Алишер Навоий ижодида халқ огзаки ижоди - Искусство - Рефераты

Алишер Навоий ижодида халқ огзаки ижоди

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

59 KB

Алишер Навоий ижодида халқ огзаки ижоди Мамлакатимиз мустақилликка эришгандан сўнг аждодларимиз томонидан яратилагн миллий қадриятларни, урф-одатларни, тиклаш, буюк шоир ва мутафаккирлар ижодини ўрганишга киришилди. Бугун Ўзбекистон миллий истиқлол ва мустақиллик йўлидан оғишмай олға томон бораётган бир пайтда ёшлар онгида миллий онг, мустақиллик тафаккури ва миллий бирлик каби ғояларни шакллантиришда Мир Алишер Навоий ижодига мурожаат қилинмоқда. Улуғ шоир ва мутафаккир А. Навоий ижоди ҳам, босиб ўтган йўли ҳам ҳамма учун ибратдир.Навоий фаолияти ва ижоди инсоннинг бахт- саодати учун курашга, илм-фан, санъат ва адабиётига бағишлади. А.Навоий меросини ўрганишда биринчи манба унинг «Муншаот», «Вақфия»,»Мужолисун-нафоис», «Муҳокаматул- луғатайн» каби асарлари, иккинчи манба ўзбек, тожик, туркман ва бошқа халқларнинг оғзаки ижодига кўпгина эртаклар, афсона, ҳикоялар, учинчи манба эса унинг замондошлари томонидан яратилган асарлари қимматлиги билан эътиборга лойиқдир. Алишер Навоий асарлари билан танишар эканмиз шоир халқ ижодиётидан бевосита ва бавосита фойдаланганлигини кўрамиз шу билан бирга шоир асарларини яратишда турли манбалардан-тарих, тазкира, луғат, илмий ва бадиий асарлардан фойдаланганлигини, мукаммал билганини кўрамиз. А.Навоийга манзур бўлган фольклор асарлари туркий халқларнинг бадиий ижоди билан бирга, шу халқлар билан асрлар давомида яқин алоқада бўлиб келган форс-тожик, араб халқлари фольклори орқали антик дунё хусусан, Юнонистоннинг маданияти, санъати ва улуғ кишилари ҳақидаги латифа ва афсоналар билан ҳам яқиндан таниш эканлиги намоён бўлади. А.Навоий ўз асарларида хилма-хил манбалардан, турли ўлка ва халқларга мансуб бўлган ёднома ёки обидалардан, санъат ва адабиётдан фойдаланганлигини ошкор ёки ишора тарзида бот-бот таъкидлайди.

Жумладан, «Сабъаи сайёр»да туркий шу билан бирга Ироқ Ажам халқлари достони, нағма суруди ҳақида бундай дейди: Ўнгда турки навоз уруб достон, Қўзғолиб ҳар навода Туркистон. Тортқон турк нағмасида суруд, Оқизиб халқ кўзларидан рўд. Сўл сори форси суруди нағам, Фитнаи форс, бал Ироқу Ажам. Улуғ шоир ва мутафаккир асотир (мифология) ва халқ афсоналаридан эртак ва қиссалардан, уларнинг сюжети ва композицияси, тимсоллар системаси, тил ва услуб бойликларидан баҳраманд бўлди. Халқ қахрамонлари тимсолини қайта ишлади, ўз асарларига фольклор мотивларини киритди, халқнинг санъаткорлик маҳоратини, услубини, тилини ижодий ўрганди. Шоир фольклор материалларидан фойдаланар экан, уларни айнан сақлаб қолишга интилади, баъзиларини қайта ишлади, ўзгартирди. Унинг асарларида қадимги мифология ва афсоналарнинг чуқур излари мавжуд. Миф ва афсоналар А Навоийга қадар дастлабки, қадимги ҳолича эмас, балки кайта- қайта ишланиб, жуда катта ўзгариш ва янгиликлар билан етиб келди Шоир миф ва афсоналар билан турли манбалар орқали: қадимий китоблар, илмий асарлар, диний китобиёт ва бошқа манбалар орқали таниш эди. Бу борада у аниқ ва равшан маълумот беради. Масалан:»Тарихи мулуки Ажам»да Каюмарс ҳақида баҳс қилар экан, бундай дейди: «...Ўзга қабилалар Каюмарс дебтурлар. Маъниси ҳаййи нотиқдир, яъни тиригики сўз айткай.» Қисса, ривоят, эртак, афсона айтувчиларни шоир «ровий», «ҳикоятчи», «қиссагўй», «қиссахон», «қиссапардоз» номлари билан атайдилар. Алишер Навоийнинг «Хамса»си қаҳрамонлари тарихий ёки ярим тарихий-ярим афсонавий шахслар ном билан боғлиқ, шу билан бирга, улар соф афсонавий, фантастик бадиий тўқима тимсоллардир. Улуғ шоир асарни

