Italiya teatri 2 - Искусство - Рефераты

Italiya teatri 2

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

58 KB

Italiya teatri Reja: 1. Italiya teatri 2. Nemis teatri 3. Chexoslovakiya teatri

1950-yillarning boshlarida Italiyada xalqaro miqyosda e'tirof etilgan san'at dunyoga keldi. Bu, awalo, kino san'atida «neo-relizm» nomi bilan o'z ifodasini topdi. Roberto Rasselinining «Rim ochiq shahar» filmi italyan kinosidagina emas, shu qatori umumja-hon kino san'atida ham yangi davrni boshlab berdi. Urushdan keyingi italyan dramaturglari orasida ikki yirik drama-turg alohida o'rin tutadi. Bular realist san'atkorlardan Alberto Moravia va Eduardo De Filippo edi. Birinchisi tez-tez teatrga murojaat etuvchi adib hisoblansa, ikkinchisi aktyor, rejissor va dramaturg sifa-tida ko'rindi. Moravia asarlari teatrga aylanuvchi adabiyot bo'lsa, De Filippo komediyalari adabiyotga aylanuvchi teatrdir. Eduardo De Filippo (1900-1984) bolalik chog'idayoq o'zini teatr quchog'iga urgan edi. U 1916-yili birinchi ustozi Eduardo Skar-pet truppasiga kiradi va opasi Titana bilan birgalikda rollar o'ynaydi, 1930-yili esa opasi va ukasi Peppino bilan o'z truppasini tuzadi. Eduardo De Filippo dramaturgiyasi urushdan keyingi yillarda gullash bosqichiga kiradi. U «Neapol — millionerlar shahri* (1945), «Filumena Marturano» (1946) asarlari bilan Italiyaning eng yirik realist san'atkorlari qatoriga kiradi. Eduard De Filippo asarlari hozirjavobligi bilan to-moshabinlarni o'ziga maftun etardi. U italyan zamonaviy hayotini chizishga juda usta edi. «Komediya san'ati* (1965), «Silindr» (1966), «Shartnoma» (1967), «Haykal», «Imtihon hech qachon tu-gamas» (1973) komediyalari italyan dramaturgiyasining eng sara namunalariga aylandi. 1973-yili eng sara dramatik asarlari uchun xalqaro mukofot berilar ekan, u o'z ijodi haqida shunday degan edi: «Mening pyesalarim asosini shaxs bilan jamiyat o'rtasidagi zid-diyat belgilaydi. Voqea odatda biron-bir hissiy xatti-haraktdan boshlanadi. Kimsa adolatsizlikdan noliydi, nobop odatlarni la'natlaydi. Meni ijtimoiy ma'nosi tor g'oya qiziqtirmaydi, negaki, ma'nosi tor narsaning jamiyatga nafi tegmaydi... Agar mening pye-samda sakkiz personaj bo'lsa, to'qqizinchisi tomoshabindir. Aynan tomoshabinga asosiy diqqatimni

