Режиссёрнинг драматик асар устида ишлаши - Искусство - Рефераты

Режиссёрнинг драматик асар устида ишлаши

Загружено в:

17.05.2023

Скачано:

0

Размер:

76 KB

Режиссёрнинг драматик асар устида ишлаши Режа: 1. Режиссура 2. Бадиий шакл 3. Тўғри экспозиция

Ҳар қандай санъатнинг вазифаси — бадиий образ яратишдир. Театр сахнасидаги бадиийлик драматик асарасосида келиб чиқади. Режиссёрнинг пьеса устида ишлаши, уни бадиий баркамол саҳна асари даражасига етказа олиш қобилияти театр санъатида асосий омил ҳисобланади. Спектакль яратиш жараёни — турли касб ва санъат вакиллари бўлган катта жамоанинг хамкорликдаги ижоди билан боғлиқ. Шунинг учун театр жамоасининг сиёсий ва бадиий киёфасини репертуар белгилайди, деган ҳикмат бежиз эмас. Муносиб репертуар яратиш учун эса режиссёр фақатгина бадиий рахбар, ташкилотчи, пьесани тушунтирувчи ва педагог бўлиб колмай, балки коғоздаги асарни ижодий жамоа кучи билан саҳнавий ифодали воситалар ёрдамида томоша шаклига кўчира олувчи нодир кобилият эгаси ҳамдир. "Режиссура--бу спектакль яратиш санъатидир, дейди Станиславский Режиссёр фақатгина пьесани яхши тахлил қиладиган, актёрларга маслахат берадиган, уларни саҳна декорациялари орасига жойлаштира оладиган кимса эмас, балки у ҳаёт мураккабликларини кузатиб хулоса чиқара оладиган,ҳар томонлама мукаммал билимга эга, театр саньати билимини пухта эгаллаган ижодкордир. Чиндан ҳам режиссёр раҳбар, ташкилотчи, педагог, мураббий, саҳналаштирувчи мутахассис, шунингдек сиёсий, бадиий, талқиний, мусиқий, тасвирий воситалардан унумли фойдаланувчидир. Бу талаблар ўқув жараёнида қатий уқдирилса, амалётда кенг қўлланилса яхши бўлар эди. Чунки, ҳap бир бўлғуси режиссёрни тарбиялаш, уларнинг ўзларига хос қирраларини очиш ва касбига нисбатан ишонч ҳосил килиш, энг керакли ва масъулиятли ишдир. Театрларнинг репертуарлари мумтоз асарлар даставвал ижодий жамоани тарбиялашга хизмат қилади. Бунинг учун ўз репертуарлари асосига хар йили битта мумтоз асарни, профессиональ театрларда саҳналаштирилган ва синовлардан ўтган пьесаларни олишлари мақсадга мувофиқ бўлади. Бу жараёнда тўғирланган шаклга, тақлидчиликка йўл қўймаслик керак.

Репертуар танлашда асосан қуйидаги принциплар талаб қилинади - бадиий сифати юксак, ғоявийлиги намунали, мавзунинг долзарблиги, ҳаётний воқеани тўғри ифодаланиши, қарама-қаршиликларнинг кескинлиги образларнинг типиклиги, ҳарактерларнннг пишиқлиги ва замон талабларига жавоб бера оладиган мавзу ва ғоянинг уйғунлиги ёрқин ифодаланган бўлиши зарур. Ундан ташқари ижобий қаҳрамонларнинг тасвирланиш маҳорати ҳам хисобга олинади. Шундагина саҳналаштириш учун олингаи пьеса ижодий жамоа ишини мақсадга мувофиқ йўналтиради. Драматик асарнинг асосини, воқеалар оқимида хатти - ҳаракатлар ва инсоний ҳарактерларнинг тўқнашувлари диалог шаклида ифодаланиши ташкил этади. Яъни ҳар қандай санъатнинг ижодий маибаи табиат ва инсонларнинг орасида бўладиган ўзгаришлар бўлганидек драматургиянинг ҳам асоси шудир. Лекин драматургиянинг бошқа санъат ва адабиёт асарларидан фарқи шундаки, табиат ҳодисалари ва инсонлар орасидаги муносабатлар жонли образлар орқали ифодаланади. Қаҳрамонлар характерининг мукаммаллиги, улар фикрларининг тийраклиги, кўтариб чиқилган муаммоларнинг ўз даври талабларига ҳамоханглиги спектакл муваффақиятини белгилайди.Буюк театр назариётчилари ва танқидчилари, аввало, драматургиянинг бадиий шаклига, сахнавий имкониятларига, унинг томошабин олдидаги тарбиявий қудратига алоҳида эътибор берганлар. Сахна асарнинг асосида - ҳаётий хақиқат ва унинг бадиий ифодаси бўлмас экан, шунингдек, ҳаёт қонунларига, инсон заковатининг интилишларига бўйсунмас экан бундай пьеса ижодий жамоани хафсаласизликка олиб келади. Шунинг учун улуғ драматургларнинг жахон саҳнасидан тушмай келаётган асарлари, илғор театрлар репетуаридан жой олиб, ҳаётий хақиқат принципларига ижодий ва бадиий ёндошишга асос бўлиб келмокла.

