрочини тўғри ҳаракатланиб спектаклнинг ғоясини томошабинга етказишда муҳим омил бўлади..Станиславский таъбири билан айтганда "етакчи хатти-ҳаракат бўлмаганда эди, пьесанинг мақсади ва барча бўлаклари, барча берилган шарт-шароити, муносабат, мослашма ишонч хақиқат дақиқалари ва бошқа томонлари ҳар томонга тарқаб кетган бўлади.Етакчи хатти-ҳаракдт чизиғи худди пойафзал ипи каби тизилган барча хатти-ҳаракатларни бир жойга йиғиб, умумий ижод мақсадни амалга ошириш учун қаратилади. Ҳар қандай мақсадли, хатти-ҳаракаг, агар унга қарши бўлган хатти-ҳаракатга учрамаса, ўз жозибасини, курашчанлигини ва хаётийлигини йуқотади. Шунинг учун олий мақсадни амалга оширишда керак бўладиган хатти-ҳаракатлар чизиғи ёки етакчи хатти-ҳаракати аниқланар, экан унга узлуксиз курашувчан қаpши хатти-ҳаракатни ҳам топиш лозим. Қарама-қарши ҳаракатсиз драматик асар "конфликтсизлик" касалига дучор бўлади. Бу эса театр санъати учун фожиадир. Демак, олий мақсадни амалга ошириш учун хатти-ҳаракат қилувчи шахсларнинг ва спектаклнинг етакчи хатти - ҳаракатини аниқлаш ўта аҳамияти уларга қаpши курашга тайёр турган қарама-қаpши хатти- ҳаракатлар эса зарур ва улар режиссёр томонидан аникланиши керак

Fоя. Пьеса ғояси мухим бўлган воқеага нисбатан драматургнинг муносабати натижаси бўлиб, режиссёр тушунган ҳолда, аниқ ҳаётий хақихатга таяниб уни аниқлаб бўлиши лозим. Илм ахли таъбири билан айгганда "ғоя — бу драматик асарнинг асоси бўлиб ҳаёт ҳодисаларининг туб негизи очилишидир ва у Чернишевский фикрича ҳаётий хақиқатга чиқарилган ҳукмдир". Foя— ҳаёт воқеалари хақидаги кишиларнинг тасаввури ва ўша воқеаларга муносабатини ифодалаган тафаккур натижасидир. Шунинг учун ғоя жамиятдаги синфларнинг манфаати ва қарашлари билан боғланадн, уни акс эттиради. Драматик асарнинг ғояси унда тасвирланган асосий воқеалар оқими тўғрисидаги етакчи фикрдир. Асарнинг ғоясида воқеалар оқими персанажлар характери ва уларнинг хатти-ҳаракатлари мужассамлашади. Муаллиф кишилар ва уларнинг турмушига кандай муносабатда бўлса, уларни шундай тасвирлайди, томошабинларда ҳам ўзи тасвирлаган кишилар ва воқеаларга нисбатан ана шундай муносабат туғдиришга интилади. Бундай интилишлар ва тасвирланган кишиларга муносабатида, унга мансуб бўлган синфнинг манфаати ва қарашлари ўз ифодасини топади. Масалан, Ҳамзанинг "Бой ила хизматчи" драмаси ўзбек меқнаткашларининг бойлар зулмига қарши синфий кураши акс этирилган. Унда меҳнаткашлар озод ва бахтиёр бўлиши учун бойларга қаpши дадил синфий курашга отланиши ва ғалаба қозониш керак деган фикр-ғоя илгари сурилганки, бу айни чоғда Ҳамзанинг дунёқарашиҳамдир. Турмушни хаётий ва миксадли акс эттирувчи мукаммал бадиий асар учун ғоянннг ўзи етарли бўлмайди. Асосий ғoя билан у ёки бу даражада боғланган бир қатор фикр ҳам ёрдамчи восита сифатида мавжуд бўладики. Улар ҳам образлар харакатида ифодаланади ва тасвирланган хаётнинг турли томонларига муаллиф муносабатини билдиради. Натижада спектаклнинг бадиий -эстетик таъсирчанлиги ошади. Воқеа. Пьесадаги ҳамма хатти-ҳаракат муайян воқеалар оқими туфайли вужудга келади. Воқеалар оқими персанажларнингфаол актив хатти-

