Маросим фольклори - Искусство - Рефераты

Маросим фольклори

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

73.5 KB

Маросим фольклори. Режа: 1. Ё, рамазон 2. Тўй кўшиклари

Инсоннинг яшаш ва ҳаёт кечириш тарзи,урф-одатлар, маросимлар, билан боғлиқ равишда жуда кўп қўшиқлар яратилган.Марсимлар, одатлар турли туман бўлганидек, буларга бағишланган қўшиқлар ҳам хилма-хилдир. Қўшиқлар халқнинг оилавий байрамларини. Маросимларини безаб келган. маросим байрамларида кишилар ўйин-кулгу қилганлар., дам олишган, янги меҳнат фаолииятига илҳомланганлар. Киши ҳаётидаги биринчи қўшиқ, бу меҳрибон она алласидир. АЛЛА Аллалар-бешик қўшиқларининг кенг тарқалагн анъанавий жанри ҳисобланади. Жаҳонда бирор халқ ёки миллат йўқки, уларни тилида алла куйланмаса. Русларда «байки», «баюшки»,туркманларда «ҳувдилар» озарбайжонларда «лай-лай», татарларда «алли-балли», атамалари билан машҳўрдир. Алла қўшиқлари ижтимоий-эстетик қимматига кўра икки вазифани бажаради: биринчиси болаларни ухлатиш, («алла» сўзининг луғавий маъноси ҳам аллалаш-овутиб, авайлаб ухлатиш)дан иборат. Бундай аллалаб овутиш ёки ухлатиш куйлаш жараёнида намоён бўлади. Худди шу аснода иккинчи вазифаси-тарбиявий-эстетик моҳияти намоён бўлади. бу болани куй оғушида ҳаёт билан таништириш. Алла қўшиқлари бола тарбилашда фақат Марказий Осиёдагина эмас, Ўрта ва Яқин Шарқ мамлакатларида яшовчи халқлар орасида муҳим аҳамият касб этган. Туркий халқлар ўртасида «балу-балу» номи билан юритилганлигига оид маълумотларни М.Кошғарий ўзининг «Девону луғотит турк» асарида ҳам келтириб ўтади. Алишер навоий ҳам Фарҳоднинг бешикдаги аҳволини шундай тасвирлайди: Аруси чарх тун-кун доя кирдор, Бўлиб ҳар таври ҳолидин хабордор. Бешик даврида чинию хитойи Бўлуб юз нўш лаб достон саройи.

Кўзининг нози элдин элтиб уйқу, Анга уйқу кетурмакка навогў. Шоир алла айтувчини «навогў» дея таърифлаётир. Чунки, ўша даврда олий табақаларда бола тарбияси алоҳид энагалар томонидан амалга оширилганлиги туфайли улар орасида аллагўйлик-навогўйлик маълум даражада такомиллашганлигини эътироф этади.. Аллалар одатда бола уч ёшга етгунча айтилади. Аллаларда онанинг меҳри дарёлиги, бағри кенглиги, меҳрибонлиги акс этиб туради. Баъзи аллаларда болани ўраб олган мўҳитнинг ифодаси бўртиб туради., рус халқи аллаларида болани уни ўраб олган муҳит билан таништиришга кўпроқ эътибор қаратилади ва турли-туман қушлар, ҳайвонлар поэтик мақтовида уларнинг ҳам салбий, ҳам ижодий хусусиятларини кўрсатишга ҳаракат қилинса, ўзбек халқи аллаларида эса, асосан, бешик ёки беланчакнинг мақтови билан чекланганлар ҳайвонлар, қушлар ва ҳашоратлар поэтик таърифидан таркиб топган аллалар йўқ ҳисоби. Аммо, ўзбек аллаларида ҳайвонларнинг болалари, қушлар номи билан алоқадор эркалаш оҳанги бор:болалар қўзичоққа, тойчоққа, бўталоққа, булбулга, лочинга қиёсланиб эъзозланади. Бундай қиёслаш аслида ўша жониворларга бўлган самимий муносабатлар замирида табиийлик касб этган. Булбул кушнинг боласи, Алла, қўзим, алла. Дарахт бўлар уяси, Алла, болам, алла. ёки: Булбул сайрар ёзина, алла-ё алла. Қуллуқ қуш овозина, алла-ё алла. Маним булбул шу ўғлим, алла-ё алла. Қулоқ қўйсин овозима, алла-ё алла.