qarataman, negaki mening shubha va andishalarim shu tomoshabin orqali ravshan tortadi*. Eduardo De Filippo komediyalarida sahna bilan tomoshabin orasidagi o'zaro bog'liqlik o'ta tig'izdir. Shu ma'noda san'atkorning estetik muddaosini yaqqol aks ettiruvchi «Komediya san'ati» pye-sasi e'tiborlidir. Unda muallifning san'atga nisbatan yuksak fu-qarolik talablari o'z ifodasini topgan. Sahna san'ati Italiya poytaxti Rimda har oqshom qirqtadan ortiq tomosha namoyish etiladi. Milandagi mashhur «La Skal» teatridan keyin ik-kinchi o'rinda turuvchi Rim opera teatri, Italiyaning eng yetuk drama teatrlari, turli estrada, operetta, tungi klublar har oqshom o'n minglab rimlik va mehmonlardan iborat san'at ishqibozlarini o'z bag'riga oladi. Bir necha asr davomida o'zgarishsiz kelayotgan italyan drama teatrlari tizimi urushdan keyingi yillarda tub o'zgarishlarga duch keladi. 1947-yilning 14-mayida Milanda «Pikkolo Teatro di Milano* degan birinchi italyan stabile — teatri M. Gorkiyning «Tubanlikda» asari bilan o'z pardasini ochadi. Jorj Streler (1921-1997) Milan «Pikkolo» teatrining asoschilaridan biri bo'lib, u jamoaning tashkiliy davridan uning repertuariga milliy va jahon mumtoz dramaturgiyasi hamda zamonaviy asarlarni kiritib keldi. Streler tomonidan sahnalashtirilgan Goldonining «Ikki boyga bir malay* asari misolida teatrda doimiy yashovchi milliy spektakl dunyoga keldi. U «teatrda teatr* shaklida qo'yilgan edi: Goldoni davrining sayyoh truppa aktyorlari shahar maydoniga qurilgan sah- nada paydo bo'lishar va Arlekin haqidagi hangomaviy tomoshaga jon kiritishardi. Tomoshabin komediya voqeasi bahonasida XVFII asr aktyorlarining turmush tarziga guvoh bo'lishar edi. Rejissor atoqli aktyor Marchello Moretti misolida Arlekin rolining benazir ijrochisi, har bir so'zi, xatti-harakati va gavda jilolarida nafosat va xushchaqchaqlik shukuhi ufurib turardi. Tirikchilik dardida Beatriche va Florindo degan ikki

aslzodaga xizmat-kor bo'lib yollangan uchar Arlekin taxta sahnada quyundek paydo boiar, ikkala hojasiga sezdirmay, har ikkalasining topshirig'ini ado etar va yana quyundek g'oyib bo'lar edi. Zamonaviy italyan teatrining an'analar bilan bog'liqlik tarzi rejissyorning Pirandello asarlarining sahnaviy talqinlarida davom ettirildi. «Tog' pahlavonlari» (1947, 1966), «Bugun oqshom badi-hago'ylik qilamiz» (1949), «01ti personaj muallifini izlaydi* (1953), «Tentak» (1954) spektakllarida u fojiona to'qnashuvlarni ochib beradi. Strelar rejissurasiga xos falsafiy ko'lamdorlik, realistik tamoyil-larning shoirona obrazlilik bilan uyg'unligi jahon dramaturgiyasi asarlarida, awalo, Shekspirning «Richard II» (1948), «Qiyiq qizning quyilishi» (1949), «Richard lib (1950), «Yuliy Sezar* (1953), «Qirol Lir» (1973) va rus dramaturgiyasidan Ostrovskiyning «Mo-maqaldiroq* (1947), Gogolning «Revizor» (1952), Chexovning «Chayka» (1948) kabi asarlarida keng namoyon bo'ldi. Jon Strelerning 1982-yili Parijda tashkil etilgan «Ovro"po teatri»ga rahbar sifatida taklif etilishi uning yuqori xalqaro nufuzi-dan darak beradi. Ushbu teatrning birinchi mavsumini ochish hu-quqi «Pikkolo» teatriga berildi. Milan «Pikkolo Teatro* si urushdan keyingi italyan teatri rivo-jiga kuchli ta'sir ko'rsatdi. 1951-yili teatr qoshida ochilgan teatr maktabi Rim drama san'ati akademiyasi qatori Italiyada asosiy teatr o'quv yurtlaridan bin sifatida xizmat ko'rsatib keladi. Nemis teatri Urushdan keyingi dastlabki yillarda nemis teatri fashizm hukmronligi davrida o'zga yurtlarda muhojirlikda bo'lgan atoqli adib va dramaturglarning asarlari asosida o'z repertuarini shakllan-tirib bordi. Bular Fridrix Volf, Bertolt Brext, Karl Gryunberg kabi-lar asarlari edi. Teatr dramaturglarning yangi avlodini kutardi. Ular 50-yillar-ning boshlarida yetishib chiqa boshladilar. Sharqiy Germaniyada Xayner Myuller, Peter Xaks, G'arbiy Germaniyada Rolf Xoxxut va Peter Vays shunday dramaturglardan edi.