ҳаракатни қўзғатувчи омилдир. Пьеса катта хажмли ва кўп воқеани бўлиши мумкин. Шулардан энг асосийсини ўз режасини амалга ошириш учун танлаб олиш режиссёрнинг масъулиятли ижодий ишига киради. Воқеалар ривожи хатти-ҳаракат йўналишини ўзгартириб, қахрамонларни янги берилган шарт- шароитларга олиб қиради. Шунинг учун асосий диққати асарнинг воқеалар оқимига қаралиши лозим. демак воқеа —спектаклдаги хатти-ҳаракатларнинг таянчидир. "Воқеа ва фактга бахо бериш усулининг сири шундаки; бу бахо инсонларни тўқнашувга мажбур қилади; Тўқнашув уларни хатти-ҳаракатқилишига, курашга, енгиш ёки енгилишга сабаб бўлар; бу сабаб улариинг истакларини, мақсадларини ўзаро муносабатларини очиб ташлайда, пьесадаги биз қидираётган ички харакат шароитини аниқлайди. Пьеса воқеасини ва фактларини фарқлаш нимани билдириши мумкин? Бу улардаги ички фикрни, руҳий моҳиятини, уларнинг таъсирқилиш кучини топишидир. Бу ташқи факт ва воқеалар оқимини чуқурро қўрганишдан иборатдир, — дейди Станиславский. Хуллас инсонларнинг ўзаро муносабатини аниқлайдиган ички схемани топиш, фактларни бахолаш — ролдаги инсон руҳий кечинмалари сирларини очишга калитдир". Шунинг учун ҳам режиссёр пьесадаги асосий воқеа ва воқеалар занжирини аниқлаши муҳим аҳамиятга эга. Пьесадаги биринчи воқеани аниқлаш ҳам ғоят муқим аҳамиятга эгадир. Биринчи воқеанинг муҳимлиги пьесанинг тугуни билан боғлиқ. Пьеса қақрамонлари парда очилишидан аввало бўлғуси драматик конфликтнинг асосини ташкил этувчи қандайдир ҳаёт йўлини босиб ўтган бўлиши мумкин. Режиссёр пьесада бўлаётган воқеаларни худди реал ҳаётдагидек кўз олдига келтириши лозим. Бу вазифани ечиш учун пьеса бошлангунига қадар персонажлар қандай хатти-ҳаракат қилганликларини билиш зарур. Масалан: А. С. Грибоедовнинг "Ақиллилик балоси" асарида биринчи воқеа Софья ва Молчалин учрашувидир. “Учрашув” номли воқеадан сўнг саҳнада хатти- ҳаракат қилаётган қахрамонлар хулқ-атвори ва харакати келиб чикади. Aгар

мана шу бошланғич воқеани режиссёр аниқлаб бермаса репитицияни бошлай олмайди. Пьеса бошланишидан олдин рўй берган воқеалар пьеса конфликтининг ривожланишига, хатти- ҳаракат қилувчи шахслар ҳарактериини очишга ва шу илк воқеага каҳрамонлар муносабатини аниқлашга ёрдам беради. Масалан: М. Горькийнинг "Сўнггилар" асаридаги биринчи воқеадир ўқ узилишидан бошланади. Бу воқеа бутун пьеса давомида персонажларда фаъол ҳаракатлар келтириб чиқаради. Лекин, баъзи вақтлар биринчи воқеа парда очилгандан кейин бевосита саҳнада рўй бериши хам мукин. А. Арбузовнинг "Иркутск воқеаси" асаридаги биринчи воқеа — бу Сергей билан Валентинанинг танишувидир. Пьесани саҳналаштиришда унинг марказий воқеасини аниқлаш ҳам кимматли аҳамиятга эга, чунки у хатти-ҳаракат ривожланишида бош омилдир. Масалан, A. П. Чеховнинг "Ваня тоға" пьесасида марказий воқеа Войнийкийнинг Серебрековга ўқ узганлигидир. Баъзи вақтда пьесадаги асосий воқеа кўзга ташланмайди. Марказий воқеани аниқлаш бўлғувси спектаклнинг ғоявий муваффақиятини таъминлайди. Масалан, B.Шекспирнинг "Ромео ва Жульетта" фожиасидаги марказий воқеани Жульетта ўлмаганлиги, балки Лоренция дориси билан ухлаётганлиги тўғрисидаги хабарни олиб келаётган чопарнинг кечикиши деб олиш мумкин. Ҳақақикатан ҳам бу воқеа муҳим. Чунки, агар чопар кечикмаганда фожиа кақрамонлари тирик қолишлари мумкин эди. Лекин, чопарнинг кечикиши зарурият ҳисобланади. Ғоявий аҳамият нуқтаи назаридан асар маъноси очилса, хатти-ҳаракатни уйғотувчи асосий воқеа Тибальд ўлимидир. Мана шу воқеада фожиа каҳрамонлари ўзаро муносабати ва уларнинг қарама- қаpшилиги жойлаштирилган. Шу воқеа Ромеонинг қувилишига ва Жульетта билан ажралишига сабабчидир. Шу воқеа конли курашни ва драматик конфликтни янада кескинлаштиради. Яна бир мисол Қ Тренёвнинг "Любовь Яровая" пьесасидаги марказий яоқеа Жигловчиларнинг қўлга олинишидир. Баъзи вақтларда асардаги