Масалан: кадимги грек драматурглари - Софокл, Эсхил, Эврипид уйғониш даври драматургларидан - Лопе де Вега, Шекспир; рус реалистик драматургиянинг асосчилари - А. Пушкин, A. Грибоедов, Н. Гоголь, А. Островский, А. Чехов, Л. Толстой, М. Горьки; кейинги давр драматурглари В. Маяковский, Н. Погодин, В. С. Вишневский, B.Иванов, Қ Симонов, Қ Арбўзов, В. Розов, ўзбек драматургларидан Ҳамза, Яшин, Абдулла Қаххор ва бошқаларнинг асарлари юқоридаги фикрларимизга далил бўла олади. Спектакль драматик асарнинг саҳнавий - бадиий ифодасидир. Уни яратишда пьесанинг бадиий ва ғоявий мазмуни катта аҳамиятга эга. Чунки спектакль яратишда режиссёр ижодини тўлқинлантирувчи, саҳнавий режани барпо этувчи, аниқ ва ёрқин саҳналаштириш тизимини вужудга келишига сабабчи пьесадир. "режиссёр режасининг асоси пьесадаги, мазмун ва ғоядир, деб ёзади улкан Режиссёр, педагог ва олим А. Д. Попов.Режиссёрнинг олий мақсади спектаклнинг барча қисмлари мукаммаллигига эришиш ва мантиқий ечимга интилишдир. Гап шундаки, драматик асар тасвирлаши керак бўлган объект — ҳаётдир, яьни жонли, хатти-ҳаракатли, карама-қаршиликка эга бўлган инсонлар ва жамият ҳаётидир.Ҳар қандай ҳаётий воқеа ҳам драматик асарга материал бўла олмайди. Лекин шундай ҳаётий воқеалар борки, улар драматик санъатга асос бўлади ва ёрқин шаклда намоён бўлади. В. Г. Белинский айтганидеқ "бадиий асарнинг асоси — воқеа, драманики эса инсонлир. Бадиий асарнинг қахрамони — ходиса, драманики эса — инсон шахсидир", Бундан хулоса шуки, драматик асарга ички ҳиссий ҳарактерга қувватта эга бўлган, хатти ҳаракатга бой кишилар орасидаги кескин муносабатлар асос бўлиши мумкин. "Хатти-харакат — инсон ҳарактерини энг аниқ ва ёрқин тасвирловчи, унинг ақлий қобилиятини ва мақсадини кўрсата олувчи асосдир. Инсоннинг феьли кандай эканлигини, унинг юрагини чуқур жойларида нима борлигини фақат хатти-ҳаракат билан кўрсата олиш мумкин"— деган эди буюк Гегель.

