ХХ асрнинг 60-80-йилларда ўзбек санъати (1964-85) - Искусство - Рефераты

ХХ асрнинг 60-80-йилларда ўзбек санъати (1964-85)

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

223 KB

ХХ асрнинг 60-80-йилларда ўзбек санъати (1964-85) Режа: 1. ХХ асрнинг 60-80 йиллари меьморлиги. 2. 60-80 йилларда графика 3. 60-80- йилларда плакат санъати ҳам интенсив ривожланди. 4. ХХ асрнинг 60-80 йиллар рангтасвири

60-80 йиллар ўзбек санъати тарихида янги босқич бўлиб миллий санъат хусусиятларининг янада мустахкамланиши, санъатда миллий ўзига хосликни излаш билан бирга бу даврнинг муҳим белгиларидан бири бу аста ижтимоий- жамоавий фикрлашдан индивидуал фикрлашга, санъатда панд насиҳат йўналишидан шахсий интим хис туйғуларни ифодалашга ўтиб борилиши билан ҳарактерланади. Бу нарса ўз навбатида услубий рангбарангликни ошириб тасвири ва ифода воситаларининг кенгайишига олиб борди. Рассомлар фикр баён этиш учун эндиликда турли рамзий образ ва шартли белгилардан, ранг, шакл, чизиқ, фактура имкониятларидан тўлиқроқ фойдаланишга интилдилар. Ўзбек санъатида авангард санъати белгилари ортиб борди. Бу изланиш ва тажрибалар 50 йилларнинг охри 60 йилларда санъат оламига кириб келган, профессионал таълимни Москва, Петербург, Тошкент олий даргоҳларида олган ижодкорлар белгиладилар. Ўз ижодини анча илгари бошлаган ижодкорлар ижодида ҳам ғоявий- пластик ўзгаришлар сезила бошланди, таъсирчанлик ва ўзига хосликни кўчайишида муҳим ўринни эгаллади. Бу давр изланишлари миллий ва жаҳон маданий меросини қайта баҳолаш, ундан даврга мос йўналишларини қўллаш имкониятларини қидирдилар. Антик дунё, ўрта аср маданияти, Уйғониш дарв санъати анъаналари рассомларни ўзига тортди. Шу билан бирга ХХ аср санъатида содир бўлган жараёнлар ҳам рассомлар назаридан чеккада қолмади. Бу йилларда витраж, мазаика, гобелен, сграффито санъати рассомларни янада кенгроқ ўзига тортди. Меъморликда шаҳарсозлик, парк- боғ санъати, ҳиёбон ва фавворалар яратиш санъати ривож топди. Шаҳар қурилиши ва меъморликнинг ривожланиши ўз навбатида санъат синтези масалаларида ҳам ижобий ўзгаришларга олиб келди. Қурилган меъморий мажмуаларда рассомлар, ҳайкалтарошлар, халқ усталари ҳамкорлигида санъатнинг ажоиб синтезини яратдилар. Шаҳар ва қишлоқларга асфальт йўллар ётқазилди, биринчи бор Ўрта Осиё минтақасида метро ҳаракати Тошкент шаҳрида йўлга қўйилди, ер ости йўлларида поездлар қатнай бошлади, Тошкент телеминораси қад кўтарди, шаҳардан ташқарида дам

олиш зоналари, санатория ва болалар орамгоҳлари ташкил этилиб у ерларда замонавий меъморлик мажмуалари юзага келди. Бу ижобий ютуқлар билан бирга бу йилларда санъатнинг мафкураланиши ва сиёсатлашуви ҳам ортиб борганини эътироф этиш керак. Санъатнинг сиёсатлашуви унинг специфик томонини сусайишига сабаб бўла бошлади. 60 йиллардан бошлаб кенг кўламда турли тантаналар ўтказиш ва унга тайёргарлик йилларида уларга атаб асар яратиш анъанаси ҳам салбий холатларни келтириб чиқарди. Юбилей муносабати билан шошмашошарликда қурилган кўпгина иншоатлар тезда ўз кўркини йўқота борди. социал заказ бўйича бажарилган ва асосан сиёсий воқеаларга бағишланган, бир бирига ўхшаш композициялар томашабинни бездира бошлади. Санъат ўз хусусиятини сусайтириши музей ва кўргазма заларига келувчилар сонини камайишига олиб келди. Бу санъаткорларнинг ўз қарашларин қайта кўриб чиқишга сафарбар қилди. Санъат янгиланиш ва ривожланишнинг янги қирраларига келиб тақалди. ХХ асрнинг 60-80 йиллари меьморлиги . 60-80 йиллар ўзбек меъморлиги ривожининг янги босқичи бўлди. 1960 йилларнинг бошида республикамиз меъморчилиги услубида туб ўзгаришлар содир бўлди. Ҳашамдорликдан соддаликка, маънодор декоративликка ўтилди.Бу йилларда янги шаҳарлар юзага келди. Тошкент ва бошқа шаҳарларнинг бош режа асосида қайта кўриб чиқилди. Қишлоқларда шаҳар типидаги посёлкалар қуриш, уларда коммуникациядан фойдаланиш масаласига эътибор берилди. Навоий шаҳри меъморлик мажмуаси, Чирчиқ, Олмалиқ, Охонгарон шаҳарлари, Тошкентдаги қатор меъморий мажмуалар шу даврда юзага келди. Айниқса 1966 йили Тошкенит зилзиласидан кейин шаҳар деярли қайта тикланди. Шу йиллардан бошлаб шаҳарда темир-битон, пишиқ ғиштдан кўпгина бинолар бунёд этилди. Тошкентдаги Халқлар Дўстлиги саройи шундай ёдгорликлардан. Расм. Тошкент шаҳрининг бош меъмори С.Р.Одилов раҳбарлигидаги амалга оширилган мазкур лойиха оппоқ мармар қуёш нурида жилоланиб кўкка отилаётган ўнлаб фавворалар ўртасидаги пиллапоялардан оҳиста сарой

эшиклари томон кўтарилиб улуғвор гўзаллик туйғуларини ифодалайди. Мармар ва гранитдан замонавий руҳда сайқал берилган бино қурилишида халқ усталари унинг ички ва ташқи томонига ўзига хос кўриниш бахш этади. Бу йилларда барпо этилган Матбуот уйи, Ёшлар уйи ва бошқа энг замонавий бинолар ҳам давр изланишларини ўзида ифода этган. Замонавий архитектуранинг ёрқин намунасини Ўзбекистон халқлар тарихи музейи, «Ўзбекистон» меҳмонхонаси, Расм . Шон шухрат музейи, цирк биноларидир Расм. . Бу иншоотларда рельефдан, ўйма нақшлардан амалий санъат безакларидан унумли фойдаланган. Республикамизда шаҳар қурилишининг муҳим бир масаласи тарихий ёдгорликлар билан замонавий қурилишнинг уйғунлигини таъминлашдир. Ўзбекистон ҳудудидаги жаҳонга машҳур меъморий ёдгорликлар жойлашган. Тошкентнинг Чорсу майдонидаги Кўкалдош мадрасаси архитектура ёдгорлиги у Чорсу меҳмонхонасининг баланд қиёфаси ҳамда улкан кўришнишдаги бош савдо дўкони бинолари билан контрастликда Ўрта Осиё шаҳар қурилишнинг ҳарактерли хусусиятини ташкил этган. Меъморчилик санъати жамиятининг ижтимоий-сиёсий ва иқтисодий тарақиётига қараб ўз г арб боради. Тошкентнинг диққатга сазовор жойларидан бири Хадрага жойлашган цирк биносида эски архитектура ёдгорликлари услублари мужассамланган.Расм Тошкент циркида амалий санъат ва декоративлик безакларидан фойдаланилган. Тошкентда қурилган темир йўл вокзалининг лойихаси ўзининг кескин лўндалиги билан ажралиб туради. 1966 йил Тошкент зилзиласидан кейин Тошкентни қайта тиклаш йилларида планлаштириш ва қурилиш усуллари, қурилиш саноатларининг янги ютуқлари синаб кўрилди. Турар жой қурилишда «эркин планташтириш» усули кенг тарқалди. Бу усулдаги қурилишлар биринчи маротаба Тошкентнинг жанубий-гарбий томонидан жойлашган, кўзга кўринган Чилонзор районида бошланган эди. Бу ерда 300 минг киши