марказий воқеани аниқлаш анча машаққатли ишдир. Масалн А. Арбузовнинг "Иркутск воқеаси" пьесасидаги марказий воқеани олсак. Бу ерда марказий воқеа Сергей халокатидай сўнг унинг ойлик маошини Валяга бериш тўғрисидаги бригадир кароридир. Асардаги марказий воқеани аниқлаш учун асарни ўқиб чиққандан кейин, қандай воқеа бўлмаганда асардаги навбатдаги воқеалар келиб чиқмас эди, деган саволга жавоб бериш керак. Яъни қандай воқеа рўй бермаганда асардаги персанажлар ҳаёти ўша воқеагача бўлгандек давом этаверар эди? Керакли нарса юзага келгандан кейин, илгариги хаёт йўналишини ўзгартириб, у ердагн кишиларнинг кундалик ҳаёт тарзларини бошқа томонага буриб юборади ва улар орасида қарама-қаршиликни вужудга келтиради. Демак асардаги асосий қарама-қаpшиликни уйғотиб уни кураш майдонига олиб чиқувчи воқеага асарнинг асосий воқеаси дейилади. Масалан, Ҳамзанинг "Бой ила хизматчи" асарида Солиҳбойнинг тўйдаи кейин Ғофирнинг хотини Жамиланинг юзини кўриши асарнинг асосий воқеасини ташкил этади ва асардаги қарама-каршиликни келтириб чиқаради. Шу асардаги бош вокеа ёки биринчи воқеа бу Ғофирнинг Жамилага уйланишидир. Бундан ташкари асарда бир неча воқеалар ҳам бор. Чункн, ҳар бир парда ва кўринишларни воқеа ва ходисаларга бўлиш мумкин. Бу вокеалар биринчи фактлар йиғиндисидан келиб чиқади. Пьесалар бир- биридан воқеасининг кучлилиги билан фарқ қилади. Воқеа бу драматик асарнинг ғилдираги – юраги ҳисобланади ва унинг кучлилиги образ-ролнинг бадиий қимматига ҳам алоқадордир. Театр санъати ўзига хос кўп ҳусусиятларга эга. Ана шулардан бири — пьеса асосидаги хатти-ҳаракатини аниқлашдир. Шунинг учун ҳам пьесадаги персонажлар "хатти-ҳаракат қилувчи шахслар" дейилади. Ҳар қандай пьесада иккита қарама-қарши курашаётган кучларнинг тўқнашуви рўй беради. Бу тўқнашувлар асосан ўз нуқтаи назарини, ўз мақсадини ёқлаб курашаётган синфлар, жамият группалари, ўртасида рўй бериб, улар ўз дунёқарашига ва мақсадига мувофиқ йўналтирилган хатти-ҳаракатга эгадирлар.

Пьеса сюжети ҳам мана шу асосий қарама-қаршиликга таяниб ривожлана боради. Қарама-қаршилик асосигакўрилган пьесада, қахрамонларнинг янги ҳаёт учун олиб борилган курашлари ўз аксини топади. Шундай қилиб, қарама-қаршилик асар сюжети ривожини, ҳаракатлантирувчи асосий куч экан, агар у пьеса тахлилий жараёнида тўғри аниқланса, спектакл ғоясининг ойдинлашувига туртки бўлади. Пьесадаги қарама-қаpшиликлар аниқлашда, асарнинг ташқи тўқнашувларидан келиб чиқмасдан, балки хатти-ҳаракат қилувчи шахсларнинг ички руҳий туқнашувларидан келиб чиқиш лозим. Чунки, ўша ички тўқнашувлар пьесанинг асосий хатти-ҳаракатлар тизимини ташкил этади. Хатти-ҳарахат ривожланиб, қаҳрамонлар ҳарактерини очади аа муаллиф илгари сурган асосий фикрни тасдиқлашга олиб келади. Пьесадаги асосий қарама-қаршиликни аниқроқ топиш учун хатти-ҳаракаг қилувчи шахсларнинг нимага интилаётганини, улар ўзаро кандай гурухларга ажралишига, улар орасидаги тўқнашув нима сабабдан келиб чиққанини ва бу курашнинг оқибати нима билан тугашини кузатиш лозим. Масалан, В. Любимовнинг "Оппоғим" пьесасининг биринчи кўринишидаёқ негр бола Дикнинг оқ танли болалар билан тенг мактаб ўқиши учун курашидан бошланади ва мана шу кураш сюжет ривожини белгилайди. Кейинчалик бошқа кураш ва қарама-қаршиликлар рўёбга чиқади. Синф рахбари Джон - Дик Бетти, Джок ўқувчилар орасида ирқчилик уруғини сочаётган Анжелла Билга қарши уруш эълон қилади. Джон бошлиқ болалар ўз ўқитувчисига карши очиқ кураш олиб бориб, Россия тўғрисидаги ҳақиқатни билиб олишади. Муаллиф томонидан Америкадаги мактаблардан бирида кўрсатилган бу кураш тинчлик учун, болалар бахти учун курашаётган умумий демократик кучнинг бир бўлагидир. Шундай қилиб, пьесадаги мавзу, асосий ғоя ва қарама-қаpшилик аниқ топилса курашувчи кучларнинг ўзаро муносабати улар тўқнашувининг маъносидан келиб чиқиб, айрим кахрамонлар ҳарактерини аниқлашга ҳам ёрдам беради. Режиссёр бош мавзудан келиб чиқадиган ғоя - асосий қарама-