Xayner Myuller (1929-y. tug'ilgan) o'z faoliyatini jurnalist sifatida boshlab, dramaturgiyaga 1957-yili «Yulg'ich» pyesasi bilan kirib keldi. Myuller pyesalari zamonaviy yoki o'tmish mavzesida bo'lishidan qati nazar, dolzarb muammolarni olg'a surishi bilan ajralib turadi. Uning «Jang» (1975) pyesasida fashizmning davlat tepasiga kelishi va uning so'nggi talvasali kunlari bo'rtma usulda ifoda etildi. Asardagi ba'zi lavhalar tasawurga sig'mas darajada uqubatli, mash'umona holatlarni ko'z oldimizga keltiradi, undan inson zotining hadsiz alam-iztirob, ingroqlari eshitilib turadi. Myuller asarlari timsoliy ohanglarga boy bo'lib, ular o'z mohiyatiga ko'ra musibatli va iztiroblidir. Myullerning «Germaniyaning Berlinda mahv bo'lishi (1975), «Gundlingning hayoti» (1981) kabi pyesalari nemis tarixining fojiali kechmishini aks ettirishga qaratilgan. Ularning barchasida murak-kab timsoliy tasvir va tasawurlarga duch kelish mumkin. Ger-maniya vatan timsoli yanglig', xalqning shon-shavkati va sharman-dali o'tmishi ifodasi tarzida, ogohlikka chaqiruvchi qadriyat tarzida namoyon topgan. Myuller uzoq vaqt davomida Brextning «Berliner Ansambb teatrida adabiy emakdosh bo'lib ishlagan va barcha pyesalari dast-lab shu teatrda qo'yilgan. Peter Xaks (1929) ham ilk pyesalarini shu teatrda ishlagan chog'ida yozgan va shu yerda qo'yishga erishgan. Xaksning bir qa-tor asarlari qadimgi sujetlar asosida yaratilgan. Bu borada u Berxt tajribalaridan foydalandi va goho ustoz bilan munozaraga ham kirdi. Dramaturg ijodida san'atkorning jamiyatdagi o'rni masalasi ayniqsa keng falsafiy teranlik bilan ko'zdan kechirilgan. Uning masharaomuz tarzda yozilgan «Amfitrion» (1985) kinoyaviy pyesasi aynan shu mavzuga bag'ishlangan. Xaks pyesalarida qadimgi sujet, rivoyat qahramonlari qatori tarixiy shaxslar ham ko'plab uchraydi. «Senekaning o'limi*, (1978) qadimgi rim faylasufi Senekaning o'limga tik borishi, mardonavor shaxs ekani ifodalanadi. Xaksning «Ilhom» (1981) pyesasida ham chin insoniy qadriyatlar haqida so'z boradi. G'arbiy Germaniyada «hujjatli drama* deb ataluvchi yangi dramaturgning paydo bo'lishi bilan nemis dramaturgiyasi jahon sahnasiga chiqadi.