жойлашган 26 кварталдан иборат 4-5 ва 9 этажли бинолар қад кўтарган. Ялангоч, Қорақамиш, Шимолий-шарқ Қўйлиқ, Сирғали каби микрорайонлар қурилиши Чилонзор тажрибаси изидан борди . Бу ўрганилаётган даврнинг муҳим ёдгорлиги сўзсиз Тошкентда қурилган Тошкент метрополитенидир.Расм. Мармар, бронзалар билан ишланган, ўймакорлик нақш рангли нақшлар билан безатилган. Бу йилларда республика вилоятларида ҳам қатор муҳим объектлар қуриб битказилди. Навоий шаҳри меъморлик мажмуаси, Чирчиқ, Олмаота, Охангарон шаҳарлари ривожланиб бугунги кўринишини олди. Расм. Телеминора Бу йилларда кенг кўламда чўлни ўзлаштириш ишлари амалга оширилди, канал, ариқлар қурилди Чўл қўйнида янги боғу-роглар барпо этилди. Шаҳарлар пайдо бўлди. Шундай қурилишлардан бири Навоий шаҳридир. Бу ерларда замонавий бинолар барпо этилди. Ажойиб ҳиёбону- истироҳат боғлари дунёга келди. Навоий шаҳрининг марказида эса афсонавий қахрамон ҳайкали ўрнатилган. У қояларни чопиб чўлга сув чиқараётгани тавирланган. Шу ернинг ўзида Ўзбекистонннинг уч дарёсини Сирдарё, Амударё ва Зарафшон рамзи бўлган кўза ва сувдон кўтариб турган қизлар тасвири ҳамда оғзидан сув отилиб чиқаётган аждарлар ҳайкали шаҳар кўркига кўрк қўшган, шаҳарга фақат файз киритиб колмай кўримли ва энг муҳим хавони ёқимли ва салқин бўлишини таъминлаган. Расм. Бу ҳайкални Петрбургли ҳайкалтарош Свинин ишлаган. 60-80- йилларда Қорақалпогистон Республикасида ҳам сезиларли ўзгаришлар содир бўлди. Кўпвақтли турар жой бинолар, янги пасёлкалар, маъмурий-маданий бинолар қад кўтарди. Нукусдаги Бердах номидаги мусиқали драма театри, мехмонхона ва маъмурий бинолар шулар жумласидандир. 60-80 йилларда графика Бу санъат ҳам давр изланишларидан чекада қолмади. Дастлаб унда реалистик йўналиш етакчилик қилиб тасвирланувчининг маънавий дунёсини ёритишга интилиш кучлилиги сезилади. Бу йилларда гравюра саньатига эьтибор ортиб унинг жанрлар рангбаранглиги билан ҳарактерланади.

Сюжетли композиция, манзара, портрет, натюрморт жанрларида яратилган график асарлар ўзининг касбий маҳорат ва борлиқ ҳамда ифода воситаларини янгича эстетик идрок этилиши ва таърифланиши билан ажралиб туради. Шу йилларда линогравюра (қора ва рангли) кенг ёйилди, офорт, мопотипия, автолитография техникасида асарларнинг яратилди. 60 йилларинг ўрталарида декоратив эстамига қизиқиш пайдо бўлди, фактурага эьтибор ортди. Қаламчизги ва расмлар кўпчиликни ўзига жалб этабошлади. Бу йиллардан бошлаб анъанавий графика услублари – тональ, қора акварелда расм ишлашга қизиқиш сусая бошлади. Ўрнини катта форматли, туркумли асарлар эгаллай бошлади. Графикага қизиқишнинг ортиши унинг ифода воситалари, образли пластик ечим проблемаларини ҳам мухим муаммоларга айлантирди. Санъат турлари ҳам янгиланиш даврига ўта бордри. Муҳими бу даврдан бошлаб ижодкор эркинлиги масаласи кўтарилган сари ишланган ижодкорлар асарларида услубий рангбаранглик орта борди. Бир томодан Европа классик санъат анъаналари, ижодкорлар томанидан қабул қилинган ҳолда шу билан бирга миллий санъат анъаналари, жаҳон демократик санъат асослари ҳам кенг ўзлаштирила бошлади. Х1Х аср охири ХХ аср бошларида пайдо бўлган авангард йўналиши бу йилларга келиб ўз умрининг янги даврини бошлади, тўгри бу кейинги йўналиш эътироф этилмаса ҳам, унинг ижодкорлари расмий ҳокимият томонидан таъқиб этилса ҳам лекин у аста ривожланиб санъат тарихида ўз мавҳеини мустаҳкамлаб борди. 1960 йиллар санъати хусусида гап кетганда «жиддий услуб» (суровий стиль) кўпроқ эсланди. Бу бежиз эмас. Чунки айни шу услубда санъатнинг ҳам пластик ҳам гоявий янгилиги сезиларли бўлди. Кундалик воқеликни романтик рухда идрок этиш, умумлашма типик ҳолатларни топишга ҳаракат қилиш, кундалик турмушдаги давр мазмунини кўрсатишга интилиш бу янгиланиш даври санъатидаги янги руҳни, янги ҳиссиётни пайдо бўлабошлаганига кўрсатади . 60 йилларда графика санъатида аввалгидек анъанавий графика услублари – тональ сурат, қора акварелда расм ишлаш услубларига қазиқиш иштиёқи

камая бориб эстампга қизиқиш ортди. Ёшу қари шу техникани ўзлаштиришни ўзига эп кўрди. Линогравюрага қизиқиш Чиганов , Ю.Стрельников ижодида линогравюранинг бадиий имкониятларини кенг кўламда ўрганиш дастлаб алоқида алоҳида график асар композициялар д ан туркум график асарлар яратишга ўтабошладилар. Шу техникада К.Башаров ижодий изланишда бўлди. Рассом ишлатаётган чизиқлар нафосати, образ силуэтининг яхлитлиги унинг ишларига алоҳида ўзига хос файз бахш этади. "Узум йигиш" (1967) асаридаги қиз образида шоирона улугвор образни яратади. Асарнинг бадий яхлит ечими воқеликни кундалик турмуш майда чуйдаларидан ҳоли қилиб унга чуқур бадийлик киритади. Рассом борлиқ воқеалари ва ҳаёлий тасаввурларини тантанали кўтаринки руҳда тасвирлаши унинг ишларининг ҳарактерли томонини белгилайди. унинг асарлари ҳам эртаксимон хам ҳаётийдек идрок этилади. Унинг « Халқ ўйинлари» асарида рассом миллий халқ турмуш тарзини ифодалайди. Оддий халқнинг феъл атвори, кайфиятини улар ҳатти- ҳаракатини орқали акс этиради. Асарнинг ифодали учун ҳар бир образни қатий контур чизиги билан белгилаш ҳам хиссини қўшади. К.Башаровнинг «Пахта барами» асарлар туркумида миллий чолгу асбоблари ритмида рақсга тушаётган ўзбек қизи тимсолида шодлик ва байрам мавзусини ифодаланади. Рассом гравюранинг турли формаларида ижод қилди. Тарихи ва маиший мавзу,портрет борасида ҳам қатор асарлар яратди . 60 йиллар ўрталаридан бошлаб эстамга бўлган қизииш сусая бошлади. Эндилакда эстамига қизиқиш ўрнини қалами (қалам сурат), акварелъ, темпера эгаллай бошлади. Булар яратилган образ тизимининг мураккаблашиб боришини таъминлади.Эндилакда яна бир муҳим нарса кўп қиррали кўп қатламли образларга қизиқаш ортди.Бу фазилат деярли ҳамма рассомлари ижодида сезиларли бўлди. Дастгоҳ графикада туркумли асарлар, график композициялар, китоб безак ва иллюстрациялари ҳамда

эксбрислари М.Кагаров ижодида ўз ифодасини топди. Унинг «Менинг дўстларим», «Севимли жонажон ўлка», «Ўзбекистон оқ олтини», «Автопортрет», «Спорт, спорт, спорт» каби асарлар туркуми билан графикага кириб келди. Унинг илк асарлари 1967 йили Хива бўйлаб қилган сафари пайтида пайдо бўлган. Унинг «Хива таассуротлари» график асарлар туркуми воқеликни аниқ, талқин этилиши билан характерланади. Кагаров линогравюра, офорт, литография, ксилография билан шугулланиб шуларнинг ҳар бирида ўзига хос, ёрқин график асарлар яратган. Агар унинг илк асарларида рассом халқ воқеликни реалистик, бирмунча натуралистик талқин этган бўлса, «Мен яшайдиган уй» асарлар туркумида у аста янги композиция ва фактура имкониятларини излаши сезилади. У фазовий кенгликни эркин, композиция эса кўп сюжетли кўриниш кашф этабошлади. У тасвир ишлаганда фазо ва вақт масаласини эркин ишлатиб бирнеча бир- биридан вақт жиҳатидан узоқ бўлган ҳаётий лавҳалар бир текисликда ўз ифодасини топабошлайди. Масалан, «Менинг уйим» график асарларида рассом уй деворларини шаффоф, тиниқ ойнадек тасаввур қилган ҳолда, унинг ичидаги бўлаётган воқеаларни ташқаридаги муҳит, табиат билан уйгунликда талқин этади. Бу бежиз эмас эди. 60 йилларнинг охири 70 йилларда ўзбек графикасида рамзий, символик, аллегорик образлар орқали фикр баён этишга интилиш, сезиларли бўлабошлади. Рассомлар халқ санъати, лубок санъати услуб ва приёмларидан ижодий фойдаланабошладилар. Кагаров ҳам давр талаби асосида янгича услуб ва приёмлар топишга интилиб турли формалар имкониятининг эмоционал томонини ҳисобга олиб композициялар яратабошлади. Унинг «Мен яшайдиган уй» асарида ана шу фазилат бошланган бўлса, кейинги йилларда яратилган шу фазилатлар янада аниқ кўринабошлади. Унинг "«йил фаслари"» "«Автобиография 1» автолитографияларида ана шу хислатлар янада яққол кўринди. Автобиография 15 варақдан иборат бўлиб унда ўзининг ёшлиги, отасининг урушга кетиши ва қайтиши ҳикоя қилинади. Бу туркум асарлар бир-бири билан қўшилиб кетаётган бир қанча сюжетларнинг