Лекин хатти - ҳаракат фақат шундагина мақсадга мувофиқ бўла оладики, агар у биронта тўсиқни босиб ўтса, бирор хатти-ҳаракатга қаpши хатти- ҳаракат қила олса. Шунинг учун драмада ёрқин карама-қаршиликлар намоён бўлади. Шундай қилиб, хатти-ҳаракат драманииг асоси экан, лекин у хақикатнинг чексиз сабаб ва оқибатларини, вақт чегараланган ифодалай олмайди. Шунинг учун драмадаги хатти-ҳаракат - беҳисоб алоқаларнинг сабабчиси, унинг ривожланиши ва карама-қаpшиликни хал қилишга имкон бериши аниқ воқеалар тизимини танлаб олашга ундайди. Бундан ташқари драма ўзининг ҳусусиятларидан келиб чиқадиган ғоявий-мазмунийликни, ҳаётий воқейликни, воқеаларнинг мантиқий ривожланишини, композициянинг мукаммаллигини ва бошқа элементларни ўз ичига олади. Яна шуни эсдан чиқармаслик керакки, драматургия театр санъатининг ривожланишига асос бўлганидек, театр санъати ҳам драматургиянинг ривожланишига ўзининг муносиб ҳиссасини қўшиб, келган, уларнинг ўзаро алоқадаги тараққиёти ҳар доим бир-бирига чамбарчас боғлиқ яхлит жараёндир. Драматик асар мавзусининг долзарблиги режиссёрнинг иш бошлашига бошлангач туртки бўлади. Мавзу тасаввур ва тафаккуримизни чегаралаб, аниқ йўналиш бериб турса, унинг долзарблиги бугун томошабинга айтилиши зарур бўлган ғояни очилишига хизмат қилади. Долзарб мавзули, юксак ғояли асарда агар характерлар хам типик бўлса, бундай пьеса актёрлар махоратини юксалишга хизмат қилади."Ҳарактерларни ва хақиқий ҳаётни тасвирловчи драматик асар, ўртача актёрни тушунишга ва ўйнашга ўргатибгина қолмай, ҳаётни ва хақикатни хам ўргатади" — дейди В. Г. Белинский. Пьесанинг қиммати мавзусининг долзарлиги ва ғоявий интилувчанлиги билангина ўлчанмай, драматург томонидан ўз кахрамонларининг типик ҳарактерларини очиши ва хакикатни кўрсата олиши билан белгиланади. Пьеса устида иш олиб борган режиссёр, драматурнинг ижодий услубини, пьесанинг тузилишини, жанрини, хатти-ҳаракатдаги қахрамонларнинг ҳарактери ва тилини чуқур ўрганиши

лозим. Пьесанинг мохиятини ўзлаштириш нуқтаи назаридан ўрганишда, унинг бадиий ҳусусиятларини томошабинга қандай етказиш томонларини ҳам ўрганиши керак. Лекин пьесанинг бадиий қимматини, унинг ички маъноси бўлган мазмуни, яъни ғоявий-тематик негизи белгилайди. Чунки режиссёр ва актёрнинг ижодий илхомини уйғотувчи ва томошабин калбини титратувчи нарса пьесанинг ғояси ва мазмунидир. Драматик асарнинг мазмунини белгиловчи ғоявий-тематик негиз- муаллиф томонидан тасвирланган хаёт воқеалари, пьесада иштирок этган персонажларнинг хатти-харакатлари, кечинмалари ва ҳарактерида мужассамлашади. Шундай қилиб асарда ривожлантирилган, мавзу сюжетини ташкил этган воқеаларнинг марказида инсонлар туради ва уларнинг образи маьлум турмуш шароитлари фонида тасвирланади. Персонажларнинг тили, харакатларга хос нутқи, асарда ифодаланган муҳит сахнада харакатланаётган актёрларнинг ўзига хос ҳусусиятлари асосида ишланади. Актёрлар хам худди режиссёр каби драматик асар мазмунини, воқеалар тизимини, персонажлари характерлари, иштирок асар композияциясини ва персанажлар мақсадини яхши билиши лозим. Шундагина асардаги ҳаётий воқеалар, композиция, сюжет ва персанажлар тили бутун тўлалиги хамда ранг-баранглиги билан намоён бўлади. Чунки асарнинг шакли, унинг мазмуни билан чамбарчас боғланган бўлади. Мазмун асар шаклини белгилайди. Асарнинг мазмуни фақат маълум шаклдагина ўз бадиий ифодасини топади. Демак, мазмунсиз - шакл, шаклсиз - мазмун бўлмайди. Муаллиф драматик асар шакли компонентларини канчалик эркин эгалласа, у турмушни қанчалик мукаммал тасвирласа, ўз асарининг ғоявий- тсматик асосини чуқур ва аниқ очиб бера олади хамда мазмун ва шакл бирлигига эришади. Бу эса бадиийликнинг зарур шартидир. Бадиий шакл — драматик асар мазмунининг тартиби гавдалантириш усулидир. Шаклнинг асосий элементларига - композиция, сюжет, жанр, образлар киради. Асар шаклнинг тузилиши, қисмларнинг жойланиши, воқеалар ривожининг тартибини англатади. Композиция бадиий