қаршиликни аниқлаб, персонажлар хулк-атвори линиясини кузатиб, пьесанинг етакчи хатти-ҳаракатини аниқлашга киришади. Шу мақсадда бирин-кетин пьеса хатти-ҳаракатини ривожлантирувчи асосий факт ва воқеалар тизиб чиқилади. Курашни ривожлантирувчи келишмовчилик канчалик чуқур бўлса, асосий қарама-қаршилик шунчалик кенг ва курашувчи кучлар жойланиши аниқ бўлади. Қарама-қаршилик драматург томонидан одатда ривожланиш ва ўсиб бориш тариқасида берилади. У бутун пьеса давомида аниқ пиллапоя тарзида, воқеалар оқими асосида ривожлана боради ва юқорига бошлайдиган нарвон пайдо бўлади. Бош воқеани, асосий воқеани, воқеалар тизмасини, етакчи хатти- ҳаракатни ва иккинчи даражали воқеаларни аниқлаш, режиссёрнинг пьеса устидаги мустақил ишининг таркибий бир бўлаги ҳисобланади. Воқеалар оқими ўзининг деалектик ривожланувчи кучи билан пьесанинг сюжет йўналишини синдириши, хатти-ҳаракат қилувчи шахслар га тақдирини ўзгартириб юбориши мумкин. Натижада воқеа таъсири остида хатти-ҳаракат қилувчи шахсларда аниқ фикрлар йўналиши туғилади, оқибатда уларда у ёки бу туғилиб, бу режа хоҳиш хатти-ҳаракат билан тугайди. Одатда ҳар бир воқеа бирорта хатти-ҳаракат қилувчи шахснинг хохишига тўғри келиб қолиши, бошқасига рўғри келмасдиги мумкин. Биттаси бу воқеадан ўзига яраша хулоса чикариши мумкин, иккинчиси аса аксинча. Мана шу келишмовчиликлардан драматик карама-қаpшилик пайдо бўлади. Ҳар бир воқеа тўқнашув билан бошланади ва шу тўқнашувнинг ечими билан тамом бўлади. Булар пьесада қўринишлар тарзида ўз оқимини топади К.Станиславскийнинг фикрича пьеса воқеа ва уринишларнинг кетма- кетлигидан иборат бўлган мантиқий занжирдир. Шунинг учун пьесадаги воқеалар занжири аниқлаб, ундан пьесанинг етакчи хатти- ҳаракатини ўтказиш зарур. Топилган ва танлаб олинган асарнинг биринчи ва иккинчи даражали воқеаларни, уларнинг мантиқий узвийлиги қанчалик тўғри аниқланса, пьесанинг ғояси шунчалик ёрқинроқ кўринади.