бирлашмасидан ташкил топган композицияни ташкил этади. Рассом ёшлик йилларини эслаш, хотирлаш, таассурот замирида шу композицияни ишлайди. Рассом ана шу тааассуротлар аралашиб кетаётган, бир-бирини алмаштираётган, йирик ва майда масштаблар қайтарилиши орқали ўзига хос композиция яратади. Рассомнинг ана шу композиция яратиш принциплари унинг «Менинг жанговор дўстларим»(1975) график асарлар туркумида янада аниқ кўринади. Бу туркум беш варақдан ташкил топган бўлиб, уларнинг ҳар бири уруш йилларида машҳур бўлган кишилар номи билан аталади. Уларнинг ҳар бирида инсон ҳаётида қўшиқ ўрни куйлангани ҳолда асар мураккаб фазовий текстлик, вақт ва замон қоришмалари чегарасида ўзига хос равишда фалсафий мушоҳада юритади. Кагаров гравюра устида иш олиб борар экан унинг мураккаб турлари сирларини ҳам ўзлаштирабошлайди. Рангли литографиялар устида ҳам иш юритабошлайди. Кагаров «Жонжон ўлка» асарлари туркуми аралаш техникада ишланган. 60 - 80- йилларда республиканинг кўпгина шаҳарларида ҳам график рассомлар самарали меҳнат қилдилар. А кварел техникасидаги Г еоргий Шевяков, К онстантин Чепраков лар асарлари ўзида давр изланишларини намоён этди. Баҳаво. Рангга бой манзаралари музей экспозицияларидан ўрнини эгаллади.Бу даврда санъатга 60 йилларда кириб келган рассомлар ҳам янги пластик ғоялар билан бу санъатни бойитдилар Шундай рассомлардан бири Марат Содиқов графиканинг янги ассоциатив имкониятлар очишга интилиб танилди. У ўз тенгдошлари сингари классик графика анъаналарига мурожаат қилади. Петров-Водкин, гоҳ Маякоский графикаларини ўрганди, 20 йиллар графика анъаналарини ишга солишга интилади. 70 йилларда яратган график варақаларида Ўзбекистоннинг қурилишлари акс эттирилади. Геометрик шакллари аниқ қилиб ишланган асар композицияси лирик-поэтик кайфияти билан характерланади. Унинг «Газли» график асарлари туркуми, Навоий химия камбинатига багишланган график асарлари (1974) шу хусусият кўринади.60-80 йилларда хажвий журнал графикаси ўзининг янги ривожланиш даврини бошидан

кечирди.Б.Жуков,Н.Леушин, Д.Синицкий, А Четкаускас, кейинроқ кириб келган Н. Тен. Т.Мухамедовларнинг хажвий расмлари шу давр сатирик графика санъатининг рангбаранглигини белгилайди. Бир томондан ХХ аср графикаси анъаналарига содиқ холда асар яратиш жараёнини кузатилса, иккинчи томонда унга янги пластик ғоялар киритиш, миллий санъат анъаналари, биринчи галда миниатюра санъати услубларидан фойдаланиб асар яратишга интилиш шу санъатда самарали якун топди. Бу ечимда тошкентли рассом Телман Мухамедов(1935-1976) катта ютуқларга эришди. Рассом 60 йиллар охиридан графикада хажвий расмлар, китоб безаклари ва муқоваларига тавирлар ишлашдан бошлаб мунаққидлар диққатини ўзига қаратди. Унинг Г.Гуломнинг «Шум бола» китобига ишлаган расмлари енгил бир чизиқли ишлаш усули, образларининг кулгили бўрттирилиши, композициянинг ниҳоятда ихчамлиги ўқувчида фавқулодда шу китобни ўқишга мойиллик уйготади. Тельман Мухамедов ўзбек халқининг урф – одатини, кийиниш ва уй тутиши, хатто кишиларнинг касбига яраша ўзини қандай тутишини жуда яхши билар эди. Ана шу туфайли Гафур Гуломнинг машҳур «Шум бола» китобига ишлаган расмлари китоб муаллифининг мазмуни ва руҳи билан чамбарчас уйгунлашиб кетган. Т.Муҳаммедов Хирот ва Шероз миниатюра санъатини чуқур ўрганди. Шу анъаналарда замон руҳига хос асарлар яратди. Унинг шу услубда ишлаган ишлари ўзининг енгил юмор билан ишлаганлиги, чизилар пластикасининг гўзаллиги, ранг тизимининг ёқимлилиги билан ажралиб туради. У ҳар бир образни гратеск даражасига кўтаргани ҳолда уларнинг руҳий ҳолатини ишонарли талқин эта олиши билан кишини ҳайратлантиради. Рассом истеъдоди «Ўзбек халқ эртаклари»га ишланган (Т., 1976,1980) иллюстрацияларида, заставка , концовкада яққол кўринади. «Фарҳод ва Ширин», «Карнайли йигит», «Бой ва батрак», «Мулланинг боши борми», «Носиркал» каби эртакларга чизган суратлари рассом ижодининг юксак чўққисидир. Рассом ҳар бир тугал композицияси учун шундай детал ва тавсилот берадими бу унинг ҳар бир образига алоҳида ифодалилик ва руҳий тиниқлик багишлайди. Турли тип ва

характерларнинг жонли галереяси асарларининг муҳим томонидир. Эпчил ва мугомбир, доно ва айёр Насриддин афанди, аҳмоқ шоҳ даҳшатли дев ва паҳлавон йигит образлари уларнинг руҳий ҳолатларининг талқини рассом асарларининг муҳим томонини белгилайди , е нгил табассум уйготади . , рассом маҳоратига тасаннолар уйготади . Унинг замонавий мазмундаги хажвий расмлари ҳам ўзининг таъсирчанглиги билан эсда қолади. 60-80 йиллар китоб графикаси ҳам пластик ғояларга бой. Рассомлар китобнинг ғоявий-тематик томонидан келиб чиқиб унга тенг келадиган пластик-поэтик ечим топишга ҳаракат қилиш тамойилларининг унинг муҳим томонини ташкил этди. Поэтик талқин этиш ва пластик ечим орқали китоб гоявий-эстетик томонини ёритишга интилиш, шу мақсадда миллий санъат, жаҳон санъати анъаналарига мурожаат қилиш, халқ санъати формаларидан ижобий фойдаланиш каби тенденциялар шу даврнинг муҳим изланишларининг асоси бўлиб қолди. Китоб графикасидаги муҳим томон энг аввало техник рангбаранглиги, полиграфия санъатининг ривожи билан боглиқ ҳолда борди. Шунинг учун шу йиллар китоб графикаси ҳақида гапирганда китобга унинг мазмунига рассомнинг муносабати, китобнинг безак ва иллюстрация чизиш муаммоларини яхлит холда кўришга интилишини ҳисобга олиш керак бўлади. Бу тенденция кекса авлод вакиллари ижодида ҳамда санъат дунёсига кириб келаётган янги авлод вакиллари ижодида ҳам кўринарли эди. Чунки бу жараён графика санъатида вужудга келган ва даврнинг илмий-техник ва эстетик тараққиётининг маҳсули эди. Шу хусусиятларни Иван Кириакиди, Энгр Исҳоқов, Низом Ҳолиқов китоб безаги ва иллюстрациялари китобларига ишланган ишлар ўз бадиий ечимининг ифодалилиги, ҳарф композицияларининг ўзига хослиги билан ажралиб туради. Исҳоқов харф графикасида фаол ишлаётган график рассомлардандир. Н.Ҳолиқов иллюстрациялари поэтик томони оқ-қора чизиқлар контрастидаги ўзига хос пластик гўзаллик ва ритмикаси билан ўзига тортади. Ўзбек халқ ижоди туркумига ишланган «Тулпари» китоби