яратишда халқ афсоналари, қўшиқлари, эртаклари, мақол ва ҳикматли сўзларидан моҳирлик билан фойдаланди. «Ҳайратул-аброр»да фақат халқ мақолларидан эмас балки, халқ оғзаки ижодиётининг бошқа жанрларидан ва усулларидан ҳам фойдаланган. Масалан, «Ҳотами Той», «Шер билан Дуррож», «Искандар» каби ҳикоя ва масалларида халқ оғзаки ижодига хос усулда баён этиб, шу билан бирга халқ қўшиқларидан намуналар ҳам келтиради. «Фарҳод ва Ширин» достонини яратишда тарихий асарларга айниқса, халқ оғзаки ижодига мурожаат этиб, халқ орасида турли ватанпарварлик ғоясидаги эртак ва афсоналардан фойдаланган. Достонда Фарҳоднинг аждарга қарши кураши, Ахрамоннинг енгиши, Искандар тилсимини очиши, денгизда қароқчиларга қарши кураши каби воқеалар тасвири халқ эртаклари ва афсоналаридаги воқеаларга ўхшаб кетади. «Хамса»да берилган «Лайли ва Мажнун» достонидаги Мажнун тимсолини келтирилиши 8-аср бошларида пайдо бўлган Мажнун ҳақидаги айрим ривоятлар сабаб бўлган. Лайли ва Мажнун ҳақида биринчи марта 1188 йилда улуғ Озарбайжон шоири Низомий Ганжавий достон яратди. Навоий эса халқ ривоятлари, ҳикояларини қайта ишлаб ўзига хос кўринишдаги бу достонни яратди Кўп сўз ясоди Лайли Мажнун сўзида халқ, Эрмас начукки ҳуснунгу ишқким афсонаси. А.Навоий лирикасида ҳам, достонларида ҳам халқ оғзаки ижодиётига мурожаат қилади. Айрим асарлар, айрим асар қаҳрамонларининг номини зикр қилади., халқ ижодининг сеҳрловчи хусусиятларини таъкидлайди, ўз асарлари билан қиёс этади; Ровиё баҳрларидин манга йўқтур кеча уйқу, Қиссаи Ҳамза дегил гоҳию гаҳ қиссаи Юсуф. ёки Дема ровиё эрур Фарҳоду Мажнун қиссаи муҳлик, Ани алқисса бир «долу алиф» бил достонимдин. ёки,

Шоми ҳажрим шарҳи элни беҳуд этса не ажаб, Уйқу келтирмакдурур хосият афсонанинг. «сабъаи сайёр»нинг 7-ҳикояти. Хоразмлик машшоқ Кофур уйқусиз Баҳром ҳузурида. У Дилором ҳақида ҳикоя бошлайди, Баҳром «ғойибдан нишон» топади. Сўзга бергунча қиссагўй анжом, ўойибдин нишон топиб Бахром. Хуллас, халқ қиссалари ва эртакларига эътибор, улардан ижодий фойдаланиш адабий ҳаётда ижобий бир ҳодисадир А.Навоий қиссагўйларларни қадрлайди. А.Навоий халқ поэтик ижодиётини билмаган ёки уни менсимаган, халқ шеъриятидан таълим ва баҳра олмаган нозимларни қаттиқ қоралайди, танқид қилади. Бу жиҳатдан хусусан «Ҳайратул аброр»нинг муқаддима бобларидан бўлган 15- боби диккатга сазовордир. Боб шундай номланади: «Бир неча сўз ул маънидаким, сўздаки маъни жони дудурким, сўз қолиби онсиз қолибе дурур жонсиз» деб қиссагўйларларни қадрлайди. А.Навоий халқ поэтик ижодиётини билмаган ёки уни менсимаган, халқ шеъриятидан таълим ва баҳра олмаган нозимларни қаттиқ қоралайди, танқид қилади.Бу жиҳатдан хусуссан «Ҳайратул аброр»нинг муқаддима бобларидан булган 15- боби диққатга сазовордир. Боб шундай номланади: «Бир неча сўз ул маънидаким, сўздаки маъни жони дудурким, сўз қолиби онсиз қолибе дурур жонсиз ва ани топмоқ ишини киши билмас, балки ани топқон киши топилмас ва аҳли газоф ноинсофлиғиға мунсиф бўлмоқ, балки ўз газофиға инсоф бериб, аларни узрини килмоқ». А.Навоий «Мезонул-авзон»да халқ шеърияти, маросим қўшиқларининг энг қадимий турларидан бўлган «чанг» (ёр-ёр) ҳақида шундай ёзади: «Яна «чанги»дурким, турк улуси зуфоф ва қиз чиқаур туйларида ани айтурлар, ул суруддедур бағоят муассир ва икки навъдур. Бир навъи ҳеч вазн била рост келмас ва бир навъи бир байт айтилурким, мунсариҳт матвийи