Пьесадаги қайси воқеани асосий, қайси бирини иккинчи даражали қилиб олиш бу режиссёр режасига боғлиқ. Пьесадаги воқеаларнинг мантиқийлиги янада ёрқинроқ, ҳаракатчанроқ бўлиши учун режиссёр драматик асарнинг анализи - харакат тахлил даврида етакчи хатти-ҳаракатини аниқлаши лозим. Етакчи хатти-ҳаракат режиссёрга пьесадаги ҳар бир воқеани аниқроқ топилишига ёрдам беради ва ғоя тантанасига олиб келадиган хатти- ҳаракатни белгилайди. Шундай қилиб, воқеа ва ходисачалар тизмаси етакчи хатти-ҳаракатга қўшилган ҳолда пьесанинт бадиий яхлитлигини барпо қилади. Кўринадики воқеаларнннг тўғри аниқланишида бўлгувси спектакл ечимини "кўра олиш" ётади. Аниқ топилган ва тузилган воқеалар оқими ҳамма вақт спектаклнинг умумий режасини яратишга катта ёрдам беради. Демак пьесанинг бош воқеаси етакчи хатти-ҳаракатнинг асосий қўзғатувчисидир. Режиссёр тахлил қилар экан, асосий бурилиш дақиқаларини пайдо қилувчи, тасвирланган ҳаёт оқимини ўзгартирувчи, асар каҳрамонларини янги шарт-шароитларга олиб кирувчи, пьесадаги воқеаларни аниқ белгилаши хам қарз, хам фарздир. Шу билан бирга режиссёр иккинчи даражали воқеаларни хам аниқлаб, улариинг пьеса етакчи ҳаракати ривожидаги моҳиятини очиб бериши зарур. Танланган пьесани биринчи бор ўқиб чиққанда маълум таасурот пайдо қилади. Бу тассурот фабула, яьни воқеалар оқими хақидаги маьлумот бўлиб, асарнинг эсда қоладиган баён шаклидир. Лекин драматик материалга чуқурроқ кириш ва унинг мазмунини ўрганиш учун уни қайта-қайта ўқиб чиқиш лозим. Пьесани кайта ўқишдан мақсад уни тахлил килиш ва бўлғуси спектаклни кўз олдига келтиришдир. Пьесада тасвирланган мавзу ва ғояни тушуниш ва билиш учун қуйидаги усулни синаб кўришни Станиславский тавсия қилади: воқеалар тартибига таяниб, драматик асарнинг мазмунини кайта сўзлаб кўринг, қайта ўқиб чиқинг навбатдаги "ҳикоянгизда рўй берган воқеа моҳиятига, ҳарактерларга чуқурроқ кириб боришга ҳаракат қилинг; Оғзаки ҳикоя жараёнида воқеалар кетма-кетлигини ва курашлар силсиласи аён бўлиб, уларга асосланиб хатти-ҳаракат қилувчи шахслар мақсадлари xам

ойдинлашади. Бундан эса пьеса сюжети ва персонажларнинг ўзapo муносабати аниқланади. Сюжет французчада, яьни “асос” предмет деган маьнони англатади. Драматик асарнинг бевосита мазмунини ташкил этган, ўзаро боғланган ва ривожланиб борувчи ҳаётий воқеалар баёни, асарда иштирок этувчи кишиларнинг ўзаро муносабати бир-бирига ўзаро таъсири персонажлар ҳарактерининг юкланишини жамланган изох сюжетдир. Сюжетда персанажларнинг ҳаёти учун энг муалиф бўлган тўқнашувлар, карама- қаpшиликлар ва кишиларнинг муносабати акс этади. М. Горький сюжет алоқалар, қарама-қаршиликлар, антипатиялар, умуман кишиларнинг ўзаро муносабати, у ёки бу арактёрнинг ташкил ва ўсиш топиши тарихидир, деб айтган эди. Драматургияда сюжет воқеалар оқимида ривожланади. Драматург томонидан томошабин онгига етказилмоқчи бўлган асосий фикрни аниқлаш учун, биринчи навбатда воқеалар тизимида намаён бўладиган ғояни асар нима учун ёзилганлигини зарур. Пьесанинг тахлили маьлум даврда содир бўлган воқеалар йўналишини ва ривожини аниқлашдай персонажлар хулқ-атворини ҳарактерини, ўзаро муносабатларини ўрганишдан ким билан ким кўрашаятгани, нима учун курашяпти, деган саволларга жавоб ахтаришдан бошланади. Бу хақиқатни ўрганиш йўллари ҳар хил бўлиши мумкин. Давр тўғрисидаги маълумотни ҳар хил хужжатлардан, илмий тадқиқот бадиий асарлардан, рассомлар ижодидан, кинофильмлар ва спектакллар кўриб ўрганиш мумкин. Классик драматургия устида ишлаш жараёнида муаллиф фикрни тушуниш учун биринчи навбатда у яшаган давр ва унинг биографиясини ўрганиш лозим. Шу билан бир қаторда айни ана шу драматург ёки драматургия сохаси илмий тадкиқотлар яратган жахон файласуфлари, ва миллий маданиятимиз ривожига улкан ҳисса қўшган олимлар асарлариданкенг фойдаланиш мақсадга мувофиқдир. Чунки, режиссура шунчаки баён санъати эмас, балки муайян ғоявий теран фикрни олға сура