«Nemis hujjatli dramasi»da fashizmning tub ildizi, insonning in-sondan bezishi, mutelik kabi muammolar falsafiy nuqtayi nazardan tadqiq etildi. Bu dramaning kuchi shundaki, unda o'tmish voqealari shunchaki izohlanmay, balki tahlil etib beriladi. Bu dramaning asosiy maqsadi fashizm tufayli xalqning boshiga tushgan fojialarning takror-lanishiga yo'l qo'ymaslik muddaosi bilan izohlanadi. Rolf Xoxxut (1931-y. tug'ilgan) «Noib» dramasida voqea Rim, Berlin va Osvensimda ro'y beradi. Pyesa ikkinchi jahon urushi dav-rida Rim cherkovi tarixiga oid hujjatlar asosida 1963-yilda yozilgan. Xoxxut o'z asarida yahudiy aholisini yo'q qilishda fashistlar qanday «tadbir»larni sobitlik bilan amalga oshirganliklari haqida so'z och-gan edi. Bu «tadbir»lardan hamma qatori Rim Papasi Piyem XII boshliq cherkov doirasi voqif, lekin biron-bir zot bu qatli omning oldini olish haqida lom-mim demagan. Ular yovuzlikka qarshi qar-shilik ko'rsata olar edi; lekin fashist hukmdorlar bilan orani buzi-shni istashmaydi. Rim Papasining yaqinlaridan Rikardo Fontan Vatikanga ta'sir ko'rsatishga harakat qilib ko'radi, biroq hech kim aql-idrok va vijdon ovozini eshitishni istamaydi. Rikardo Fontan norozilik ramzi tarzida ko'kragiga olti qirrali yulduz taqib, o'limga mahkum etilgan yahudiylar taqdiriga sherik ekanini e'lon qiladi. «Noib» dramasida shaxs jamiyat va davlat orasida o'zaro munosa-bat, har bir kishining olamda kechmish voqealar oldida mas'ulligi kabi masalalar realistik tarzda talqin etildi. Peter Vays (1916—1982)ning ko'pgina asarlari «hujjatli drama* janrida yozilgan. Ko'p yillar Shvetsariyada yashab, shu yerda ijod qilgan Vaysning keng tarqalgan pyesalaridan «Taftish» (1965) dra-masi ham hujjatlar asosida yaratilgan; uning asosida Frankfurt-Maynda Osvensim konslageri soqchilari ustidan o'tkazilgan sud jarayoni materiallari yotadi. «Taftish» pyesasida asirlarning azobga solinishi, qotillarning shafqatsizligi, qarshilik ko'rsatishning imkoni, aybdorlik va mas'ullik masalalari olg'a surilgan edi. Pyesaning ora-toriya, vaznga solingan nasr shaklida ekanligi unda voqealarning shiddatkorlik bilan o'sib borishini ta'min etgan. Vays, aktyorlar

«rollarni o'ynamasin», taftish qanday kechgan bo'lsa, uni ghunday tasvir etsinlar, deb ta'kidlagan edi. Asar 1974-yili «Osvensim jallod-lari» nomi bilan hozirgi A. Hidoyatov nomli teatrda muallifning yuqorida olg'a surilgan tavsiyalari asosida rejissor E. Masofayev tomonidan sahnaga qo'yildi. «Hujjatli drama» urushdan keyingi davr nemis ijtimoiy hayoti va ma'naviy ehtiyojiga o'ta monand va umri boqiy janr bo'lib chiqdi. Sahna san'ati Urush tugagach, Berlin nemis teatr hayotining markaziga ayla-nadi. 1945- yilning 7sentabrida «Nemis teatri* Lessingning «Do-nishmand Natan* pyesasi bilan o'z pardasini ochadi. Natan rolini Chexoslovakiya teatri Karel Chapek (1890-1938) o'ziga xos izlanishlari bilan umum-jahon dramaturgiyasiga katta hissa qo'shgan atoqli chex dramatur-gidir. U murakkab izlanish yo'lini bosib o'tdi. «Qaroqchi» (1920) degan ilk pyesasida u har bir inson o'zi bir olam, uning qismati ijti-moiy jarayonga daxlsizdir, degan g'oyani olg'a surgan edi. K. Chapek, hokimiyat tepasiga fashistlar kelgach, 1934-yildan o'z asarlarida fashizmni fosh etishga kirishadi. 1937-yilda yozilgan «Oq o'lat», 1938-yilda yozilgan «Ona» pyesalari XX asrda inson va insoniyat boshiga tushgan ko'rgiliklar haqidagi iztirobli o'y va mu-lohazalarga to'la asarlar tarzida dunyoga keldi. Ayniqsa, Chapek ijodining cho'qqisi bo'lgan «Ona» pyesasi adib nomini jahonning eng ilg'or dramaturglari qatoriga olib chiqadi. Adib mazkur pyesada inson hayotining ma'no va mohiyati muammosini o'rtaga qo'ygan. Asarga jonsarak onaizor Dolores xonadonining hayoti asos qilib olingan. Voqea jangda halok bo'lgan ota xonasida sodir bo'ladi. Farzandlar ham ota yo'liga sodiq qoladilar: uchuvchi Irji ilm-fan, texnika taraqqiyoti yo'lida o'zini qurbon qiladi. Olishuvlarning ikki tomonida turib, har bin o'z e'tiqodi yo'lida kurashgan egizak aka-uka Petr va Kornel halok bo'ladilar. Fikr va intilishlari bir-biriga ters kelib qolgan egizaklar-ning o'zaro olishuvlari pyesada asosiy yo'nalishni tashkil