баҳридур ва ёр-ёр лафзини радиф ўрниға, мазкур қилурлар, андоқдурким, байт: Қайси чамандин эсиб келди сабо, ёр-ёр. Ким, дамидин тушти ёт жоним аро,ёр-ёр. «Садии Искандарий» достонида Искандарнинг тўйи муносабати билан шоир лирик хотимада соқийга мурожаат қилиб «ёр-ёр» айтади; Муғанний тузуб чинга вазнида чанг, Наво чекки, ҳай-ҳай ўланг, жон ўланг. Десанг сенки: жон қардошим, ёр-ёр. Мен айтайки: мунглуғ бошим, ёр-ёр. «Садди Искандарий» достони Навоий яшаган даврнинг энг муҳим масалаларига бағишланган достонлиги сабабли шоир бу асарини юксак баҳоланишига ишонади.Чунки, Навоий асарни яратишада айниқса, халқ мақолларига, халқ таъбирига, ҳикматли сўзларга эътибор беради. Шоир халқ мақолларидан айримларини айнан келтиради ёки уларни мазмунини сақлаган ҳолда шаклан шеърий мисраларга мувофиқлаштиради. «Ҳай-ҳай ўланг» янги моҳиятга эга бўлиб шу кунга қадар яшаб келмоқда. Мана шу кунда айтилаётган ёр-ёрлардан намуналар: ...Ҳай-ҳай ўлан, жон ўлан,,,, Сочиқ келди, ёр-ёр, Сочиқ келди. Ўқимишли келин болам Очиқ келди, ёр-ёр, Очиқ келди. Бу халқ шеърияти ва санъатининг замонлар оша яшаши ва анъаналарини янги мазмун ва шакл билан тўлдириб, бойитиб боришини кўрсатади. Улуғ шоир халқнинг ижодий куч-қудратига, унинг санъаткорлик даҳасига чексиз меҳр қўйди, ундан маънавий, бадиий илҳом олди. Халқ тилининг сеҳрли кучи, халқ оғзаки ижодининг бойлиги А.Навоий

асарларини бойитди.Шоир ўз асарларида ўзбек тилининг лексик бойлигидан матал ва мақолларидан фойдаланиш йўлларин кўрсатиб берди У халқ тили, унинг бойликлари ва гўзаллигини тўлароқ мужассамланган фольклор тилидан, унинг анъаналаридан кенгроқ фойдаланди. Шу сабаб, унинг асарлари асрлар оша ўқилиб, ўрганилиб келинмоқда.

АДАБИЁТЛАР : 1. Имомов К Узбек халк прозаси Т.1981. 2. Узбек халк эртаклари. Т.2000. 3. Узбек халк топишмоклари.Т.»Укитувчи» 1991. 4. Маллаев Н. Узбек адабиёти тарихи. Т»Укитувчи» 1976. 5. Алавия М. Узбек халк маросим кушиклари. Т. 1974. 6. Сафаров О. Алла-ё алла. Т.»Чулпон»2000. 7. Насриддинов К. Узбек дафн-таъзия маросимлари. Т.1976. 8. Умаров С. Тарих ва ривоят Т.1986. 9. Узбек халк маколлари. 10. Узбек халк достонлари 2 том.»Фан»1969. 11. Умаров С.Тарих ва достон.Т. 1985. 12. «Алпомиш» достони Т.1998. 13. «Гуруглининг тугилиши достони» Т. 1985. 14. Жахонгиров Г. Узбек болалар фольклори. Т.1975.

Похожие

ХХ асрнинг 60-80-йилларда ўзбек санъати (1964-85)

IX-XI асрларда Ўрта Осиё санъати, маданияти, меъморчилиги ва фани

Композитор С. Хаитбоевнинг ҳаёти ва ижоди. (1926-2000)

Темурийлар даври мутафаккирлари ижодида мусика

Сомонийлар даври санъати ва меъморчилиги