Ўрта асрлар театри - Искусство - Рефераты

Ўрта асрлар театри

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

77.5 KB

Ўрта асрлар театри Режа: 1. Гистрионлар 2. Черков драмаси 3. Дунёвий драматургия. Адам де Ла-Аль 4. Миракл Мистеря 5. Моралите Фарс

Ғарбий Оврўпада феодализм V асрдан XVII асргача, дастлабки буржуа инқилобларигача бўлган тарихий даврни ўз ичига олади. Феодализм тузуми ҳаробага айланган Рим қулдорлик империяси заминида туғилди. Янги синфлар пайдо бўлди, қулдорлик ўрнини крепостнойлик эгаллади ва шу билан ўзаро кураш феодаллар билан крепостнойлар орасида давом эта бошлади. Ўрта асрлар театри тарихи икки босқични: илк ўрта асрлар (V-XI асрлар) ва юқори ўрта асрлар (XII асрдан XVI асрнинг ўртаси) гача бўлган босқични бошдан кечирди. Гарчи черков антик театр изларини қатъий равишда йўқотиб юборган бўлса-да, лекин театр омон қолди. Унинг куртаклари қулдорлик ўрнида бунёд топган қишлоқ халқ расм-русумларида яққол кўрина боради. Халқ насронийликни қабул қилган бўлса-да, лекин ҳамон маъжусийлик эътиқодларини унутмай келар эди. Черковнинг таъқиб ва тазйиқларига қарамай, қишлоқ аҳолисига қадимги одатича, қиш тугаши, баҳор келиша ва хирмон кўтариш байрамларини давом эттиравердилар; одамлар рақс ва қўшиқлар ила табиат кучларининг рамзи янглиғ маъбудаларга бўлган эътиқодларини ифода этавердилар. Швейцарияда қиш ва ёзни бир кўйлак, бошқаси пўстин кийган йигитлар қиёфасида тасвирладилар; Геманияда баҳорга атаб махсус кийим-кечакларда карнаваллар намоиш этилди. Англяда баҳор байрамлари май шарафига ҳамда халқ қаҳрамони Робин Гуд хотирасига аталмиш оммавий ўйин, рақс, мусобақа суронларига кўмилиб кетарди. Италияда ва Болгарияда ўтказилган баҳор ўйинлари томошавийлик унсурларига тўла бўлган. Бу оммавий байрамлар ўткир ҳазил-мутойиба билан суғорилган бўлиб, халқнинг ижобий куч-қудратини намоён этиб келди. Аста-секин улар ўзининг асл маросим маъносидан чиқа бориб, реал қишлоқ ҳаёти тарзини акс эттиради, деҳқонлар меҳнат фаолиятининг ифодасига, кишиларга завқ берувчи анъанавий ўйин, томошага айланади. Лекин бу томошалар ибтидоий

шаклга эга бўлгани ва фуқаролик ғоялари бадиий шакллар билан бойий олмаганидан, қадимги юнон театри даражасида ривожлана олмади. Гистрионлар XI асрда феодал Оврўпа ҳаёти жонланади: натурал хўжалик товар- пул хўжалиги билан алмашади, хунармандчилик қишлоқ хўжалигидан алоҳида соҳа бўлиб ажралиб чиқади. Шаҳарларнинг тараққий топиши билан феодализм ўзининг балоғат даврига кўтарилади. Савдо-сотиқ ишларининг кучайиши оқибатида қишлоқ аҳлининг шаҳарга яқинлашуви кескинлаша боради. Деҳқонлар феодалларнинг ваҳшёна эксплуатациясидан қутулиш, тузукроқ ҳаёт кечириш дардида шаҳарларга кета бошлайдилар. Бундай уддабурон кишилар қатори шаҳарга кўплаб қишлоқ қизиқчилари ҳам келади. Кечагина қишлоқ мутойибагўйи ва раққоси бўлган кишилар орасида ҳам меҳнат тақсимоти рўй беради. Улар профессионал қизиқчиларга-гистрионларга айланадилар. Уларни Францияда- жонглёрлар, Германияда-шпильманлар, Польшада-франталар, Болгарияда кукералар, Россияда-скоморохлар деб аташган. XII асрдан бошлаб уларнинг сони юзларча ва мингларча бўлиб қолади. Улар аввало турли санъатлар соҳиби (синктритизм) эканлиги билан ажралиб турар эди: гистрионларнинг ҳар бири қўшиқ айтган ва рақсга тушган, ҳикоя айтган, соз чалган ва бошқа ўнлаб завқли томошаларни кўрсата олган. Лекин ижод шахобчаларига қараб гистрионлар оммаси орасида аста-секин табақалашув бошланади. Ўша замон кишилари цирк санъатига яқин бўлган комикларни-буфонлар, эртакчилар, қўшиқчи ва созандаларнижонглёрлар, шеър, баллада, рақс, қўшиқ тўқиб чиқарувчи ҳамда ижро этувчиларни трубадурлар деб атайдилар. Санъатлари қишлоқ маросим ўйинларидан туғилиб, шаҳар йўқсилларининг исёнкорлик кайфияти билан суғорилган гистрионлар руҳоний ва ҳокимларнинг доимий таъқиблари остида бўлиб келдилар. Лекин уларнинг ижодига ҳеч ким тўсиқ бўла олмади. Гистрионлар уюшмаларга