etgan. Aka-uka olishuvi onani og'ir iztirobga soladi, u har ikkovining jonini saqlab qolish dardida azob chekadi. Chapek, «Hayot degani nima?» «Yashashning ma'no va mohiyati nimada?» degan muammo atrofida bahs yuritgan edi. Muallifning xulosasi qat'iy: hayot — yuksak ezgulikka xizmat qilishdir. Ona erining ham farzandlarining ham, tanlagan yo'lini onalik mehr-muhabbati qarshi- sida bir pul deb hisoblaydi: ota mustamlakachilik urushida mahalliy aholini qirsa, o'g'li doktir Ondra shu aholini bezgak o'latidan qutqaray deb halok bo'lsa, egizaklardan biri (Kornel) akasi Petrni otib tashlagan kishilar tomonida kurashsa — bular ahmoqlikning aynan o'zi emasmi, deya jazavaga tushadi ona. Lekin dafatan kichik yurtga istilochilar bostirib kiradi, yurt qonga botadi. Ona so'nggi o'g'lini qirg'inbarotdan asrab qolishga urinadi, lekin yurtning oh-zorlarini xayoliga keltirib, o'ylanadi, ru-han azob chekadi. Uni shahid ketgan o'g'illarining ruhi-xotirasi qiynaydi, yashashning qadr-qimmati nimada ekanini qalban his etishga urinadi va, nihoyat, so'nggi o'g'liga qurol tutqazib, yurt himoyasiga yo'Ilaydi. Chapek timsoliy ifoda omillaridan mohirona foydalanadiki, bular keng qamrovli voqealarni ixcham va tig'iz rivqjlantirishga olib keladi. Ishtirokchi shaxslarning har biri o'ziga xos yashash, intilish tarziga ega bo'lish bilan bir qatorda, ular badiiy umumlashtirilganligi bilan ajralib turadi. K. Chapekning «Ona» pyesasi fashizm va vabosiga qarshi ku-rashga chorlovchi asar bo'lgani uchun ulkan ijtimoiy ma'no kasb etdi va dunyoning ko'plab teatrlarida, shu jumladan, o'zbek teat-rida ham sahna yuzini ko'rdi. «Ona» asari K. Mirmuhamedov tar-jimasida iste'dodli rejissor marhum Mahmud Tolipov tomonidan Samarqand teatrida sahnaga qo'yildi. Atoqli chex dramaturgining boshqa bir asari — «Oq o'lat» pyesasi esa M. Uyg'ur nomidagi San'at institutida Mahkam Muhamedov rejissorligida diplom spek-takli sifatida sahnalashtirildi.

Adabiyotlar: 1. Xrestomatiya po istorii zapadno yevropeyskogo teatra. T. 1-2 /sost S. Mokulskiy / M., 1953, 1955 gg. 2. Anikst A. Tvorchestvo SHekspira M., 1963. 3. Boyadjiyev G. Vechno prekrasniy teatr epoxi Vozrojdeniya. L., 1973. 4. Boyadjiyev G. Ot Sofokla do Brexta za 40 teatralnix vecherov. M. 1967. 5. Y. Kagarlitskiy. Teatr na veka. M. 1987.

Похожие

Italiya teatri

O’zbek teatri

Shvetsariya teatri

Ingliz teatri

Skandinaviya teatri