олувчи, томошабинларнинг қалбида ва онгида муайян маънавий ўзгаришлар ясай олувчи фалсафий-бадиий теран тафаккур туридир. Пьесанинг бадиий ҳусусиятларини ўрганиш жараёнида, унинг услуб ва жанрини аниқлаш билан бирга, унинг структураси, яъни, композицион тузилишини ҳам ўрганиш зарур. Ҳар бир пьеса ва драматургия қонунлари бўйича тузилади ўзига бадиий шаклга бўлади. Муаллиф ўз асаринг кириш қисмида қарама-қаpшиликлар келиб чиқишига сабабчи бўлувчи шарт-шароит ва шу мухитда яшовчи кахрамонлар билан таништиради. Демак шароитга олиб кирувчи, карама-қаршилик учун замин-ҳисобланган илк воқеа ундаги ўзаро муносабатлар нима бўляпти, деган саволга жавоб берувчи қисм асарнингқаерда ва қачон бўляпти экспозицияси дейилади. Экспозиция лотинча — "тушунтириш” сюжетнинг кириш, бошланим қисми деган тушунчадир. Асар композицион курилиши яьни, кириш, тугун, воқеалар ривожи, авж ва ечимдан иборат бўлади. Навбат шуларни аниқлашга келди. Тугун — бадиий асарда асосий воқеанинг бошланиши бўлиб, барча муҳим воқеалар ана шу тугундан кейии ёки шунинг натижасида содир бўлади. Масалан, Ойбекнинг "Қутлуғқон" романининг тугуни — Йўлчининг вa тоғаси Мирзакаримбойнинг қариндош эканлигидаган келиб чиқади ва бойларга қарши норозилик кайфиятининг туғилиб боришидан бошланади. Шундан кейин тема кенгайтирилиб роман воқеалари ривожлантирилади. Воқеалар ривожи йўлчи бойлар ва камбағаллар ўртасидаги зиддиятларни аста-секин тушуна бошлайди, меҳнаткашларнинг озодлик учун ҳаракатларида иштирок этиб, халқ озодлиги ҳаракатининг рахбарларидан бирига айланади. Шу тариқа воқеалар тезлашиб олға интилади, хатти-ҳаракат қилувчи шахсларнинг кураши қизиб асарнинг ривожланиш босқичини ўтайди. Курашлар хал қилувчи тўқнашувларга, яъни асарнинг кульминациясига олиб келади. Кульминация - лотинчада “чўққи” авж маносини англатади. Авж асардаги воқеалар ривожининг энг кескин нуқтасидир. Масалан, Хамзанинг "Бой ила

ҳизматчи" асаридаги Ғофирнинг Сибирга сургун қилиш воқеаси драманинг кульминациясидир. Кульминация — кураш оқибатини аниқлаб ечимга олиб келади, яъни бу воқеа қаҳрамонлар тақдири хал бўлади. Ечим — асарда тасвирланган воқеаларнинг ривожланиши натижасида юзага келган қаҳрамонлар холати. Улар курашининг хотимаси, воқеанинг ечимидир. Масалан, Н. Гоголнинг "Ревизор" даги хақиқий ревизорнинг келиши тўғрисидаги хабар Хлестаковнинг ревизор эмаслигини, шаҳар амалдорларининг алданганлигини кўрсатиб берадибу воқеада уларнинг порахўрлиги, талончилиги очиб ташланади. Пьеса тузилишининг аниқлаб олиниши режиссёрга асосий қарама- каршиликни, бош тема ва етакчи хатти-ҳаракатни аниқлаш йўлларини кўрсатади. Хуллас экспозиция, тугун, ривожланиш, кульминация ва ечим каби элементларни ўз ичига олган пьеса тузилишига пьесанинг композиция тузилиши дейилади. Композиция лотинчада — "тузиб чиқиш", "тартибга солиш"маьносини англатиб асарнинг қисмлари жонланиши, воқеалар ривожининг тартибидир. Хатти-ҳаракат ривожланиш босқичларининг кетма-кетлиги пьесаларнинг кўринишларга бўлинишга сабаб бўлади. Ҳар бир кўриниш асосий қарама- қаpшиликни ривожлантириш учун босқич ҳисобланган мухим воқеа содир бўлади. Пьесанинг тўғри композицион тузилишиг А. С. Грибоедовнинг "Ақиллилик балоси" асари классик мисол бўла олади. Асарнинг биринчи пардаси экспозициядан, яъни Фамусов уйидаги шарт-шароитини тасвирлашдан бошланади. Чанкийнинг келиши асар тугунидир. Иккинчи ва учинчи пардаларда хатти-ҳаракатлар ривожланиб бориб, Чанкийнинг танбаллиги хақидаги тухмат асар кульминациясини келтириб чиқаради. Тўртинчи парда эса ечимга олиб келиб, каҳрамон Фамусовлар тўдаси ва Москваси билан хайрлашади. Воқеа иштирокчиларининг характери содир бўлаётган ходисага муносабатида аён бўла бошлайди.