бирлашдилар уларнинг таъсири остида XIV-XV асрларда ҳаваскорлик театри кенг қулоч ёзди. Черков драмаси Илк ўрта аср театр санъатининг яна бир тури черков драмаси бўлган. Черков дин ақидаларини ташвиқ этиш мақсадида театр воситаларидан унумли фойдаланишга уринади. IX асрдаёқ лицейларда Исонинг дафн этилиши ва тирилиши ҳақидаги афсоналардан айтишма қоидалар ишлаб чиқилади. Шундай диологлардан Исо тобутини қуршаган уч Мария ва малоика саҳнасидан иборат илк черков дарамаси (литургик драма) пайдо бўлди. Черков драмаси бора-бора мураккаблашади, “актёрлар” кийим кечакларинанг хили ортади, сўз ва ҳаракатларни аниқ кўрсатиб берувчи “режиссёрлик қоидалари” битилади. Буларнинг жамини руҳонийлар ўзлари бажо келтиради. Лекин драманинг лотин тилида бўлиши, оҳангдор ваъзхонлик унинг таъсир кучини бир даража қирқиб қўяр эди. Шу сабабдан ҳам черков ўз “театри”ни ҳаёт ҳақиқатига яқинлаштиришга, драмани ҳаёлотдан ҳила узоқлаштиришга қарор қилади. Дунёвий драматургия. Адам де Ла-Аль Янги реалистик драманинг илк маҳсули француз шаҳри Арасдан чиққан қўшиқчи шоир Адам де Ла-Аль (1238-1287йиллар атрофи)нинг номи билан боғлиқ. Адам де Ла-Аль шеърият, мусиқа, театрга бўлмиш қайноқ севги, эҳтирослар оғушида ҳаёт кечирган. У Парижда, кейин Италияда Карл Анжуйски саройида яшади ва шоир, созанда ва драматург сифатида дурустгина шуҳрат топди. Унинг “Шийпондаги ўйин” номли биринчи пьесаси 1262 йили ёзилиб, шу йилдаёқ она юрти Аррасда қўйилган. Пьесанинг бадиий тўқимасида уч: лирик-маийший; ҳажвий муболаға ва халқ-ҳаёлот йўналишлари яққол кўзга ташланиб туради. “Шийпондаги ўйин”нинг биринчи қисмида ёш йигит Адамнинг илм фанни эгалаш ниятида Прижга кетажаги хақида ҳикоя қилинади. Шу ерда ўз касалмандлигини рўкач қилиб, ўғли Адамга пул беришдан бош тортувчи ота Анри саҳнаси берилади. Шундан кейин