учун ишланган линогравюралари рассом табиатни нозик ҳис этиб уни поэтик тасвирлайолишини кўрсатади. К.Яшиннинг «Йўлчи юлдуз» драмасига ишланган иллюстрацуиялари ўзининг композицион тузилиши ва оригиналлиги билан характерланади. Абдубоқи Гуломов. Ўз фаолиятини «Муштум» журналида бошлаган Абдубоқи Гуломов ( 1949) 70 йиллар китоб графикасида ўз асарлари билан танилабошланди. Т.Мухамедовдан таъсирлана бошлаган рассом Ч.Ахмаров, Шарқнинг буюк мусаввири Камолиддин Беҳзод ижоди билан қизиқиб танишган, Гуломов ўтмиш бой меросига ижодий ёндошиб уларни замон руҳи билан бойита олишга эришди. 80 йиллар китоб графикаси санъатида самарали меҳнат қилаётган рассомлар ичида И.Кириакиди, Г.Бойматов, Г.Ашимова, А.Бобров, Т.Сайдуллаев, В.Апухтин, А.Понамарев, ва бошқалар ижодий қарашларнинг рангбаранглиги билан ўзбек китоб графикасини янги босқичи характерини белгилайди. Улар янги бадиий шакл конструкция ва техник приемларининг топишига интилаётганликлари сезилиб турибди. Бу изланишларнинг заминида бир нарса – ўзларининг шу воқеаларга бўлган эстетик муносабатларини билдиришга интилишларидир. А.Бобров литографиялари альбом варагидаги хомаки чизги ва ҳаётий чизмалар, қаламда ишланган ҳомаки чизгиларни эслатади. Китобда тасвирланган воқеани натуранинг ўзига ҳаётий лавҳа, портрет ва деталларни чизишга ўхшайди. 60-80- йилларда плакат санъати ҳам интенсив ривожланди. Шу йилларда плакат санъатида рассомларнинг катта гуруҳи меҳнат қилди. Булар ичида фаол ижод билан шуғулланган А.Балканов, Ф.Кагаров, В.Евенко, Т.Ткачев, Махотин, Н.Тен, М.Калинин, В.М.Громико, В.Думкин каби плакатчиларни алоҳида кўрсатиш мумкин. 1958 йили ташкил этилган «Жанговор қалам» ташкилоти хам шу санъат ривожида сезиларли из қолдирди.

60-80 йиллар плакат ва хажвий расмлар санъатида танилган рассомлардан бири Фарруҳ Абдуллаевич Кагаров ( 1937 – 2000)нинг хажвий расмлари ижтимоий ҳаётдаги иллатлар - кўзбўямачилик, ишёқмасликни танқид қилади. Плакатларининг кўпчилиги эса тинчлик, дўстлик, бунёдкорлик мавзусини қамраб олган. Унинг «Қуролланишга чек қўйилсин», «Биз тинчлик истаймиз», «Табиат сенинг жонажон уйинг» ва б. ўзининг бетакрор композицион ечими, тасвир воситаларининг соддалиги билан ажралиб туради. Ф.Кагаров ўзбек плакат санъатига унинг специфик хусусияти бадиий шаклларида тезкорлик билан таъсир этиш ёрқин ва камсўзлик фазилатларини қайтарган санъаткорлардандир. Унинг плакатлари лаконик, ёзувлар эса плакат композицияси билан уйгунлашиб унинг ажралмас қисмига айланган. «Биз тинчлик истаймиз», «Мен фермада ишлайман», «Табиат сенинг жонажон уйинг», «Болаларга тинчлик» каби плакатлари ранг гаммаси плакатларининг таъсир доирасининг кенгайтирибгина қолмай балки бу ранг гармониясининг ўзи кишини маълум мақсадга интилишга даъват этади. «Табиат сенинг жонажон уйнинг» плакатидаги ранглар тизими кишини табиатнинг нақадар гўзал эканини яна бир бор ҳис этишга, уни сақлаб қолиш учун курашишга чақиради. 70-80 йилларда плакат санъатида сезиларли ютуқларга эришилди. Ф.Кагаровнинг тинчликка багишлаган плакати халқаро анжуманларда нашр этилди. Шу йилларда самарали ижод қилган М ихаил Громико нинг шоирона плакатларидаги нафис пластик ечим, мавзунинг бегубор ва майин ранг тизими асарларига ўзига хос жозиба бахш этиб ўзбек плакатчилигининг давр учун етук асарлари даражасида ўринни эгаллади. Унинг « Биз тинчлик истаймиз» плакатидаги икки миллат қизи ва бегубор учрашув ва шу гузалликни очилади. Бу йилларда Фаргона, Самарқанд, Қуқон, Бухоро, Навои, шаҳарларида ҳам плакатчилар нинг катта гуруҳи яшаб ижод қилди. йилларда Ўзбекистонда катта қурилиш ишларининг амалга оширилиши ва ҳарбир қурилган меъморий мажмуани санъат синтезига

эътибор берилиши бу давр ҳайкалтарошли ривожида муҳим ўринни эгаллади. 60-80 йилларда меъморчиликда олиб борилган ишлар ўзбек санъатида монументал шаклларига талабни ошириб юборди. Республика пойтахти- Тошкент , вилоят ва туман марказларидаги бош майдон, йирик ҳиёбон , кўчаларга,корхона майдонлари ташкил этилди, у ерларда сиёсий раҳбар ва маданият ходимларига атаб кўплаб ёдгорликлар ўрнатилди. Тошкентдаги Пушкин майдонига ўртанитган Пушкин ҳайкали(Ҳайкалтарош М.Аниқушин)Расм., Жасорат майдонидаги ҳайкал(хайк. Д.Рябичев). Расм.Самарқанддаги Алишер Навоий ва Жомий ҳайкали(Ҳайкалтарошлар Ҳ.Ҳусниддинхўжаев ва В.Лунев) Расм., Навоий шаҳридаги Фарход ва Ўзбекистон дарёлари рамзи бўлган қизлар ҳайкали(хайк. В.Свинин), Расм. Самарқанддаги М.Улуғбек ҳайкали( Ҳайкалтарош М.Мусабоев) Расм. ва бошқаларни шу даврнинг ёдгорликларидир, Шу йилларда айниқса, фашизм қурбонлари хотираси учун ташкил этилган қабристон ва майдонларда ҳам кўплаб ёдгорликлар ўрнатилди. Мотамсаро она, қўлида автомат билан турган жангчи ҳайкаллари турли малакага эга бўлган ҳайкалтарошлар томонидан бажарилди. Уларнинг кўпчилиги қизил календар кунлари ва юбилейлар арафасида шошмашошарлик билан бажарилдики бу нарса шу даврда яратилга кўпгина

ҳайкалларини кўриниши жиҳатидан кўримсиз,ишланиш жиҳатидан бўш, ғоявий жиҳатидан ўта саёз бўлишига олиб келди. Уларнинг кўпчилиги кейинчалик олиб ташланган. Бу йилларда декоратив ҳайкалтарошлик ҳам самарали бўлди. Самарқандлик усталарнинг афсонавй аждахо, кийик ва қўзичаларилари шу йилларда барпо этилган маданий маъмурий биноларнинг майдонларидан ўрин олди. Дастгоҳ ҳайкалтарошлик санъатида чуқур психологик портретлар яратилди, замонавий рух билан суғорилган жанрли композициялар ишланди. Шу соҳада ҳайкалтарошлардан Абдумўмин Бойматов, Анвар Шоймуродов, Толибжон Қосимов, Дамир Рўзибоев, Яков Шапиро, кейинроқ Илхом .Жабборов, ТоирТўлахўжаев Азамат .Хатамов самарали ижод қилишди. Қорақалпоқ ҳайкалтарошлигида Жолдсбек Қуттимуродов, Торениязов ижодий изланишлари ўзига хослиги билан ажралиб туради. Бу йилларда анимал жанри ҳам жонланди Ака-ука П. ва М. Ивановлар шу борада самарали меҳнат қилдилар. А. Бойматов, Т.Қосимов, И.Жабборов ва бошқалар ижодида шу жанрда эътиборга лоиқ ишлар ишланди. 70 йиллардан И.Жабборов ёғочда ишлаган пластик ишлари билан танилабошлади. Унинг «Хаёл»1971(ёғоч), «Машраб»1974, «Оқшом» ёғоч,шамот аралаш.1980 , «Фалак гардиши «Дам олиш» каби асарлари дастгоҳ санъатнинг ўзига хос кўринишлари эди. Аста ижодкор маҳобатли санъатда меҳнат қилиб Навойи, Машраб, Фурқатга боғишланган асарлари майдонларга ўрнатилди. ( Илхом Жабборов 1945 йили Тошкент вилоятида туғилган, Республика рассомлик билим юрти(1961-65), Тошкент театр ва рассомлик институтида(1966-71) тахсил олган). Майда ҳайкалтарошлик Ўрганилаётган йилларда майда ҳайкалтарошлик ҳам жиддий ютуқ л ар қўлга киритилди. Сопол(терракота), шамот, чини, фаянс, ёғоч ва бошқа материалларда ишлар яратилди. Урушдан кейинги йилларСамарқандлик уста Жўрақулов , А.Мухторов ва уларнинг давомчилари, бухороллик уста Ҳамро Раҳимова ва давомчилари бу борада самарали ишладилар.