СЮЖЕТ ВА КОМПОЗИЦИЯ ОБРАЗЛАРГА ҲАРАКТЕРИСТИКА "Агар аниқ топилган ҳарактерлар бор бўлса, улар тўқнашуви заруриятдир", — деган эди М. Горький. Ҳар бир режиссёр ўз спектакли қатнашувчилари билан учрашувдан олдин пьесадаги хатти-ҳаракат килувчи шахсларнинг ўзаро муносабатларини ва ҳарактерини чуқур ўрганиши лозим. Режиссёр ҳар бир хулқ-атворини персонажнинг ўринишлар воқеалар оқими ва бутун пьеса давомидаги интилишида ўрганади образларнинг етакчи хатти- ҳаракати ва олий мақсадини аниқлайди. Хар бир ролнинг етакчи хатти-ҳаракатини аниқлаш орқали уларнинг мақсадга мувофиқ интилаётган харакати белгиланади. Бу интилиш Станиславский айтганидек: олий мақсадир. "Инсон образи" бу унинг нима қилаётганлиги, бу унинг фикрлар образи ва туйғу образларини очиб берадиган хатти-ҳаракат образидир. Образнинг олий мақсади эса, асосий масала бўлиб, персонаж интилаётган энг мухим мақсаддир. Персонажнингасосий сифатига образ “мағзи” дейилади. Мағиз (зерно), бу инсоннинг фақат ўзига хос хусусиятларини асарнинг берилган шарт-шароитида харакат келтирувчи характердир. Маълумки, бир кишининг хаёти зерикарли, иккинчисиники қизиқарлидир. Бирининг иштирокида ҳар доим яхши фикрлар айтгинг келади, иккинчисининг атрофидан қоронғу-мудҳиш фикрлар аримайди. А. Чехоннинг "Ғилоф бандаси" асаридаги Беликовобранинг"мағзини" ҳикоянинг номидан аниқлаш мумкин. Қ Тренсвнинг "Любов Яровая" асаридаги Шваиндя образининг "мағзи"ни, ҳаёт хўжайини, деса бўлади. Мағзни аниқлаш эса образни тушуниш учун калитдир. Бу калит унинг ички туйғуларини ва барча хулқ- атворларини аниқлашда ёрдам беради. Режиссёр томонидан тўғри аниқланган "мағиз", ҳар доим актёрлар билан ишлаш жараёнида, унга топширилган образни тўғри талқин этиши ва баҳолашини таъминлайди. Пьесадаги образлар системасида ҳар бир ҳаракат қилувчи шахснинг ўрнини тўғри тушуниш, пъесанинг етакчи хатти-

ҳаракатига уларнинг муносабатини аниқланашга ёрдам беради. Улар икки лагерга — "хайрихоҳ" ва "қарши "ларга бўлинади ва хатти-ҳаракат қилувчи шахслар курашга киришиб кетади, бошқаси унга актив ёрдамлашиши, учинчиси фақат хизматчи ролини бажариши, бошқалари қаршилар ёки қайси лагерда эканликлари мавҳум бўлиб, персанажлар орасидаги ўзаро муносабатлар спектакл томошавий вужудга келтиради. Режиссёр хатти- ҳаракат қилувчи шахсларнинг хулқ-атворларини ўрганар экан, шу билaн бирга уларга ҳарактеристика тариф бериш устида ҳамиш олиб боради. Режиссёр пьеса кақрамонларига тариф берар персонажнинг ўзи - ўзи хақида ёки бошкалар у тўғрисида берган ҳарактеристикалар муаллиф хар бир роль хақидаги барча малумотларнн жамлаб, тахлил лозим. Драматург томонидан яратилган образнинг тилинн чуқур ўрганиш орқали унинг ҳарактерига калит топиш мумкин. Образга ҳарактеристика бериш жараёни режиссёр учун қийин ва маъсулиятли, жараён чунки бу тахлил келгуси спектакл учун асосий заминдир. Етакчи хатти-ҳаракатни аниқлаш орқали асосий қарама-қаршилика мавзу ва ғоя орасидаги мутаносиблик режиссёрнинг олий мақсадини белгилашга ёрдам беради. Олий мақсад ўз навбатида бадиий қимматини, унинг ғоявийлигини ва қарама-қаршиликлар ўсувчанлиги асосидаги томошавийлиги белгилайди. Демак, образга ҳарактеристика бериш, персанажларнинг ҳарактерини аниқлаш, улар орасидаги қарама-қаршилик негизига асосланса ижобий натижа беради. Ҳарактер юнонча сўз бўлиб "хосса", "ҳусусият" маьносини англатади. Кишилардаги хилма-хил ижтимоий мухит ва тарбия туфайли туғилган турлича хулқ-атвор ва туй0у хамда бахолаш каби психологик хусусиятлар характер деб аталади. Кишиларнинг хулқ-атвори ва фазилатлар уларни ўраб олгаи ижтимоий муҳит, оила ва мактаб тарбияси таъсирида шаклланади, ўсади, ўзгаради. Бадиий асарда индивидуаль ҳусусиятлар билан яққол гавдалантирилган, тўла ва аниқ тасвирланган инсон образига ҳарактер дейилади. Масалан, Л. Толстойнинг "Уруш ва тинчлик" асаридаги Андрей