Адамнинг ўз рафиқасига бўлган қайноқ лекин ҳозир сўнган шоирона севгиси ҳақида сўз боради. Маиший турмуш унсурлари аста-секин ҳажвга ўтади. Анрининг касалли хасислик экани ошкор этувчи табиб пайдо бўлади. У Арраслик мулкдор фуқароларнинг номини бирмабир санайди, англашиладики, буларнинг аксари хасислик дардига мубталодирлар. Пьесанинг хажвий йўналиши кутилмаганда эртак шаклига кўчади. Шу важдан, қўнғироқ бонги ҳайирлашув базмига Адам таклиф этган париларнинг келаётганидан дарак беради. Адам де Ла-Аль ижодида халқ поэтик санъати ва хажвияси манбалари ўзаро уюшган эди. Унинг асарларида бўлғуси уйғониш даври театри куртаклари мужассам топди. Лекин ўрта асрлар давомида Адам де Ла-Аль ижоди ҳеч ким томонидан давом эттирилмай қолди. Шодлик ва эркин тафаккур шуъласи черков тазйиқи-ю шаҳарларниннг бехосият ҳаёти кўланкаси остида қолиб кетди. Реал ҳаёт олами ҳажмий йўсинда фарсларда ўз ифодасини топди. Гоҳ бозор жарчилари, гоҳ лўттибоз ҳакимлар, гоҳ сўқирларни етакловчи тамагирлар – қаҳрамони сифатида майдонга чиқадилар. XV асрда фарс жанри ўз тараққиётининг чўққисига кўтарилади. XIII асрда эса ўз мавзуларни ҳаётий воқеалардан олган, лекин динга дахлдор – миракл театрининг пайдо бўлиши билан комедия ҳовури босилилб қолади. Миракл Миракл лотинча сўз бўлиб, “мўжиза” деган маънони англатади. Барча тўқнашувлар, гоҳо ўша кескин тусда содир бўлувчи ҳаётий қарама- қаршиликлар мўжиза драмасида илоҳий кучлар-авлиё Николай, биби Марям кабиларнинг аралашуви билан ечилади. Миракл драмалари диний руҳда бўлса-да, бора-бора феодаллар зулми ва бошқа бедодликларни акс эттириш даражасига кўтарилади. “Авлиё Николай ҳақида ўйин” бу жанрнинг илк намуналаридан (1200) бўлиб унда насронийларнинг мажусийлик асоратидан халос бўлиши ва салб юришлари ҳақида сўз боради. Бир қадар дунёвийлик руҳида бўлган “Иблис Роберт ҳақида миракл”да қонли юз йиллик уруш (1337-1453) даврнинг

умумий манзараси ва мустабид феодалнинг аянчли қиёфаси ўз ифодасини топган. Мираклдек зиддиятли жанрнинг ривожланиши урушлар, хадсиз зулм- жазо, халқ ғалаёнларига тўла XIV аср вазияти билан изоҳланарди. Деҳқонлар оммаси, бир томондан, қўлларига болта олиб исён кўтарса, иккинчи томондан, тақводан юз ўгира олмас эди. Мираклларда танқидий руҳ билан диний туйғу қоришиқлиги шу вазиятдан туғилади. Мираклни ичидан бузувчи бошқа зиддиятли ҳол, унда реалистик оҳангларнинг бўлиши эди (миасалан, “Авлиё Николай ҳақида ўйин”да маиший комик лавҳалар матннниг ярмидан кўпини ташкил этади ). Мираклнинг зиддиятлиги ўша давр шаҳарликлар табақасининг мафкуравий жиҳатдан тараққий этмаганлиги натижаси эди. Ўрта аср театрининг кейинги тараққиёти янада оммабопроқ мистерия жанрини келтириб чиқарди. Мистеря Мистериянинг тараққиёт даври XV-XVI асрларда шаҳарнинг гуркираб ўсиши ва ижтимоий зиддиятларнинг кескинлашуви билан боғлиқ эди. Бу даврда шаҳарлар феодал махдудликдан анча қутулган, лекин ҳали мутлоқ монарх ҳукумронлигига ўтканича йўқ эди. Мистерия ўрта асрлар шаҳри ва унинг маданиятида юз берган силжишнинг ифодаси сифатида туғилди. У диний байрамлар ва қиролларнинг тантанали юришига бағишланган “мимик мистериялар” деб аталувчи шаҳар маросимлардан ўсиб чиқди. Мистерия дараматургияси уч туркумга бўлинади. Булар: Библия ривоятларига асосланган “Қадимги Аҳд”; Исо пағамбарнинг туғилиши ва кўкка кўтарилиши ҳақида “Янги Аҳд”; “Ҳаворийларнинг фаолияти” ва қисман пайғамбарлар ҳақидаги афсоналардан олинган Ҳавориюн туркумлари эди. Миситериянинг моҳиятини англашда 38 та мустақил воқеадан (50 000 шъер, 242 иштирокчига эга) иборат “Қадимги Аҳд” мистерияиси яққол мисол бўлиши мумкин. Унда Оллоҳ, фаришталар, Одам Ато, Момо Ҳаво, иблис асосий қаҳрамонлар тарзида кўринадилар. Унда оламнинг пайдо бўлиши.