ХХ асрнинг 60-80 йиллар рангтасвири 60 йиллардан рангтасвирнинг дастгоҳ тури рассомлар изланишининг майдонига айланди. Ўтмиш рангтасвир анъаналари, миниатюра, безак санъати шу изланишлар ечимининг пластик томонини белгилашда муҳим бўлди. Ўзбек санъатида Шарқ ва Гарб анъаналарининг ўзаро таьсирланиши жараёни сезиларли ўринни эгаллади. Ғайрат ва шижоатига тўла, бунёдкорлик руҳи билан суғорилган Ойбек, Аброр Ҳидоятов портретлари билан танилган А.Абдуллаев ижодида рангларнинг эмоционал томонининг шакллар экспрессиясининг кўчайганлиги ҳамда тасвирланувчи ички руҳиятни ва вужудга холатни янада таьсирчан бўлишига эришди("Шаҳло портрети" К.Яшин портрети(расм), Я.Тўракулов(19…) портретлари, Самбреро кийган автопортрет (расм) Рассом бу йиллада А.Навоий портрети устида ҳам ўз изланишларида давом эттириб унинг янги вариантларини яратди. Бу йилларда Н.Кашина аввалги шаклларни ҳажмли фазовий ва манзарада хал этган бўлса эндиликда чизиқ ва ранг нисбатларининг мавзули ечимидаги роли ортиб бора бошлади. Н.Кашина ижодида монументал декоратив рангтасвир шакл ва воситалардан фойдаланиш унинг "Тўгарак" 1961, "Чўмилаётган болалар" 1961, "Янги ҳаёт" 1961, асарларида билинади. Шаклларнинг таъсирчанлиги декоратив жарангдорлигини ошириш, чизиш, ранг суртмалари кучидан умумли фойдаланиш борасидаги изланишлар самарқандлик рассом Георгий Улько ижодида ўз ифодасини топаборди. Унинг "Усто Хазратқулов портрети» ( 1961) "Усто Жўрақулов портрети», «Панжикент деворий расми», 1961,(расм), «Биринчи қаторда», «Сув» каби ёрқин бўёқлар, оригинал композицион ечими билан сара асарлар қаторидан ўрин олган. Портрет. Улько Гриғорий Ильич (1925, Ҳарков) Ҳарков бадиий институтни тугатиш арафасида С.П.Толстов бошчилигидаги Хоразм экспедициясида иштирок этади ва шу экспедиция таасуротлари асосида

«Изловчилар» диплом ишини ёзиб уни тугатиб (1952 - 58) Ўзбекистон рассомлар коллективига кириб келди. Унинг асарлари қизиқарли, колористик ечими, ифода услубининг образли тузилиши фикрининг аниқлиги деворий расм асарларида воқеани ҳикоя қилиш йўналишидаги анъанавий рангтасвир санъатининг монументал-декоратив рангтасвирига хос экспрессив декоратив шакл билан ўзар уйғунлашиб кетган кўринади. «Панжикент деворий расмда археологлар томондан очилган қадимий деворий рассомлик асарининг бир бўлаги (парчаси) кўриниши фонида гўзал нозик қоматли, таъмирчи қиз тасвирланган. Асар маълум даражада декоратив, текис услубда ҳал қилинган. Композициянинг ранг тизими бу хусусиятини юзага чиқаришга ёрдам беради. Кўкиш, ҳира қизғиштсимон рангларнинг ўзаро гармоник муносабати асарга ўзига хос, қайтарилмас жозиба беради. 60-йиллар санъати сюжетли композицион ва пластик ечими жиҳатидан 50 йиллар санъатидан фарқланади Ранг таьсирчанлиги, чизиқ ва шакл ифодалилиги, фазовий кенглик ечими ҳамда нур-хаво, фазовий кенлик масалалари моҳирона ва тасьсирчан холда ечилиши улар яратган асарларнинг муҳим томонини белгилайди. Чориев (1932 Сурҳондарё, Бойсун)нинг асарлари санъатни чизиқлар гўзаллиги ва қаламтасвирнинг нафислиги, тасвирни экспрессияси, Пикассо фикр юритиши ҳамда Мексика монументал рассомлигининг руҳи уйғунлашиб кетади. Унинг илк асари "Чилонзор қурувчилари" асарида Европа рассомлиги анъаналари Шарқ санъати анъаналари билан уйғунлашиб К.Бехзодни илк рангдорлиги сезилади. Р.Чориев,дастлабки мустақил асари , аниқроғи диплом ишининг қайтарилган нусхасида "Бухоро амирлигининг тугатилиши асарида рассом реалистик санъат анъаналарига содиқ холда ишланганлиги билан ҳарактерланса аста кейинги ишларида шаклларнинг эгилувчан кўринишининг таъсирчанлиги, воқелик, кундалик ҳаётни тўлақонли ва шоирона талқин этилиши унинг «Келинчак», "Хаёл" , "Анорлар гарқ пишган пайт" ва бошқа полотноларида кўзга ташланади.

Г.Чернухиннинг асарлари Орол балиқчилари, колхоз далаларининг қаҳрамонлари, чўпонлар ҳаётига бағишланган асарларида бадий шаклни ифодавий имкониятдан фойдаланишга интилиш сезилади. Унинг "Мехрат романтикаси" (1976) асаридаги чизиқлар йўналиши шакл ва ранглар ҳолатида қаҳрамонларнинг ҳам руҳий ҳам жисмоний улуғлигини намоён этади. Оқ, жигар ранг ранг тизими- қизил-қорамтир туслар нисбатини асарнинг таьсирчанлигини янада оширган. Рассомнинг "Балиқчилар" асари ҳам меҳнат мавзусида бўлиб, Орол балиқчилари ҳаёти ва ҳарактерининг ўзига хос томонлари очилади. "Чашма" (1976) асарида нур ҳаво, томонларнинг жарангдорлиги рангларнинг тўйинган ҳолда олиниши ҳам қаҳрамонларнинг руҳий софлиги, бегуборлиги инсон ва табиат муаммолари шоирона талқин этилади. Баҳтиёр Бобоевнинг 60 йилларнинг иккинчи ярмидаги ижодий изланишларида ўрта асрларга оид Ўрта Осиё шарқ миниатюраси усталарининг тажрибасидан фойдаланишга интилиш билан баробар, баъзи ишларида А.Денейка ўз ИНИНГ илк ижодий изланишлари даврида эришган ютуқлардан, баьзан эса "дагал услуб" деб номланган совет рассомлари изланишларидан келиб чиқиб, шу йўналишдаги тажрибаларга таяниб ўз ижодий изланишларини олиб боради. Шу хусусият унинг «Кичик темир йўл бекати», "Фарғона сютаси" асарларида намоён бўлган. Унинг "Фарғона сютаси" (1970 ДСМ) триптихи "Фурқатнинг Қўқон билан ҳайрлашув", "Ишга", "Риштонлик уста" каби қисмлардан ташкил топган. Асар Фарғона ҳақида, унииг кишилари тақдири ва уларнинг ишлари ҳақида сермазмун ҳикоя қилади. Асар кескин икки қисмга бўлинади. Полотнонинг бирида яъни унинг шоирона лирик қисмида рассом ҳажмли кенг кўламли ҳарактердаги ранг-тасвир санъатининг тасвирий ифодавий воситаларига суянган, ундан келиб чиқган ҳолда, бошқа қисм, яъни триптихнинг марказий бўлагида қурилишга кетаётган колхозчиларнинг шаҳдам қадамлар билан одим ташлаётган панорамаси тобора кенг кулоч ёзаётган қисмида тасвирда қаламсурат таьсири биринчи планга чиқиб олган.

Трип-тихнинг биринчи совуқ ранглар гаммасига бурканган бўлагига нис- батан бу қисмнинг колорити ҳам ёрқин, тоза тусга чулганган. Асар санъатда янги жараён - композиция учун зарурий образ ва буюмлар танланишиши, уларни экспрессив ва содда, аниқ шаклларда тасвирланиши, тасвирланувчилариинг жиддий ички жушқинликда ифодалайди» Шу жиҳтдан Денейко, 60 йилар собиқ совет санъати услуби белгилари кўринади. "Устанинг тонги" асарида рассом хали кулол устасининг кундалик фаолиятини, эрта тонг палласи кулолчилик ў ЧОГИ Қ ошидаги ишлаётган ҳолати қаламга олинган. Бир қараганда бу кўринишда бирор бир одатдан ташқари холат ёз бермаётгандай, лекин - қахрамон қиёфасига киши нигоҳи тушиши биланоқ ҳумдонда сирли ҳодиса борлиги - унда ажойиб кулолчилик буюми мўжизаси дунёга келаётганлигини хис қилаётгандек, шунинг билан биргаликда асарга диққат билан қаралса, рассом эрта тонгнинг шоирона сокин, осойишта» оромгоҳ гўзаллиги қалбни ларзага солганлигини англаб оламиз. Рассом ўз асарига танланган воқеани шундай талқин қиладики, инсоннинг руҳий холати табиат бидан тўла уйғунликда эканини томошабин хис қилади. У ниятдан келнб чиқиб асарнинг ранг жиҳатдан тузилишига ёндошади. Эрта тонг гўзаллиги ҳароратини ниҳоятда аниқ юзага чиқариш учун рассом, совуқ, садафнамо - кумушсимон, юмшоқ-яшил тонлар қоришмасидан фойдаланади. Жиддий услуб таьсири Г.Абдурахмонов, Пашковская, В.Бурмакин ижодида ҳам билинади. Р.Абдурахмоновнинг “Янги хужайин” Бурмакиннинг "Кутаётган аёллар асари пластик ечими ва ғоявий йўналиши жиҳтидан жиддий ва услубий хусусиятларини намоён этади. Албатта, булар ижодида жиддий услуб белгиларини кўриш, улар ижодини бир кунча торайтирган булар эди. Жумладан, В.Бурмакин ижодида шакл таьсирчанлиги умумжаҳон санъати жараёнлари жумладан, Матисс, Гоген, Сезанн, Ван Гог, Пикассо, Сикейрос каби рассомлар ижодидаги шакл таьсирчанлиги замирида ривож топди ва замонавийлик руҳини