воситалардан бири бўлиб, у кишилар ва ҳаёт ходисаларини муаллифнинг ғоявий ниятига мувофиқ талқин этишга ҳизмат қилади. Яъни пьесанинг бадиий тузилиши унинг композицион курилиши дейилади. Агар пьеса ўзига хос ва фақат унга тааллукли бўлган тузилишга эга бўлса хам сахна асарлари тузилишга оид драматургия қонунларига бўйсунади. Қарама-қаршиликларга сабаб бўлган ва хатти-ҳаракат қилишга олиб келган шарт-шароитлар, ўзаро муносабатни вужудга келишига сабабчи бўлган воқеа пьесанинг экспозицияси дсйилади. Экспозиция асардаги ўрнига қараб турлича бўлади. Улар тўғри, кечиктирилган ёки тескари экспозиялардир. Тўғри экспозиция — асарда воқеаларнннг бошланишидан олдин келади. Масалан Ойбекнннг "Қутлуғ қон"романн шундай бошланади. Кечиктирилган экспозиция — воқеа тугунидан сўнг қаҳрамонлар ҳақида берилган маълумот бўлиб, Н. В. Гогоянинг "Ўлик жонлар", "Ревизор" каби асарларида ана шундай ҳол кузатилади. Тескари экспозиция — асарнинг охирида қахрамон ҳақида берилган маълумотдир. Асарнинг асосий карама-қаpшилиги бошланишига асос бўлган воқеага тугун дейилади. Тугун — драматик асарда асосий воқеанинг бошланиши бўлиб, барча воқеалар мана шу тугундан кейин ривожланади. Масалан, Ҳамзанннг "Бой ила ҳизматчи" драмасининг тугуни Ғофирнинг Жамилага уйланиши сабабли қарздор бўлиши, Жамилани Солиҳбой яхши кўриб қолишида жойлашган. Тугундан кейин хатти-ҳаракат олдинга қараб силжийди, интилади, тезлашади, ҳар хил бурилишлар, сакрашлар вужудга келади, хатти-ҳаракат қилувчи шахслар ўртасидаги кураш кучайиб ҳал қилувчи тўқнашувга бориб етади. Нихоят, воқеа ва қарама-қаpшиликлар кураши авж чўққисига кўтарилади ва бу нуқта пьесанинг кульминацияси дейилади. Кульминация — лотинга "чўққи" деган сўздан олинган бўлиб, драматик асардаги вокеалар ривожининг авж олган, хатти-ҳаракат ва курашнинг энг кескинлашган нуктасини англатади. Масалан. В. Шскспирнинг "Отслло" фожиасидаги Отелло томонидан рўмолчанинг талаб килиниш саҳнаси асарнинг кульминациясидир. Кульминация курашнинг

натижасини бслгилайди. Бу эса каҳрамонларнинг такдири қандай ҳал бўлганлиги, яъни, ечимга олиб келади. Ечим — асарда тасвирланган воқеаларнинг ривожланмиши натижасида юзага келган кахрамонлар ҳолати, улар курашининг хотимаси, воқеа тугунининг ечилишидир. Масалан. Гогояьнинг "Ревизор" идаги ҳақиқий ревизорнинг келиши тўғрисидаги саҳнада, Хлестаковнинг ревизор эмаслиги, шаҳар ҳокими ва амалдорларнинг алданганини фош бўлиши асарнинг ечимидир. Шу тариқа хокимнинг порахўрлиги, талончилиги очиб ташланади. Пьесанинг композициясини тўғри аниқлаш, режиссёрга пьесанинг асосини, қарама - каршилигини, темаси ва етакчи хатти-ҳаракатларини аниқлашда катта ёрдам беради. Агар мазмунни ғоявийлик четлаб ўтиб, фақат шаклга этьтибор берилса, асар кераксиз бўлиб қолади. Шунинг учун бадиий шакл - асарнинг ташқи ифодаси, мазмун ички мохияти бўлганлиги боис, мазмун ва шакл бир-бирини тўлдириши ва бир-бирига мос бўлиши зарур. Бадиий шаклнинг бошқа элементлари тўғрисида кейинги бобларда янада тўлиқ фикр юритилади. Маълумки хар қандай бадиий асарнинг заминида муалифнинг ғоявий режаси ётади. Асарнинг асосий фикри, яъни нима учун бу асар ёзилганлигига қараб унинг ғояси аниқланади. Пьесанинг персонажларига хатти-ҳаракатдаги шахслар дейилади. Пьесанинг мавзуини аниқлашда персонажларнинг хатти-ҳаракатдан келиб чиқиш мақсадга мувофиқдир. Ҳар бир пьесада муаллиф - қарама-қарши кучларнинг ўзаро тўқнашувларидаги курашни, бу кураш ҳар хил мақсаддаги одамлар, синфлар, ижтимоий гурухларнинг ўз ғояларини, ўз нуқтаи- назарларини, дунёқарашларини мақсадга мувофиқ хатти-ҳаракатлар билан ифодалайди. Пьесанинг персанажларини ҳаракатлантирувчи қарама- қаршилик—боғловчи етакчилар ташкил қилади. Қарама-қаршиликларга асосланган асар қаҳрамонларининг ҳаёти янгиликлар, илғор тушунчаларни химоя этиб, зулмга қарши курашда ўтади.