Иблиснинг Оллоҳга қарши бош кўтариб чиқиши (бундан бебош феодалларга ишора сезилиб туради) ва Библияга оид мўжизалар ҳақида ҳикоя қилинган. Кун ва тунинг, ер ва осмонинг, жонивор ва ўсимликларнинг ва ниҳоят, одамнинг яралиши, сўнг гуноҳ иш қилиб қўйган Одам Атонинг жаннатдан қувилиши - буларнинг ҳаммаси турлм машмашаларга тўла, таъсирли манзарлар тарзида намойиш этилар эди. Тўрт кун сурункасига намойиш этилувчи тўрт қисимдан иборат “Уқубутлар мистерияси” Исо пайғамбарга аталмиш мистериялар орасида жуда кенг тарқалгандир. Унда Исо Масиҳ кўтаринки ва черковона дабдабали образ тарзида берилган. Лекин шу қатори, Масиҳга аза тутувчи Биби Марям ва гуноҳкор Иуда образлари ҳам мавжуд. Библия ривоятлари омма таъсирига учраши билан мистерияда соҳта табиб, унинг ваъзчи жарчисию шаддот хотини каби бозор лўтибозлари пайдо бўлади. Динга нисбатан хурматсизлик оҳанглари кучая боради. Бу библия ҳикояларни маиший руҳда талқин этишда яққол кўринади; Нуҳ пайғамбар омилкор денгизчи, унинг рафиқаси вайсақи аёл бўлиб кўринади. Танқидий оҳанг кучая боради: хусусан, XV асрда яратилган бир мистерияда Юсуф пайғамбар ва Марям камхарж-қашшоқ сифатида ифодаланадилар. Лекин театр шаҳар аҳолисининг имтиёзли табақасига бўйсунганлигидан ижтимоий норозилик оҳанглари мистерига жуда қийинчилик билан кириб келан. Бунга қарамай, ҳаётни хаққоний акс эттиришга бўлган интилиш, ҳарқалай, ўзиги йўл топа олади: масалан 1429 йилда Орлеан қамал қилингач, бир оз вақт ўтар-ўтмас “Орлеан қамали ҳақида мистерия” пайдо бўлди. Бу ерда тарихияй шахлар иштирок этади. Конфлик худо ва шайтонла орасида эмас,балки инглиз босқинчилари ва француз ватанпарварлари орасида рўй беради. Мистерия театр техникасини жонлантиради театрга нисбатан муайян дидни шакллантиради. Уйғониш даври драмасининг баъзи хусусиятларини белгилаб беради. Лекин Оврўпада, айниқса, Францияда 1548 йилдан

эътиборан мистериялар кўрсатиш ман қилинади. Сабаби, мистерия томошаларида танқидий йўналишнинг кучайиб кетганлиги диндорларни жазавага солиб қўяди. Мистерия яна шунинг учун ҳам йўқолиб кетадики, уни жамиятнинг янги, тараққийпарвар кучлари ўз ҳимоясига олмайди. Унинг диний мазмуни гуманистик руҳдаги кишиларни ўзидан совитса, оммабоп шакли ва танқидий жиҳати черков тазйиқига учрайди. Мистериянинг тарихан маҳв бўлиши унинг ички зидиятлилиги билан белгиланган. Бунинг устига, мистерия ўзинниг ташкилий заминидан ҳам маҳрум бўлади: қироллик ҳокимяти шаҳардаги жамийки эркин чиқишларни ман этади ва цех уюшмаларини ёпиб қўяди. Мистерия католик черковнинг ҳам, реформация ҳаракатининг ҳам қаршиликларига учрайди. Моралите Реформация ҳаракати “Оллоҳ билан шахсан мулоққатда бўлишлик”, хайр, эҳсонлийлик қоидасини олға суради. Бюргерлар феодалларга қарши курашда ҳам, камбағал шаҳар оммасининг норозилигина бостиришда ҳам ахлоқдан кенг фойдаланадилар. Моралите театри буржуа дунёқарашини муқаддаслаштириш натижасида пайдо бўлди. Моралите диний ўгитгўйлик руҳидаги мистериялардан ўсиб чиқди лекин унда диний сюжетлардан воз кечилди, ахлоқий ўгитгўйлик унинг асосига айланди. Моралите персонажлар рамзий (аллергорик) маънога асосланган персонажлардир. Уларнинг ҳар бирида инсон қусурлари ёки олийжаноблиги, табиат ҳодисаси ва диний удумлар маълум рамзлар орқали намоён бўлади. Персонажлар ўзига хос хусусиятларга эга эмас;уларда ҳатто реал нарсалар тимсоллар тарзида кўчади. Масалан, Умид лангар кўтарган ҳолда, Такаббурлик ўзини ойнага солиб, таманнолик билан пайдо бўлади ва ҳ. к. Рамзий ифода жанри бўлмиш моралитенинг тарихий хизмати шундаки, у ўрта асрлар драматургияси таркибига ихчамлик фазилатини олиб кирди, театр олдига умумлаштириш, типик образ яратиш вазифасини қўйди. Лекин маълум ахлоқий ақидалар чегарасидан чиқолмаслик бу жанр арзирли ҳеч нарса яратиш имконини бермади. Бу сафар ҳам диний мафкура ижоднинг