шакллантирди. В.Бурмакин ўзининг илк изланишларидаёқ маъноли ифодавий шакл топишга интилади. Унинг "Кутаётган аёллар" композицияси ҳаётийлиги, ранг тизимининг таъсирчанлиги билан ҳарактерланади. Турли авлодга мансуб кекса, ёш аёллар безовталиги, орзу-умид ва кутишлари кўринишида ижодкор фикри очилади. Асарда ёш аёл - она образини яратиб унинг фарзандига бўлган- мехри-шижоат билан олдинлаётган гавдаси, безовта қиёфасида ифодаланади. "Қурилаётган Тошкент" (1972), "Оқ халатли кишилар" (1972) асарлари ҳам таъсирчан, шакл жарангдор, ранг тиниқ шаффоф ва жарангдорлиги билан томошабин томон одимлаб келаётган шифокорлар гуруҳининг руҳий дунёсини очади.. Тасвирланган образларнинг ҳар бири ўзига хос диққат э-ьтиборни ўз ИНИ идора қиладиган кўринишда. Рассом юз бераётган воқеанинг жарангдор, ишчан ҳолатини ифода этишга эришган. Аниқ қирралардан ташкил топган гавда холатлари, ёрқин ва жарангдор танланган колорит асаринг умумий ҳиссий мазмунини кўчайтиради. Бу ҳусусият ўзининг истедодини инсон ҳаётига бағиштлаган шу касбга мансуб кишиларнинг муқаддас қасамга садоқатнни янада теранлаштириб, кўчайтириб юборади. Ҳаёт қонунлари ҳақида фикр юритиш "Дарахт ҳақида поэма" (1976) триптихда яққол кўзга ташланиди. Шу йилларда пластик масалалар тошкентлик рассом Евгений Мельников ҳам қизиқтиради. Унинг "Улоқ" асари композицияси чавандозларнинг экспрессив ҳаракати орқали очилади. Бу йилларда Ю.Талдикин ижодида ҳам рангтасвирнинг ифрдавий томонларига эътибор кучли бўлди. Инсон ва табиат, уларнинг ўзаро уйғунлиги ҳаёт ва гўзаллик манбаи сифатида талқин этилади. 60- йиллар ўрталаридан ва 70 йиллар санъатида ўзбек санъатидаги изланишлар фақат пластик масалалар билан чегараланмай балки кенг кўламда ижодкорлар ижтимоий мавзуларга нисбатан инсон ўй хаёллари оғушига мурожат қилиш етакчи ўринга ўта бошлайди. Рассомлар кўпроқ

асарларида киши қалбига ҳузур халоват бахш этувчи осудалик эгаллай бошлади, рассомлар табиат олдида фалсафий фикр юритиш, ҳаёт тўрисида ҳаёл суриш, тинч ҳаёт мусиқасидан завқланиш хисларини ифодалашги интилишни сезилади. Шу хусусиятлар 60- йиллар охриларидан санъат оламига кириб кела бошлаган Шуҳрат Абдурашидов,Жавлон Умарбеков , А.Мирзаев ва бошқа иждодкорларнинг ривожида кўриш мумкин. Расм. Ж.Умарбеков Наво 70 йиллар Б.Жалолов ижодининг шаклланиш йиллари бўлди. У ўз ижодини портретларда ўзбек зиёлилари сиймосини яратиши билан танилабошлади. «Рақс тугулиши» «Баҳор» рақс ансамбили раққоса қизлари қиёфасида шарқ ва гарб санъати эстетик қарашларини уйғунлаштиради. Халқ ҳаётининг байрамона кайфияти Алишер Мирзаевнинг ижодий изланишларида кўзга ташланади. Рассом ўз ниятини юзага чиқаришда рангларнинг экспрессив шаклларидан, шиддатли ритмлари тўқимасидан фойдаланишни яхши кўради. Бу хусусиятлар унинг изланишларини ёрқин, алоҳида эмоционал кучини, жарангдорлини оширади. СадуллаАбдуллаев таъсирчан ифода воситалари топишга ҳаракатида аста ўзига хос услуб ярата борди. миллий санъат анъаналари айниқса миниатюра санъати таъсирида ривожлана борди. Булар Темур ва темурийлар даври воқелигига бағишланган асарларида кўринади. 70 йиллардан санъатга кириб келган рассомлар тасвирланувчининг руҳий кечинмаларини ифодали ва таъсирчан очиб беришга интилиши сезилади. Шу билан бирга унинг яшаётган муҳит ранглар ўйинида акс эттирилади. Расмда акс эттирилаётган қаҳрамоннинг феълу атворидаги хусусиятларни, мавжуд муҳитнинг яққол кўзга ташланувчи томонларини ўрнига қўйиб тасвирлаш орқали эришади. 70 йиллар М.Тўхтаев ......... “Усто”(1972), “Хирургларнинг гурух портрети”(1977), “Лада портрети”(1977), “Афсоналар туғиладиган ўлка” (1978)

Расм. Усто”(1972) Расм. “Афсоналар туғиладиган ўлка” (1978) Расм портрет. Махсуд Маҳмудович Тохтаев 1947 йили Кульже(Хитой халқ республикаси)да таваллуд топган. 1974 йили Тошкент театр ва рассомлик институтини тугатган. П.Беньков , кейинроқ Респблика болалар рассомлик мактаби интернатида дарс берган. Расм портрет..... Йигитали Турсунназаровни драматик, ҳаяжонли ҳолатлар кўпроқ изиқтиради. Турлича ҳаётий муносабатларга дуч келган одамлар, табиат стихиясига қарши дуч келиб турган дову дарахтларни у ўз асарларида фалсафий мантиқини кўчайтириш мақсадида моҳирлик билан акс эттиради. Рассом кундалик турмушдан олган таассуротларини ифодали тасвир воситалари орқали кўрсатишга ҳаракат қилади. Бу хусусиятлар унинг илк асарларидаёқ тамошабин диққатини тортган эди. «Ўтмишда», «Сўнгги мактуб», «Ой бориб омон қайт», «Ҳал оғушида», «Сув ҳақида достон» каби асарлари ўзининг эмоционал ечими билан эсда қолади. 60-80- йиллар республиканинг чекка вилоят ва шаҳарларида ҳам етук санъаткорларнинг шаклланиши ва бадиий ҳаётда иштироки бўлди.Улар ўз ижодлари билан ўзбек санъати услубий рангбаранглигини белгиладилар. Е.ИзентаевМ.Ишонов, Б.Серекеев, А.Бакиров, ва бошқа рассомларр тобора актив ҳолатда ўз кучларини рангтасвир борасида синаб кўриш билан баробар, улар воқеликни актив равишда эстетик ўзлаштириш, колористик тузилишни рангларга бой ва асарлар мазмуни пластик ҳолатда ёритиш,бунга тема янги қирраларини очиш 60-80 йилларда республиканинг вилояти ва унинг марказларида ҳам бадиий ҳаёт жонланди. Бухоро, Самарқанд, Наманган, Андижон, Қўқон, Сурхондарё, Хоразм ва бошқа жойларда истеъдодли ижодкорлар меҳнат қилиб кўргазмаларда ўз асарлари билан фаол иштирок эта бордилар. Андижондан рангта с вирчи А.Бакиров яратган Ибн Сино портрети, қатор зиёлилар портрети кўргазмаларда намойиш этилиб кўпчилик эътиборини