Хуллас мавзу ёки тема асли, юнонча сўз бўлиб, муаллиф танлаган ва тасвирланган ҳаёт воқеалари, асарда қўйилган масалалар, ёритилган муаммолар мажмуасидан иборат. Асар темасини унинг ғоясидан, худди шакл ва мазмундагидек бир биридан ажратиб бўлмайди. Чунки муаллиф тасвирлаётган нарса тема бўлса, ғоя унинг шу нарсага муносабати, берган бахоси, қўйилган масаланинг хал этилиши, ёритилишидир. Шу маънода тема муаллиф асарда қўйган ва маълум ҳаёт материали асосида ёритилган муаммодир. М. Горький таъбири билан айтганда эса "тема муаллифга турмуш томонидаи берилган ғоядир". Бошқа бир олим таъбири билан айтганда эса, "тема—бу муаллиф томонидаи асар учун танланган асосий ҳаётий ва кўп қиррали мазмунинг тўлиқ ғоявий — эмоциональ бирликда тасвирлашни ташкил килишдир. Хуллас тема бу асосий ҳаётий муаммо бўлиб, у пьесада воқеалар оқими орқали очилади. Агар пьесада бир нечта темалар бўлса, у вақтда асарнинг асосий қарама-қаршиликка олиб борувчи бош мавзуни ҳам топиш зарур. Бундай ҳолларда, пьесанинг асосий темаси — асарнинг ғоясини ташкил этувчи, ҳақиқий реаль ҳаетий қapaма-қаpшиликларни тулдирувчи ва ҳал қилувчи муаммодир. Демак, саҳнавий хатти-ҳаракатнинг пайдо бўлишига ва ривожланишига сабабчи бўладиган куч қарама-қаршилик бўлиб, асар мавзусини ёритиб беришга ҳизмат қилади. Шунинг учун театр санъатида саҳна асарининг ғоявий-бадиий баркамол гавдаланиши учун драматург ғоясини аниқлаб олиш, қарама-қаршиликларни, конфликтни умумлаштириш муҳим аҳамиятга эга.

Адабиётлар: 1. Арасту. Поэтика. Ахлоқи кабр – Т.: Янги аср авлоди, 2011. 2. К.С. Станиславский Санъатдаги ҳаётим –Т.: Ғ.Ғулом номидаги адабиёт ва санъат нашриёти, 1965. 3. К.С.Станиславские ва В.И.Немирович-Дакченконннг барча мавжуд асарлари. 4. Б.Алмосва, А. Бассехес, В. Петер, Н.В.Гиляровская. А.Я.Ғояовин. И.Я.Грсмнслэвский, В.В.Дмитриев, В.М.Кручин-Боғданов, В.И.Мюллер, В.Ф.Гиндин. Ф.Циркин. В. Шверубович, М.Н.Эткина ва каби театррассомлар ва тадқиқотчиларнинг театррассомлари хакидаги асарлари. 5. Л. И. В. Баданов, В. С. Барков, Г. Б. Бармш, А. А. Баранников. Л.Нернер, Г.А.Заячий. А.А.Коссаковский, В.И.Попоч. Н.Н.Сосунов каби мутахассис ва тадқиқотчиларнинг саҳнатехникаси ва бутафорияларга оид асарлари. 6. Р. Шидловскин, А.Г.Образно, А.В.Бартошсвнч, Г. В. Макарова, Л.И.Петельман. Қ.Руднникий каби бирқатор олимларнинг чет эл рожиссураси хақидаги асарлари. 7. Ж.Л.Барро, Б. Брехт, Ж.Внляр. И.В.Гете, Д.Дидро, Ш.Дюллен. Ф.Желие. Л.Жувьс. Г.Крег, Г.Лессинг, Дж.Лоусон. Б.Рейҳ Э.Триоде, Ф.Шиллер, В. Пинсо, П. Бруқ Дж. Г. Легонс, Э. Пасватер. Ж. А.Ворро, Л. Внскопн. М, Млрешель каби чет элфайласуф олимлари ва санъат арбобларнинг асарлари

Похожие

Режиссёрнинг спектакль устида ишлаши

Режиссёрнинг адабий манба пиеса устида ишлаши

Режисёр режаси ва персонажлар мақсади

Қарама – қаршилик саҳнавий хатти-ҳаракат асосидир. Драматик асарнинг асосий мавзулари

Режиссура ва унинг театр санъатидаги ўрни