Аллачиликнинг энг такомилллашган намунаси воқеабанд аллалр бўлиб, бундай аллалар ягона сюжетга бўйсунган, ҳаётий воқеаларнинг бирор лавҳаси натижасида вужудга келган кайфиятлар тасвирини беради. Воқеабандлик хусусиятларини юмористик аллаларда, шунингдек, йиғи аллаларида ҳам кўриш мумкин Паст-пастгина тепадан Тойдим тушдим-о, алла, Қўлимга қайчи олиб-о, Сенга қўзичоғим-о, Чопон бичдим-о, алла. Пароканда аллалар ўзбек оналари алласида кўп учрайди. Уларнинг мухим хусусияти- ягона сюжт асосида қурилмаганлиги.Ҳар бир пароканда банд ўзича мустақил тугал мазмунга эга.Лекин бундай мустақиллик фақат ташқи белги, чунки мазмун мантиқи, барибир болага қартилганлиги бандларни ягона бир ипга тизади, буни вазн, қофия, радиф ва ҳатто нақарот каби бадииий-тасвирий компонентлар кучайтиради. Саҳарлар ўйғонарман, Туриб санга суярарман. Суянганим сан ўзинг,,,. Раҳм қил манга, қўзим, Алла-ё алла. Бола учун алланинг сўзи эмас, куйи ёқимли. Чунки у ҳали сўз англамайди. Алладаги сўзлар эса она учун муҳим улар- она қалбининг нидолари.Алла қўшиқларининг бир кўриниши ҳэялар бўлиб, уни асосан эркаклар куйлашади. Шу сабабли ҳэялар эркаклар алласи дейишади. Ҳэялар чорвачилик билан билан шуғулланувчи ўзбеклар орасида кенг тарқалган. Зотан аёллар уй-рўзғор юмушлари билан банд бўлганда болани овутиш, ухлатиш эркаклар зиммасига тушган. Шундай кезларда оталар ёки бободар

болани тиззалари олиб, тебратиш мувозанатига мос оҳангда ҳэя айтиб ухлатганлар, овутганлар. Ҳэя, болам, ҳэянг қани? Буванг берган туянг қани? Буванг берган туянг бўлса, Боқиб юрганларинг қани? ёки: Болам, сенам ботирим, Чопиб келаётирим, Чўпон бўлсанг қўйларга, Боқарсан ўтлоқ-сойларга, Ҳэя, болам, ҳэя. Ўзбек аллалари халқ этнографияси ва этнопедагогикасини ўрганишда қимматли манба ҳисобланади. Уларда болалик билан боғлиқ қатор расм- русумлар ифода этилган. Ё, Рамазон Турли урф-одатлар, маросим ва иримлар билан боглик бир канча кушиклар яратилганки бунга «Ё,рамазон», «Барот келди», «Сафар кочди», «Бадик», «Бука-букавой», «Суст хотин», «Бойчечак» кабиларни курсатиш мумкин. Шулардан «Ё, рамазон» эски йил календаридаги рамазон ойидаги болаларнинг (илгариги замонларда катталарнинг хам) ховлима-ховли юриб айтадиган кушиклар эди. Сиртдан караганда, «Ё, рамазон» диний мазмундаги кушикларга ухшаса-да, уларга хонадон эгасига фарзанд куриш истаклар, уларнинг сахий булиши ёки бахиллиги каби мотивлар устунлик қиладилар. «Ё, рамазон» кушиклари ижро этилганда, унинг таҳлили равонлиги, енгил юмор билан кўпчилик бўлиб айтилиши кўзга ташланади. болалар уйма-уй