тортди. Рассомлар Н.Холиов, Р.Ўразов, К.Исабоев, Тошбой Шуҳрат республика ва халқаро кўргазмаларда намойиш этилди. Фарғоналик рассомлар С.Алибеков Ж.Муҳаммаджон Жўрабоев, М.Чурлу, В.Охунов ва ижоди ўзбек рангтасвирда шу йилларда содир бўлаётган жараёнларни ёрқин шаклларда акс эттирдилар. Бухоро рассомлари Баҳодир Саломов, Асад Барноев, Саиджон Зелимхонов, Музаффар Абдуллаев, Нисон Бобоев, хоразмлик рассомлар Тўра Курязов, Ш.Бобожоновлар ижоди ҳам эътиборга лойиқ ўзгаришларни бошидан кечирди. 70 йиллар охиридан миниатюра санъати кенг ёйила борди. Ўзбекистон рассомлар уюшмаси бадиий фонди тасарруфидан «Усто» халқ санъати бирлашмасига асос солинди. Унга Ч.Аҳмаров раҳбар этиб тайёрланди. Шу бирлашма атрофида миниатюра ихлосмандлари тўплана бошладилар. Миниатюра санъати ўзининг янги даврини бошидан кечира боршлади. Мусаввирлар Ниёзали Холматов, Шомаҳмуд Муҳаммаджонов, Абдубосит Қамбаров, Мунира Сотиболдиева, Ғ айрат Камолов жамоатчиликка танилабошладилар. 60-80- йиллар монументал рангтасвир учун ҳам самарали бўлди. Унинг тур ва жанрлари кенгайди, ижодкорлар сафи кенгайди. Деворий рассомлик- ал фреско, витраж, мазаика санъатида асарлар яратилди. Бу йиллар ўз ижодини 40 йилларда бошлаган Ч.Ахмаров Шарқшунослик институти,, Улуғбек расадхонаси, А.Навойи адабиёт музейи, Тошкент метроси ва б. учун асарлари билан шу санъат равноқига хиссасини қўшди А.Ган, В.Жмакин асарлар маданий маърифий биноларнинг деворларидан ўз ўрнини олди.. Бу санъатда Баҳодир Жалолов бу йилларда фаол меҳнат қилди. Унинг бу ижоди Киночилар уйидан бошланди. Ж.Умарбеков билан ҳамкорликда ишлаган мазкур ишида ўзини шу соҳада кўрсатиб танилди. Кейинги Баҳор кино концерт зали, метро бекатлари деворий расмлари ўзининг мусиқий чизиқлар бойлиги билан ханузгача кўзни қувонтиради.. 60-80 йилларда кино театр безак санъати давр изланишларидан узоқда бўлмади.Бу йилларда бу санъатнинг катта гуруҳи ижод қилиб шу санъатнинг

пластик ечимида сезиларли ўзгаришлар ясадилар. Г.Визел,В.Рифтин, М.Йўлдошев,Г.Брим, В, Акудин, А.Жибоедов ва б. ижодий изланишлари шу рангбаранглик асосии ташкил этади. Театр ва кино санъати сюжети мазмунига мос рамзий шакл ва сиймолар топишга интилиш, сахна асариэмоционал хусусиятларини шанг, шакл ва рамзий белгиларда ечишга интилиш шу изланишлар натижаси эди. Савол ва топшириқлар. 60-80 йилларда ўзбек санъатида содир бўлган ўзгаришларнинг мохияти нимада?. Витраж нима ва у ўзбек санъатида қандай ривожланган?. 60- 80 йиллар графика санъатидаги ўзгаришларни санаб чиқинг. 60-80 йиллар ҳайкалтарошлигида унинг қайси турлари ривожланди.Шу даврнинг муҳим ёдгорликларини санаб чиқинг.60-80 йиллар рангтасвир санъати хусусияти ва ривожланиш босқичларини хусусиятини таърифланг. Мустақил Ўзбекистон Республикаси санъати Ўзбекистон мустақиллика эришиши унинг санъатининг янги даврини бошлаб берди. Президент И.А.Каримов бошчилигидаги республика хукумати томонидан ижтимоий-иқтисодий ва маънавий ривожланишнинг устивор йўналиши белгилаб берилди. Айниқса Президент фармонига биноан 1997 йили Ўзбекистон Бадиий Академиясини ташкил этилиши маданий ривожнинг янги босқичини очиб берди. Муҳими, санъатда мафкуравий назоратни бекор қилиниши натижасида ижод эркинлигини қўлга киритган рассомлар услубий рангбарангликда ижод қила бошладилар.Ўзбекистон

Бадиий академиясининг ташкил этилиши эса шу жараённи янада тезлашишига йўл очди. Меъморлик. Мустақиллик йилларида ўзбек меъморлигида жиддий ўзгаришлар содир бўлди. Миллий меъморликда янгиланиш содир бўла бошлади. Тошкент ва бошқа шаҳарлар лоиҳаларининг қайта кўриб чиқилди. анъанавий миллий меъморлик санъати анъаналари, жаҳон ва Европа меъморлик санъатининг уйғунлиги асарлар яратила бошланди. Аввалги даврларда қурилган биноларнинг таъмирлаш ва қайта қуриш ва модернизациялаш ишлари олиб борилди. Бу хусусият маъмурий ва маданий бинолар, уларнинг бадиий конструктив ечимида ўз ифодасини топди. Туркистон саройи, Темурийлар тарихи Давлат музейи, Тошкент шаҳар ҳокимлиги, Шератон мехмонхонаси, Меъморий мажмуалар ал Бухорий, ал Фарғоний, Хотира ва қадрлаш, Шоҳидлар хотираси ва б меъморий ёдгорликларда шу меъморликдаги янги жараёнлар ўзини яққол кўрсатди. Бу йилларда Парк - боғ санъати ривожланди. Ўзбекистон миллий боғи, Аква парк, Ҳайвонот боғилари қайтадан ишланди. Мустақиллик йилларида ижод эркинлиги санъатда изланишлар ва турли услуб ва йўналишларнинг ривожланишига олиб келди. Реалистик санъат(ҳаёт шакллари асосига қурилган санъат) ва авангард - модернизм санъати ўзаро рақобати кучайди. Санъатнинг баҳолаш мезонини ижодкорнинг шаҳсий интим кечинмалари, ўй ва кечинмалари белгилай бошлади. Мустақиллик йиллари рассомлик санъатининг мавзуси кенгайди. Рассомларнинг миллий тарихга мурожати натижасида янги янги мавзулар, энг аввало миллий тарих билан боғлиқ воқеалар кўпчилик рассомларни ўзига жалб этди. Санъатда тарихий портрет ва композицияларнинг пайдо бўлди. Амир Тимур, Мирзо Улуғбек, Жалолиддин Мангуберди иконаграфик портретлари учун танловлар ўтқазилиши ҳам шу жараёнда муҳим ўринни эгаллади. Тасвирий санъатда рангтасвир аввалги йиллардагидек етакчи ўринни эгаллаб изланишлар айни шу санъатда олиб борилди.Тарихий

мавзудаги асарлар асосан реалистик талқин этилиши билан характерланади. А.Аблуллаев(Навоий), Ч.Ахмаров(Нодира), М.Набиев ижодида тарихий портрет ва композициялар( А.Темур, Бобур портрети, ва б ), А.Икромжонов (Улуғбек, К.Беҳзод портрети), С.Рахметов(Ахмад Мирзо), О.Муинов(Тумарис, Бибихоним)портретлари реалистик санъат анъаналарида ишланган. Шунингдек бу даврда халқ қаҳрамонлари Алпомиш, Спитамен, Ж.Мангуберди сиймоларининг портрет жанрида яратилиди.Қ.Башаров(Спитамен), Т.Курязов (Ж.Мангуберди), М.Йўлдошев(Алпомиш, Гўр ўғли, Рустам образлари) портретлари кўпчилик эътиборини қозонди. Мустақиллик йилларида миллий мавзу ва тарихга эътиборнинг ортиши тарихий жанр ривожи катта туртки берди. Темур ва темурийлар даврига атаб шу йилларда айниқса кўп асарлар яратилди. М.Набиев, Ч.Ахмаров, Н.Қўзибоев, Қ.Башаров, Б.Жалолов, Ж.Умарбеков, С.Абдуллаев, Э.Машарипов , А.Алиқулов ва бошқалар шу мавзуда йирик асарлар яратишди. Ҳарбир замон ўз замондошларининг қиёфасини кўришни истайди. Бу табиий. Чунки давр кишиларининг рухий олами, уларнинг борлиққа, табиатга бўлган қизиқишлари шу санъатда ўз ифодасини топади. Шу санъатда ижод қилган А.Икромжонов, С.Рахметов каби рассомлар шу ижодида шу санъатнинг янги қирраларини кўриш мумкин. Манзарачилик санъати ҳам ўзининг янги қирраларини намоён эта бошлади. Раҳим Ахмедов, Неъмат Қўзибоев, Анвар Мирсоатов манзаралари ўзининг хис туйғуларга бой хислатлари билан янги давр рухини ифодалайди. Мустақиллик йиллари миниатюра санъатининг ҳақиқий ривожланиш даври бўлди. Айниқса. локли миниатюра санъатининг ўзининг камолатига эришди. Ш.Муҳамаджонов, Г.Камолов, Т.Болтабоев, Х.Назиров, А.Йўлдошев. Б.Йўлдошев, У.Қосимов, Ф.Рахматуллаев, Ш.Шоахмедов, А.Турсунов каби миниатюрачилар ижодида шу санъатнинг ажойиб намуналари яратилди. Бу санъатда НиёзалиХолматовга академик унвони берилди.