ривож топишига зомин бўлади. Айни чоғда черков ақидаларига ёт бўлган фарс (масхарабозлик) театри ривожланди. Бу шаҳар кўчаларидаги қувноқ карнавал санъати эди. Фарс Камбағал омма ҳаёти билан боғлиқ фарс (масхарабозлик) давра санъати ХV асрнинг иккинчи ярмида мустақил театр жанри сифатида майдонга чиқди. Бироқ у бунгача мистерия таркибига сингиган ҳолда узоқ вақт давомида ноошкора тарзда ривожланиш йўлини босиб ўтади. “Фарс” сўзининг ўзи лотинча бўлиб, киритма, тўлдирма маъносини англатади. Мистерия ижодкорлари ўрин ажратиб, “Бу ерда фарс ўйналади” деб ёзиб қўяр эдилар. Аслида фарснинг келиб чиқиши гистрионлар томошалари, масленица карнавал ўйинлари билан боғлиқ. Гистрионлар ҳикоялари фарснинг умумий мундарижа йўналишини белгилаб берган бўлса, карнавал томошаларининг томошавийлик, оммавийлик жиҳатларини белгилаб берган. Мистерия доирасида эса фарс ўсади, саҳнавий жанр бўлиб шаклланади. Фарс бошқа ўрта аср жанрларидан инсон ҳаётини ифода этиши билан ажралиб туради. Фарс сюжетлари турмуш лавҳа ва саргузаштларига асосланган. Унда чапдаст сарбозлар (Юз йиллик уруш воқеаларига, ишора), ғаразгўй роҳиблар, зиқна ва учар савдогарлар кулги остига олинади. “Тегирмончи ҳақида” фарсида тегирмончи аёлнинг ўз эрига хиёнат қилиб, бир поп (руҳоний) билан ўзаро “дон олишувчи” ҳақида ҳикоя қилинган. Бу оддийгина воқеадан бир олам аччиқ халқ қах-қахаси кўтарилади, ёрқин чизилган инсоний характерлар қад кўтаради. Ўрта аср театри черков таъсиридан қутулолмади, шу сабабдан ҳам йирик санъат намуналари яратилмади. Лекин у доим инсон ҳаётини ифода этишга интилди: ўзининг бутун тараққиёти тарихи билан янги –Уйғониш даври театри санъатининг яратилишига замин бўлиб хизмат қилди.

Адабиётлар: 1. Хрестоматия по истории западно европейского театра. Т. 1-2 /сост С.Мокульский / М., 1953, 1955 гг. 2. Аникст А.Творчество Шекспира М., 1963. 3. Бояджиев Г. Вечно прекрасный театр эпохи Возрождения. Л., 1973. 4. Бояджиев Г.От Софокла до Брехта за 40 театральных вечеров. М. 1967. 5. Ю.Кагарлицкий. Театр на века. М. 1987.

Похожие

Рим театри

Рим театри

Маърифатпарварлик даври театри

Уйғониш даври театри

Европада ўрта асрлар санъати готика, роман ва романдан олдинги варварлар санъати