юриб, борган хонадонларига яхши ниятлар билдирилган қўшиқлар ижро этиши бугунги кунда ҳам учрайди. Тўй кўшиклари Тўй жуда қадим замонлардан бери кишилар ҳаётида муҳим воқеа бўлиб келган. Халқнинг маънавий бойлиги тўй-томошаларда намоён булган. Тўй маросимлари- бешик тўйи, хатна тўйи, ёш тўйи, уйланиш тўйи сингари хилма-хил бўлганидек, унинг қўшиқлари ҳам турли тумандир «ЁР-ЁР» қўшиқлари. Киз узатар кечасида айтиладиган қўшиқлардан бири «ёр-ёр»лардир. «Ёр-ёр» қўшиқлари мусиқийлиги, маълум чўзиқ оҳангда кўпчилик бўлиб куйланиши, нақоратлари билан ажралиб туради. «Ёр-ёр» қўшиқларида асосан қиз ўстирган ота-онанинг таърифи, орзулари, узатилаётган қизнинг мадҳияси- гўзаллиги, чеварлиги,. Қизга турмуш ҳақидаги насиҳатлар, ўниб-ўсиши, серфарзанд бўлиши ҳақидаги тилаклар ташкил қилади. «Ёр-ёр» қўшиқлари республикамизнинг ҳамма ерида ҳам кенг тарқалган ва асосан аёллар ижро этишади. Айрим жойларда эркаклар томонидан хам айтилиши мумкин. Келин салом. Келинчакни куёвнинг якин қариндош-уруғлари билан таништириш маросимида келинсалом ёки беточар қўшиклари айтилади. Анъанага кўра кайвони (дастурхончи) келинни тушадиган уйга дарвозадан олиб киришдан бошлаб айтади. Уй эгалари, тўйга келганлар эса «алик салом» деб жавоб қайтарадилар. Бухоро ва Самарқанд вилоятида анъанавий «саломнома»лар ўқилади. «Келин саломда» кайвони куёвга қайната, қанана ҳамда тоғалари, аммалари, холаларига салом берганда таъриф-тавсифлар орасида ҳазилнамо гапларни қўшиб чатиб юборади. «Келин салом»га қатнашган аёллар бундан роҳатланиб, куладилар. Танқидий ҳазил ҳам, кулги ҳам беғубор, бундан ҳеч ким хафа бўлмайди. Аслида «Келин салом»да айтиладиган қўшиқлар аввалдан ижод қилинган эса-да, кайвони тилидан гуё

янги келиннинг қариндошлари табиатига мос тушадиган қилиб, ҳозиргина ижод қилингандай туюлади. Кўп ерларда «Келин салом» уч сатрдан, Фарғона водийсида тўртликлардан ташкил топади. Асосан, аввалги икки сатр ўзаро кофиядошдир. Кайвони: Боғ орқасидан йўл берган, Хамёнидан пул берган Қайнатасига салом. Аёллар: Алик салом. Кайвони: Сув кечгани эринган, Уғил туғиб керилган, Қайнанасига салом. Аёллар: Алик салом. Кайвони: Ариқдаги зулукдай, Қоши-кўзи пиликдай, Қоқиб қўйган иликдай, Овсинига салом. Аёллар: Алик салом. Кайвони ҳазиломуз келин саломларни бирваракай тўкиб, одамларни кулдириб, айтаверади. Берилаётган тавсифлар номи тилга олинган кишини тўла тасаввур этишга ёрдам беради: Томга босган буйрадай, ўзадаги печакдай, Юришлари тўрадай, Қайрилмачоқ гажакдай, Куёв йигитга салом. Очилган гул печакдай

Қайнэгачисига салом. Айрим ерларда келинга қариндош бўлмиш кишиларнинг, шунингдек, тўйда астойдил хизмат қилганларнинг номлари бирма-бир айтилади: Боқувдан чиккан отдек, Икки бети банотдек, Ҳабибуллога салом. Яна халқ орасида куёв томонидан келин томонга атаб, шунингдек, келинникига куёв навкарлари билан келганларида қиз томонидан айтиладиган «хуш келибсиз», шунингдек, «Тўй муборак» қўшиқлари ҳам бўлиб, улар ҳозир ҳам кенг тарқалган. Йиги-йўқловлар Қадрдон кишисининг вафоти муносабати билан аёллар томонидан йиғлаб айтиладиган аза, йиғи, йўқлов, айтим, бўзлов кикларида марҳумнинг энг яхши сифатлари йўқланади, шафқатсиз ўлим туфайли бошга тушган мусибат, жудолик дарди ғам-алам билан изҳор этилади. Йиғиларни бошловчилари бўлади. Буларни гўянда ёки йиғичи дейилади. Ҳар бир тўртликдан сунг аёллар бир оҳангда «ув» тортиб Лапар Ўзбек маросим фольклорида оилавий маиший маросимлардан бири никоҳ тўйи билан боғлиқ фольклор намуналари ташкил этади. никоҳ тўйи маросимлари ва унинг фольклорини бойдир. Никох маросимлари билан боғлиқ равишда жар (чорловлар), улан, лапар, ёр-ёр, келин салом, куёв салом, тўй олқишлари каби мустақил фольклор жанрлари мавжуд. Республикамизнинг шаҳар ва қишлоқларида ижро этиладиган, лапар жанрлари ва унинг хусусиятлари ўзига хослиги билан ажралиб туради. Лапарлар никоҳдан бир-икки кун олдин келин бўлиб тушадиган қизнинг уйида ижро этилган. Бу маросим турли ерларда «Киз окшоми», «Кизлар мажлиси», «Киз оши», «Лапар кечаси», «Кизлар базми», «Лапар туйи» каби турли туман номлар билан юритилади. Лапар тўйи тадбири тўй