Мустақиллик йилларида реалистик санъат йўналиши билан бир қаторда авангард санъати йўналишлари ўзига йўл очиб борди. Ўз ижодини академик санъат йўналишида бошлаб катта ютуқларга эришган Баҳодир Жалолов, Вячеслав Охунов, Акмал Нуриддинов(Акмал Нур), Жамол Усмоновлар авангард санъатининг етук намуналарини яратишга муоффақ бўлдилар. 5 май 2008. Абдурахмонова Галия Жуманиёзова 1956 йили Қорақалпоқистонда туғулган, 1974 йили Ашхабоддаги рассомлик билим юртини, 1992 йили Тошкентдаги Санъат институтини тугатган. Тошкентда яшайди. Борлиқни афсонавий романтик рухда ташвирлашни маъқул кўради . Ахмадалиев Файзуллахон 1960 йили Қозоғистонда туғилган1984 йили ТСИни тугатган.Рассом ноанъанавий услубда ишлайди..Ранг тизими, шакллар ритми метафорада ижодкор қарашларини ифодалайди.Латофатли маликалари, , ғайри табиий жоузоту паррандалар мажмуасида ўзига хос оханг ва фалсафий мазмун ечилади.” Шахзода ва Малика”,1995,х.м.110х129(МБУ галереяси)”Шарқ аёли” ”,1995,х.м.98,5х70,5(МБУ галереяси. Мустақиллик йилларида монументал санъат ҳам ўзининг янги босқичини бошлади. Бу даврда барпо этилган жами маъмурий маданий бинолар санъаткорлар асари билан безатилди. Рассомлар ҳайкалтарош, ўймакор ва наққош меъморлар билан ҳамкорликдада санъат синтезининг ажойиб намуналарини яратдилар. Ландшафт архитектураси, витраж, кошинкорлик, кулолчилик, кандакорлик,бадиий шиша бу санъатда ўз ўрнини топди. Туркистон саройи, Бизнес – марказ, Интерконтинентал , Шератон ва Меридиан меҳмонхоналари, Темурийлар тарихи Давлат музейи, Тошкент шаҳар ҳокимияти, Олий мажлис биноси, Самарқанд, Бухоро ва бошқа шаҳарларда қурилган маданий ва маъмурий бинолар янги давр рухини ўзида мужассамлаштитирди.

Мустақиллик йиллари графика санъати техника ва технологиялар билан бойиди. Компютер технологиялари бу санъатга бўлган талабни бутунлай ўзгартириб юборди. Полеграфия ишлари сифат жиҳатидан янгиланди. Плакат, амалий графикада компьютер графикаси ўзининг мустақил ўрнини эгаллади. Бу йиллардан графиканинг қаламтасвир ва босма графиканинг гравюра турлари етакчи ўринни эгаллади. Бу давр графикасида ҳам реалистик ва авангард йўналиш, миллий романтизм хусусиятлари уйғунлиги изланиш майдонида бўлди Мустақиллик йиллари ҳайкалтарошлик санъати услубий рангбаранглиги билан характерланади. Дастгоҳ, монументал, декоратив ва майда ҳайкалтарошликда асарлар яратилди. Лекин бу йиллардан монументал ва майда ҳайкалтарошлик санъатининг етакчи ўринга чиқди. Монументал ҳайкалтарошликда тарихий мавзудаги асарлар реалистик услубда бажарилди. А.Темур,Бобир, Жалолиддин Мангуберди, Фарғоний, ва б. Тарихий шахслар, халқ қаҳрамонларининг тимсоллари ҳайкаллари масалан Алпомиш яратилди. . Ёзувчи, шоир рассом, бастакаор ва бошқа зиёлилар хотираси учун Меъморий мемориал ҳайкаллар ўрнатилди. Шуниси эътиборлики мустақиллик йилларида ўзбек ҳайкалтарошлари хориж давлатлари учун тарихий шахсларга бағишланган ҳайкаллар буюртмасини бажардилар. 5 май 2008. Маҳобатли ҳайкалтарошлик. Равшан Миртожиевнинг қатор асарлари кўпгина хориж мамлакатларининг шаҳарларида ўрнатилди. Булардан ташқари Р.Миртожиев Андижонда Бобур , Тошкентда А.Қодирий,Чўлпон, Жиззахда Она ҳайкалини ўрнатди. Булардан ташқари Миртожиев майда ҳайкалтарошликда ҳам самарали меҳнат қилиб келмоқда. Маҳобатли ҳайкалтарошлик ҳақида гап кетганда шу даврда фаол ижод қилган Илҳом Жабборов, Эйнулла Алиев , Анвар Рахматуллаевлар ижодини эсламай бўлмайди. Жумладан айни мустақилликдан кейин

ҳайкалтарош Илҳом Жабборов Амир Темурга бағишланган маҳобатли ҳайкаллари билан танилди. Унинг Тошкентнинг марказий ҳиёбонига ўрнатган Амир Темурнинг отдаги ҳайкали, Самарқанддаги тахтда ўлтирган холдаги ҳамда , Шахрисабздаги одамлар олдига пешво чиқиб келаётган ҳайкали мустақиллик туфайли майдонга келган ёдгорликлар эди. И.Жабборов Қува ва Фарғона учун Ал Фарғоний, Хоразм учун ишлаган Жалолиддин Мангуберди ҳайкалларининг муаллифи эканлиги ижодкорнинг қисқа вақт ичида нечоғли катта меҳнат қилганлигини кўрсатади.Мустақилликнинг дастлабки йилларида яратган маҳобатли асарлардан бири бу Тошкентдаги Алишер Навойиий номидаги миллий боғда буюк мутаффакир, ўзбек шериятининг султона Алишер Навойий ҳайкали эди. Самарқандлик ҳайкалтарошлар Нодар Бандееладзе, В.Дегтярёвлар Эйнулла Алиев раҳбарлигида бажарилган бу ёдгорлик билан улар ўзбек ҳайкалтарошлигига унинг янги бир қиррасини, ҳайкалтарошликда меъморий-ҳайкалтарошлик мажмуасини олиб кирдилар. Кўшк типидаги меъморий ҳажм ичига одамлар олдига пешво чиқиб келаётган Мир Алишерни тасвирлаб кўшкнинг гумбаз остига эса унинг халққа қарата айтаётган башорати турли тилларда ўйиб ёзилган. Унда дўстликдан қудратли куч йўқ маъносидаги фикр билдирилган. Бу сўз кейинчалик хорижликлар учун Навойи ҳайкалини шу сўзми билан уларнинг юртида ҳам ишлаб беришни таклиф этдилар Бу фикрни аниқлаш лозим Н.С. ХХ асрнинг 90-йиллари тошкентлик ҳайкалтарош Анвар Раҳматуллаев учун ҳам самарали бўлди. Унинг лойиҳалари асосида Тошкент, Чирчиқ, Навойи шаҳарлари учун қатор маҳобатли ҳайкаллар яратди.Чирчиқ шаҳридаги Навойи, Тошкент шаҳрида Мирзо Улуғбек ҳайкаллари( ҳар иккиси 1991, Л.Рябичев билан ҳамкорликда ишланган), Термездаги Алпомиш ҳайкали ҳам ҳамкорликда ишланган, Навойи шаҳридаги Навойи ҳайкалини Подосинников билан бирга ишлаган. Мустақиллик йиллари амалий санъат ривожини Ўзбекистон Республикаси Президенти фармони ва ҳукумат қарорлари, уларнинг амалий

санъат ва халқ хунармандчилигининг ривожлантирилишига қаратилган тадбирлари белгилади. «Халқ амалий санъати ва хунармандчилигинингш келгусидаги ривожини давлат томонидан қўллаб- қўлтиқлаш тадбирлари тўғрисида»ги фармони, «Ўзбекистон халқ устаси» унвонини таьсис этилиши бу жараёнда муҳим омил бўлди. Амалий-безак санъати ва хунармандчилик бозор иқтисодига мослашиб борди . Унинг тур ва жанрлари бозор иқтисоди билан боғлиқ холда ривожланди. Шу сохага оид шахсий устахона ва корхоналар ташкил этилди ва этилмоқда, музейлар очилмоқда. Мустақиллик йиллари кулолчилининг етук вакиллари Акбар Рахимов, Шарофиддин Юсупов, Худойберди Ҳақбердиев, Шариф Азимов га академик унвони берилди. Мустақиллик йиллари ёғоч ўймакорлиги, унинг маиший ва монументал турларининг кенг ривожланиш ҳақиқий даври бўлди. Маҳобатли ёғоч ўймакорлиги кенг ривож топди. Мустақиллик йилларида барпо этилган меъморий мажмуаларда, айниқса тарихий саналар билан боғлиқ турларида бу санъат ўзининг салмоқли ўрнини эгаллади Бу соҳада меҳнат қилган халқ устаси Абдуғани Абдуллаев га Ўзбекистон халқ қаҳрамони унвони берилди.

Адабиётлар 1. Абдуллаев Н.У. Пейзажная живопись Ўзбекистана. Г.А.Пугаченкова, Л.И.Ремпель, История искусств Ўзбекистана с древнейших времен до середини 2. Искусство Советского Ўзбекистана М. 1976. 3. Тактош Р.Х. Современная графика Ўзбекистана 4. Такташ Р.Х. Фарруҳ Кагаров Г. 1985. 5. Шостко. К.Башаров. Т. 19.. 6. Зиганшина Н. Книжное искусство Ўзбекистана 7. Зиганшина Н. Георгий Чиганов Г. 1980.ХІХ в. М., 1965:

Похожие

XIX асрнинг охири xx асрнинг бошларидаги рус санъати.

XIX Асрнинг охири XX асрнинг бошларидаги рус санъати

Ўзбек халқининг достончилик санъати

Ўзбек хонандалик санъати намояндалари

XIX Асрнинг I-ярмида рус санъати