Болконский образи, И. Султоннинг "Имон" пьесасидаги Йўлдош Комилов образлари шундай мукаммал ҳарактерлардандир. Драматургнинг санъаткорлик маҳорати билан яратилган характерлар ҳамма вақт типик даражасига кўтарила олади. Масалан, Махмудхон, Ғофир, Йўлчи, Солиҳбой, Марямхон, Жамила ва бошқа образлар ўз замонасинииг типик ҳарактерларидир. Мана шу каби ҳарактерларни тасвирлаш, аниқлаш, ифодалаш ва гавдалантириш режиссёрнинг асосий вазифасига киради. Демак персанажларга берилган характеристика маълум бир ҳодиса, киши ё предметга хос ҳусусият ва сифатларни белгилаш ва аниқлашдир. Муаллиф ўз асарида ишгирок этувчиларнинг келиб чиқиши, фаолияти, хулқ-атвори, идроки, кобилияти, интилиши, ташқи қиёфаси ва иродаси хақида маълумот берса, яъни қаҳрамонларнинг хулк-атворини уларнинг хатти-ҳаракати ва ички кечинмалари тасвири орқали очиб берса, бу муаллиф ҳарактеристикаси дейилади. Актёр ўз яратаётган образи устида ишлаш жараёнда юқорида айтилган принципларга амал қилса, образга ҳарактеристика берилиб жонли инсон ҳусусиятларини намаён қилибти дейилади. Демак драматик асардаги қаҳрамонлар ҳарактерини аниқлаш, яъни ҳарактеристика орқали жонлантириш режиссура санъатининг муҳим таркибий қисмларидан бири ҳисобланади.

Адабиётлар: 1. Арасту. Поэтика. Ахлоқи кабр – Т.: Янги аср авлоди, 2011. 2. К.С. Станиславский Санъатдаги ҳаётим –Т.: Ғ.Ғулом номидаги адабиёт ва санъат нашриёти, 1965. 3. К.С.Станиславские ва В.И.Немирович-Дакченконннг барча мавжуд асарлари. 4. Б.Алмосва, А. Бассехес, В. Петер, Н.В.Гиляровская. А.Я.Ғояовин. И.Я.Грсмнслэвский, В.В.Дмитриев, В.М.Кручин-Боғданов, В.И.Мюллер, В.Ф.Гиндин. Ф.Циркин. В. Шверубович, М.Н.Эткина ва каби театррассомлар ва тадқиқотчиларнинг театррассомлари хакидаги асарлари. 5. Л. И. В. Баданов, В. С. Барков, Г. Б. Бармш, А. А. Баранников. Л.Нернер, Г.А.Заячий. А.А.Коссаковский, В.И.Попоч. Н.Н.Сосунов каби мутахассис ва тадқиқотчиларнинг саҳнатехникаси ва бутафорияларга оид асарлари. 6. Р. Шидловскин, А.Г.Образно, А.В.Бартошсвнч, Г. В. Макарова, Л.И.Петельман. Қ.Руднникий каби бирқатор олимларнинг чет эл рожиссураси хақидаги асарлари. 7. Ж.Л.Барро, Б. Брехт, Ж.Внляр. И.В.Гете, Д.Дидро, Ш.Дюллен. Ф.Желие. Л.Жувьс. Г.Крег, Г.Лессинг, Дж.Лоусон. Б.Рейҳ Э.Триоде, Ф.Шиллер, В. Пинсо, П. Бруқ Дж. Г. Легонс, Э. Пасватер. Ж. А.Ворро, Л. Внскопн. М, Млрешель каби чет элфайласуф олимлари ва санъат арбобларнинг асарлари

Похожие

Режиссёрнинг драматик асар устида ишлаши

Режисёр режаси ва персонажлар мақсади

Пьесанинг жанри ва услуби

Саҳнавий муносабатларни баҳолаш

Тасаввурдаги буюмлар билан хатти ҳаракатлар ва уни ҳис килиш