маросиларининг никоҳларгача бўлган таркибий қисми ҳисобланади. Одатда кизнинг (келиннинг) янгаларидан бири махсус ясатилган отга миниб, орқасига 11-12 ёшли болани мингаштириб, ёки пиёда ҳолда қишлоғи ва тўйдош яқин қишлоқларни айланиб, лапар кечасига хабар қилади. Бунда ашулачи, ўйинчи, лапарчи қиз жувонларни таклиф килишга алоҳида эътибор берилади. Йигитлар ва ёш яланлар қизлар базмининг охирида, яъни унинг лапар айтишиш қисмида иштирок этадилар. Қиз билан йигитлар тарафма- тараф туриб, ошиқона ғазал-байтлар айтишганда, худди сўз билан тортишмачоқ ўйнагандай бўлади. Бу базмда қизлар ва йигитлар томонидан икки киши сал олдинга чиқиб лапар айтишади. Одатда, туйга атаб, қизнинг отаси икки-уч жуфт кавуш олиб қўяди. Лапар айтувчи шулардан бир пойини ушлаб туриб лапар бошлайди ва қизлар тўдасидаги лапарчи қизга узатади. Улар ҳам ўз навбатида лапар билан жавоб бериб, ҳалиги бир пой кавушни рўпарадаги лапарчи йигитга олиб келиб беради. шу тариқа янгидан-янги лапарчилар уртага тушаверади. Лапар билан қиз ва йигитлар бир-бирларига муҳаббат изҳор этиб, танишган ва аҳди-паймон қилишган. Ўз юрак дардларини музикасиз маълум оҳангда ашула қилиб айтишган. Борди-ю лапар айтаётган йигит билан қиз бир-бирин ёқтириб қолса, лапар айтиб туриб бир-бирларига совға беришган. Масалан, йигитлар кўпинча кавуш билан бирга танга, сўм берсалар, қизлар қийиқча, даструмол, атир, совун ва шу каби нарсаларни кавушнинг ичига солиб қайтаришган. Қиз базмида кўпдан бери айтилиб келинган лапарлар такрор айтилар ва янгилари ҳам ижод қилинарди. Одатга кўра, базмдан аввал зиёфат берилади, машъала ёқилади, сунг ўйин бошланади, кейин лапарга ўтилади. Лапар Тошкент атрофи туманларида, Жанубий Козоғистон ўзбеклари орасида кенг тарқалган. Лапарни кўп билувчиларни лапарчи деганлар. Айрим тўйларга махсус лапарчилар хам чақирилган. Лапарчиларда кўпинча ҳазил-мутойиба, пичинг, қочириқ,

АДАБИЁТЛАР : 1. Имомов К Узбек халк прозаси Т.1981. 2. Узбек халк эртаклари. Т.2000. 3. Узбек халк топишмоклари.Т.»Укитувчи» 1991. 4. Маллаев Н. Узбек адабиёти тарихи. Т»Укитувчи» 1976. 5. Алавия М. Узбек халк маросим кушиклари. Т. 1974. 6. Сафаров О. Алла-ё алла. Т.»Чулпон»2000. 7. Насриддинов К. Узбек дафн-таъзия маросимлари. Т.1976. 8. Умаров С. Тарих ва ривоят Т.1986. 9. Узбек халк маколлари. 10. Узбек халк достонлари 2 том.»Фан»1969. 11. Умаров С.Тарих ва достон.Т. 1985. 12. «Алпомиш» достони Т.1998. 13. «Гуруглининг тугилиши достони» Т. 1985. 14. Жахонгиров Г. Узбек болалар фольклори. Т.1975.

Похожие

Болалар уйин фольклори

Алишер Навоий ижодида халқ огзаки ижоди

Узбек халк байрамлари, уйин ва маросимлари

Фольклоршунослик ва этнографиянинг фан сифатида шаклланиш тарихи

Махмуд қошгарий- фольклоршунос ва этнограф сифатида